Yazını şərh edin. Sizcə, bu mətndə söhbət nədən gedəcək? Qruplara bölü nərək mətni oxuyun. Oxu du
Yüklə 40,33 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qruplarla iş
- II qrup Avqust Horh Elliot və Rut Hendlerlər IV qrup
- Ya, ya da (ki); gah, gah da (ki); həm, həm də (ki); nə, nə də (ki)
- Analiz Analiz
| 1. Şəkildə gördüyünüz şəxs kimdir? Onun qarşısındakı tort necə adlanır? Şəkildəki yazını şərh edin. Sizcə, bu mətndə söhbət nədən gedəcək? 2. Qruplara bölü - nərək mətni oxuyun. Oxu du - ğunuz hissəni məz muna
uy ğun başlıqla adlandırın. Hər hissənin sonunda veril miş tap şırıqlara uyğun ola raq təq - di mat lar hazırlayın. Dilimizdəki bir çox sözlərin mənşəyini araşdırsaq, onların xüsusi isimlərdən – adlardan yarandığının şahidi olarıq. Dilçilikdə belə sözlərə “eponim” deyilir. Qədim yunan dilindən tərcümədə bu söz “ad vermiş” kimi tərcümə olunur. Bu- rada “ad verən” rolunda ən müxtəlif xüsusi isimlər – antroponimlər (adlar, soy- adlar, təxəllüslər), eləcə də toponimlər (coğrafi adlar) çıxış edə bilər. Azərbaycanın məşhur mineral suları – badamlı bu suyun çıxdığı kəndin, istisu isə Kəlbəcərdə məşhur bulağın adını daşıyır. Məşhur rəqslərimizdən biri olan Uzundərə Qarabağda Ağdamla Göytəpə kəndi ara sın da eyniadlı dərənin adıdır. Elmin müxtəlif sahələrində qanunlara, hadisələrə, ölçü vahidlərinə, təbabətdə xəstəliklərə, sindromlara, komplekslərə və s.-yə onları ilk dəfə üzə çıxaran, ixtira və ya təsvir edən şəxslərin adı verilir. Nyuton qanunu, Pifaqor teoremi, nərgiz sindromu, daun sindromu, Napoleon kompleksi, ölçü vahidləri – amper, volt, vatt, hers ... Siyahını sonsuza qədər davam etdirmək olar. Bəzi xüsusi adlar cüzi dəyişikliklə eponimlərə çevrilir; məsələn, abbası (pul vahidi), Mirzəyi (qarabağlı ney ustası Mirzə tərəfindən yaradılmış rəqs), Dərbəndi (Azərbay can xalq rəqsi və üzüm növü) və s. Bir çox eponimlər isə özünəməxsus yaranma yolu ilə seçilir. Riyaziyyat və kibernetikanın əsas anlayışlarından birini bildirən “alqoritm” sözü böyük riyaziyyatçı əl-Xarəzminin latınlaşdırılmış (Algorithmi) adından yaranmışdır. Qruplarla iş 51 EPONİMLƏR Oxu vä söz ehtiyatı 8 8 Mən artıq insan deyiləm. Mən tortam. I qrup 3. Altından xətt çəkilmiş söz və ifadələr haqqında əlavə biliklərinizə əsas - lanaraq mətni genişləndirib nəql edin. Bir çox məşhur brendlərin – avtomobil markaları, istehlak və ərzaq mal larının adları da eponimdir. “Audi” avtomobil markasının adı hamıya tanışdır. Bu adın maraqlı tarixçəsi var. Alman konstruktoru və biznesmeni, avtomo bil qa yır ma sənayesinin pio nerlərindən biri olan Avqust Horh “Horh&C o ” (“Horh və kompaniyası”) adlı ilk şirkətini 1899-cu ildə açmışdı. Bir qədər sonra şərik ləri ilə mü ba hi səsi düşdüyünə görə o, müəs sisəni tərk etmiş və 1909-cu ildə başqa bir kompaniya açıb onu da öz so yadı ilə “Horh” adlandırmışdı. Lakin bu ad artıq tanınmış ticarət markası oldu ğun dan keçmiş şərikləri ona qarşı məhkəmə iddiası qaldır ırlar. Məhkəmə prosesini uduzan Horh vəziyyət dən orijinal çıxış yolu tapır: soyadını latın di linə tərcümə edir və yeni kompaniya “Audi” adlanmağa başlayır. Alman dilində “horh”, latın dilində “audi” sözləri “eşitmək” deməkdir. Bütün dünyada qızların ən sevimli oyun - cağı olan “Barbi” (Barbara adının qısa forması) kuklası 1959-cu ildə ABŞ-da istehsal olun ma - ğa başlamışdır. O za man kuklaların əksə riy yəti körpəcə qızlar şəklində olurdu; onlarla yalnız kiçikyaşlı uşaqlar oynayırdılar. Gənc qadına bənzəyən gəlincik yaratmaq ideyası isə ilk dəfə oyuncaq şirkətlərindən birinin rəh bəri El- liot Hendlerin həyat yoldaşı Rutun ağ lına gəldi. Qadın fikir verdi ki, onyaşlı qızı Barbara öz rəfiqələri ilə birgə kartondan düzəltdikləri “yaşlı” kuklalarla oynamağa üstünlük verir. Nəhayət Rut anladı: qızlara elə kuklalar lazımdır ki, onlarla oynayarkən bö yüklərin həyatından müxtəlif situ- asiyalar canlandıra bilsinlər və beləliklə, öz lərini gələcək həyata hazırlasınlar. Rut Hendler uşaq oyuncaqları üzrə di zaynerlə birgə belə bir kuklanın obrazını yaratdı və onu qızı Barbaranın şə rəfinə “Barbi” adlan dır dı. Sonra o, ərini bu kuklanın kütləvi istehsalının va cibliyinə inandıra bildi. “Barbi” üçün bütöv ad – Barbara Roberts, hətta xüsusi bioqrafiya da uy du rul muş du. 4. Etimoloji baxımdan eponim sayılan brend adları və bu adların tarix çə - si ilə bağlı əlavə biliklərinizə istinadən mətni genişləndirib nəql edin. 52
Avqust Horh Elliot və Rut Hendlerlər IV qrup Eponim yaratmaqda “məhsuldarlığı” baxı - mından Böyük Britaniya kraliçası Viktoriya (1819-1901) xüsusi yer tutur. Yer kürəsinin ən müxtəlif bölgələrində bu kraliçanın şərəfinə adlandırılmış xeyli coğrafi obyektə rast gəlmək olar. Bunların arasında Afrikada məşhur şəlalə və bu qitənin ən böyük göllərindən biri, Avs- traliyada çay, səhra, ştat, başqa qitələrdə xeyli şəhər, dağ, zirvə var. Hət ta uzaq Antarktidada böyük bir torpaq sahəsi kraliça Viktori yanın adını daşıyır – Viktoriya torpağı. Bir adamın şərəfinə adlandırılmış çoxsaylı yer adlarına ən qədim dövr lər dən rast gəlmək olur; məsələn, Makedoniyalı İsgən dər M.ö.
336-323-cü illərdə qali biyyətli hərbi yürüş ləri zamanı keçdiyi əra zi lər də bir çox şəhərlərin əsa - sını qoyaraq onlara öz adını vermişdi. Maraq - lıdır ki, İsgəndər yalnız özünün deyil, sevimli atı nın da adını əbədiləşdirməyin qayğı sı na qal - mışdır: M.ö. 326-cı ildə indiki Pakistanın əra zi - sində Bukefal adlı şə hərin əsasını qoy muşdur. İndi həmin şəhər Cəlalpur adlanır. Yeri gəl miş - kən, Tacikistanda İsgəndərin şərəfinə ad lan dı - rıl mış göl də var. Qədim əf sanələrə görə, Orta Asiyadan keçərək Hindistana gedən İsgən dərin sevimli atı bu göldə boğulmuşdu. 5. Kraliça Viktoriyanın şərəfinə adlandırılmış yer adlarının belə geniş coğrafi arealda yayılmasının səbəbini izah etməyə çalışın. 6. İsgəndərin adı ilə bağlı olan mayak (dünyanın yeddi möcüzəsindən biri) və qədim Şərqin ən zəngin kitabxanası haqqında məlu mat lardan istifadə etməklə mətni genişləndirin. Elə düşünmək olar ki, adının eponimə çevrilməsi ad sahibinə şöhrət gətirir və bununla yalnız fəxr etmək olar. Lakin bu heç də həmişə belə olmur; məsələn, Fransada başın vurulması ilə ölüm hökmünü yerinə yetirmək üçün düşünülmüş mexanizm – gilyotin fransız həkimi və siyasi xadimi Jozef Gilyo - te nin soyadı ilə adlandırılıb. Gilyotenin fikrincə, edamın mexaniki bıçaqla yerinə yetirilməsi ağrısız olduğuna görə daha humanist üsuldur və edam pro - 53
se sini çox asanlaşdırır. Mexanizmin özünü baş - qa ları icad etsə də, ona ideya müəllifinin adı ve - ril di. Gilyotenin ölümündən sonra onun ailə üzv ləri gilyotinin adının dəyişdirilməsi xahişi ilə höku mətə müraciət etdilər, lakin rədd cavabı aldılar. Onda ailə öz soyadını dəyişdi. Bir şey bilmədiyi halda özünü mütəxəssis kimi göstərən adamlara, nadan və fırıldaqçılara ünvanlanan “şarlatan” sözü də eponimdir. Amma düşünməyin ki, bu, yuxarıda sadalanan keyfiy - yətlərə malik bir şəxsin adı olmuşdur. Bu dəfə mənfi çalarlı söz bir adama deyil, bütöv bir kən - də “şöhrət gətirmişdir”. Orta əsrlərdə dövlət büdcəsində kifayət qədər pul olmayanda kilsə “indul- gensiya” (günahların bağışlanılması haqqında Roma papası adından pul ilə verilən fərman) satışına göstəriş verirdi. Bir çox insanlar başa düşürdülər ki, pul verərək günahını yumaq hüquqi və əxlaqi baxımdan çox iyrənc bir
hansısa səbəbdən indulgensiya satanları Romadan 90 mil şimalda yerləşən Çerreto kəndinin adı ilə adlandırmağa başladılar. Ola bilsin, bu həmin kənd sakinlərinin indulgensiya ticarətində fəallığı ilə bağlı idi. İngilis dilində bu söz (charlatou) ilk vaxtlar yalnız çoxdanışan tacirlərə şamil olunurdu. Şarlatanlar çox zaman saxta dərmanlar satır və özlərini tibb sahəsində bilikli adam kimi qələmə verirdilər. Bundan sonra yalançı bilikləri və bacarıqları ilə lovğalanan istənilən adama şarlatan deməyə başladılar. Dilrüba Cəfərova 7.
Linç məhkəməsi, boykot, xuliqan, şovinizm, “Molotov kokteyli” söz və ifadələrinin məna və mənşəyi haqqında topladığınız məlumatlardan istifadə etməklə mətni genişləndirin. 8. Hansı cümlədə “orijinal” sözü mətndəki mənasına uyğun işlədilib? A) Tərcümə zamanı mətnin orijinala maksimum yaxın olması çox vacibdir. B) Dostum çox orijinal adamdır: heç kəsə bənzəmir. C) Bu, əsərin surətidir; orijinalı muzeydə saxlanılır. 9. Hansı cümlədə “aksiya” sözünün mənası mətndəki mənasından fərq - lidir?
A) Şirkətin aksiyaları bu gün xeyli ucuz qiymətə satıldı. B) Bütün dünyada terrorizmə qarşı müxtəlif etiraz aksiyaları keçirilir. C) Biz bu aksiyada həvəslə iştirak etdik. 54
10. Gəncə şəhərinin adı ilə bağlı aşağıdakı məlumatdan çıxış edərək mü - ha kimə xarakterli mətn yazın. 1804-cü ilə qədər – Gəncə 1804-1918-ci illər – Yelizavetpol 1918-1935-ci illər – Gəncə 1935-1989-cu illər – Kirovabad 1989-cu ildən sonra – Gəncə 11. Verilmiş cümlələrdə durğu işarələrinin işlənməsinə diqqət edin və bununla bağlı gəldiyiniz nəticələri söyləyin. 1. Səbir acıdır, amma meyvəsi şirindir. (J.J.Russo) 2. Mübarizə həyat şərtidir; mübarizə bitəndə həyat da ölür. (V.Belinski) 3. Jurnalistlər tez-tez sözlərimi təhrif edirlər, mən isə bunu sakit qarşı - layıram. 4. Uğurun çox sadə sirri var: heç vaxt ruhdan düşməyin. (E.Heminquey) 5. Nə bir işıq görünür, nə də bir həyat səsi eşidilirdi. (C.Cabbarlı) Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında aşağıdakı durğu işarələri işlənir:
qoyulur: Platon mənim dostumdur, lakin həqiqət daha vacibdir. (Aristotel) Ya, ya da (ki); gah, gah da (ki); həm, həm də (ki); nə, nə də (ki) sadalanan bağ layıcılarının birin ci sindən başqa hamısından əvvəl vergül işlədilir:
əvvəl, nə də sonra durğu işarəsi qoyulur. QRAMMATİKA
55 Yazı Dil qaydaları 12. Da, də bağlayıcısı ilə bağlı durğu işarələrinin işlənməsindəki fərqli mə qamları müəyyənləşdirin. Fərqin səbəblərini izah edin. 1. Azərbaycanda güləş də, cüdo da xeyli inkişaf edib. 2. Güləşçiləri miz də qalib gəldilər, cüdoçularımız da uğur qazandılar. 13.
Qarşılaşdırma bağlayıcılarının iştirak etdiyi cümlələrdə durğu işa rələrinin işlənməsindəki fərqli mə qamları müəyyənləşdirin. 1. Gözlərimə doldurmuşam yağışı, Bir köynəkdə çıxarmışam mən qışı. Şalvar-pencək geyinirdi tay-tuşum, Məndə isə biri vardı, biri yox. (N.Kəsəmənli) 2. Ədalət ölkəni abad eylər, amma zülmkarlıq ölkəni bərbad eylər. 14. Durğu işarələrinin istifadəsində yol verilmiş səhvləri müəyyənləşdirin. 1. Həyat ədalətli deyil: amma yenə də gözəldir. 2. Amerika materikini kəşf edən X.Kolumb olmuş lakin, materik Ameriqo Ves - puççinin şərəfinə adlandırılmışdır. 3. Heç kim məni dinləmirdi, uşaqların bəziləri dünənki oyunu müzakirə edir; bəziləri isə olimpiadanın nəticələrindən danışırdılar. 4. Van gölünün ərazisi 3500 km 2 -dir, və o, dünyanın ən böyük soda gölüdür. 5. Həyat hərəkət deməkdir: yəni su da axmayanda iylənir. (Aristotel) 6. Nifrət yağış suları kimidir, özünə yer elədimi, getdikcə yolunu ovub dərin - ləşdirəcək. (M.İbrahimov) 15. Verilmiş cümlələrdə durğu işarələrini bərpa edib dəftərinizə köçü - rün. Onların həmcins üzvlər və ya mürəkkəb cümlələr arasında işlən - diyini müəyyən edin. 1. Nə bu ocaq közərəsi, sönəsi Nə o günlər bir də geri dönəsi. (M.Yaqub) 2. Gecələr ulduzlartək Xatirələr sayrışır Tale ötən günlərlə Gah küsür gah barışır. (Anar) 3. Ya sən olduğun kimi deyilsən ya da mən səni yaxşı tanımamışam. 4. Gah toplar guruldayır gah da tanklar yeriyirdi. 5. Haqq dedin dabandan soydular səni Ancaq məhv olmadın, anam, can dilim. Ordular sarsıdan qəhrəman dilim. (S.Rüstəmxanlı) Analiz Analiz 56 Yüklə 40,33 Kb. Dostları ilə paylaş:
|