Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 21
onun bütün pislikləri və çamırlıqları içində sürünməli, yaxud o qeydləri, o ayrılıqları qırıb parçalayaraq mühiti istədiyi kimi dəyişdirməli və istədiyi şəklə salmalı idi. Bunların heç birini etmək iqtidarını özündə görmədiyindən o, mühitdən tamamilə uzaqlaşmaq, dərdlərini, ələmlərini unutmaq məqsədilə təbiətin saf və sakit köksü üzərinə atılmaq, orada həyacanlarını unutmaq məcburiyyətində qalır. “İblis” fənalıqların simvoludur. O, mənə- viyyatı və yaxşılıqları inkar edən bir ruhdur. Vəzifəsi insanlardakı mənəvi qüvvələri söndürmək və maddi qüvvələri inkişaf etdir- məkdir. Odur ki, Arifi iğva etmək və onun qəlbini təsxir edə bil- mək üçün dürlü-dürlü planlar qurur və onu insani əxlaq və yüksək duyğulardan uzaqlaşdırmağa, bataqlığa, adi və alçaq həyata sürükləməyə çalışır...” Abdulla Şaiq Arifin əqli təkamülündə, həyatı daha yaxşı dərk etməsində, onun acı həqiqətlərini görüb duymasında, başqa sözlə, məntiqi təfəkkürünün inkişafında İblisin oynadığı rola xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Onun düşündüyünə görə, “Arif XIX və qismən XX əsrin yetişdirmiş olduğu türk xalqının nümayəndəsi və tarixi tipidir. İblis isə Qərb mədəniyyətinin yetişdirmiş olduğu, tam mənası ilə realist bir tipdir. O bütün qüvvətini və hərarətini ağıl və mühakiməsindən alır.” İblis romantik tipdir, mifoloji obrazdır. Onun irəli sürdüyü fikirlərdə Zərdüşt fəlsəfəsilə səsləşən cəhətlər vardır. Belə olan surətdə Şaiq İblisi nə üçün Qərb mədəniyyətinin yetişdirmiş ol- duğu realist tip adlandırmışdır? Məncə, İblisi Qərb imperializmi- nin simvolu kimi göstərmək, həyatda və cəmiyyətdə baş verən hadisələri realistcəsinə qiymətləndirdiyi üşün Abdulla Şaiq onu realist tip hesab etmişdir. İblis həqiqətən ictimai həyat hadisə- lərinə və cəmiyyət qanunlarına münasibətdə, ona rasionalizm mövqeyindən yanaşmaqda və məntiqi nəticələr çıxarmaqda böyük realistdir. Bir bədii obraz kimi isə romantik surətdir. Abdulla Şaiq demişkən, “İblis kəskin ağla və sarsılmaz iradəyə malikdir. Dodaqlarından uçan hər söz məntiqli, hər bir hərəkət və fəaliyyət ağıl və mühakiməyə uyğundur. Həyatdakı ahəng və intizamı Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 22
pozmaq üçün plan qurmaqda, məqsədinə irişmək üçün vasitələr və səbəblər hazırlamaqda çox mahirdir. İsbata çalışdığı həqiqətlə- ri müxatibinə o qədər böyük bir məharətlə anladır və elə füsunkar bir təsir ilə nufüz edir ki, qarşısındakının məğlub olmaması imkan xaricindədir... O amansız bir münəqqiddir. Bu cəhətdən də realiz- min müəssisidir. Ariflə İblisi müqayisə edəcək olsaq. İblis ona görə çox irəliləmişdir, nöqteti-nəzərləri yenidir.” 1
Şaiq İblisi maddi ehtirasatın, ağıl və elmin, ona qida verən Qərb mədəniyyətinin, İngiltərə müstəmləkəçilərinin nümayəndəsi kimi səciyyələndirmişdir. O, sufilərin hiss, rasionalistlərin isə ağı- la münasibətlərini şərh edərək, dramaturqun ağıl və hissin vəhdəti haqqındakı konsepsiyasını belə aydınlaşdırmışdır: “... Cavidcə insanların səadəti ağıl ilə qəlb arasımda olan ahəng və uyğun- luqdadır. O, qəlbsiz insanları bəşəriyyət üçün çox zərərli görür. O, bu iki qüvvəni müsavi olaraq özündə inkişaf etdirmiş insanlar görməyi arzu edir...” O, bu baxımdan Elxan surətini, onun kəskin ağıl və iradəyə malik olmasını təqdir etmişdir. Düşünmüşdür ki, dramaturq faciə- nin son pərdəsində Arifin rolunu yeni bir qəhrəmana, Elxana vermişdir ki, bu da faciə qanunlarına ziddir. Buna haqq qazandır- mağa çalışan müəllif yazmışdır: “Arif həyata atılaraq ictimai məsələləri həll etməyə hələ hazır deyildir. Cavidcə o ictimai quruluşu bu gün əskilikdən çox uşaqlaşmış, bir çox qorxunc vaqiələr, acı təcrübələr görmüş, həyata açıq gözlə baxan yeni nəslin nümayəndələri yarada biləcək. Cavid bu həqiqəti, bu qayəni göstərmək üçün hailə [faciə] çərçivəsini qıraraq onun xaricinə çıxmaq məcburiyyətində qalmış.” İyirminci illərdə “İblis” faciəsi barəsində yazılmış məqalə- lərdə dramaturqa tutulan əsas iradlardan biri əsərdə şairin qayə- sinin və tiplərin aydın olmaması, orada bədii təzada geniş yer verilməsilə əlaqədar idi. Abdulla Şaiq bu cür düşünənlərlə açıq
1 Abdulla Şaiq. Cavidin “İblis” nam hailəsi haqqında duyğularım, “Maarif və mədəniyyət”, 1925, № 2, səh. 45. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 23
mübahisəyə girməsə də, həmin mülahizələrlə razılaşmamış və demişdir: “Tiplərə gəlincə, doğrudur, İblisin sözlərində bir çox təzad var. İblis mürəkkəb bir tipdir. Elə İblisi canlandıran, ona qüvvət, rəng və ziya verən sözlərindəki təzaddır.” III 1960-1970-ci illərdə Hüseyn Cavidin ədəbi irsinin öyrənil- məsində yeni mərhələ başlanır. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslı- ğında yeni bir sahə - cavidşünaslıq formalaşıb inkişaf edir. XX əsr Azərbaycan romantizminin nəızəri problemlərinin, estetik prin- siplərinin araşdırılması dramaturqun ədəbi irsinin daha dərindən öyrənilməsinə, yeni tədqiqat əsərlərinin, məqalələrin, elmi kon- sepsiyaların yaranmasına səbəb olur. Həmin illərdə Hüseyn Cavid haqqında yazılmış məqalələr, hər şeydən öncə, elmi-nəzəri səviy- yəsinə görə seçilir; onun ayrı-ayrı əsərləri marksist-leninçi ədə- biyyatşünaslığının metodoloji və ədəbi-nəzəri prinsipləri əsasında qiymətləndirilir, tədqiq və təhlil edilir. Hüseyn Cavid irsinin araş- dırılmasında yeni mərhələ başlanır. Onun yaradıcılığının, xüsusən romantizminin tədqiq, təhlil və qiymətləndirilməsinin nəzəri mə- sələləri və estetik prinsiplərinin işlənib hazırlanmasında müəyyən işlər görülür. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə dra- maturq haqqında yazılmış bəzi məqalələrdə onun əsərləri sənətin nəzəriyyəsi baxımından deyil, ideoloji baxımdan qiymətləndi- rilmişdir. Bəzi tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar iyirminci-otuzuncu illər tənqidinin təsiri altından çıxa bilməmiş, məlum və həqiqət- dən uzaq fikir və mülahizələrə kor-koranə yanaşmışlar. 1956-cı ildə Sov. İKP MK-nın XX qurultayında Nikita Ser- geeviç Xruşşovun təşəbbüsü ilə 1937-ci ildə və sonralar siyasi repressiyaya məruz qalmış sovet vətəndaşlarına bəraət verilməsi məsələsi müzakirə edildi və onlara bəraət verilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Həmin ildə Cavid bəraət aldı. 20 illik fasilədən sonra Cavidin rəsmi qadağam edilmiş ədəbi irsi xalqa qaytarıldı. Cavid irsinin tədqiqi, nəşri və əsərlərinin tamaşaya qoyulmasında yeni mərhələ
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|