Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
11
 
 
almak  onunla  işbirliği  yapmak  zorundadır.  Zaten,  Allah  insanı  bu  konuda  yalnız 
bırakmaz.  Gönderdiği  elçiler  ve  kutsal  kitaplarla,  insanın  davranışlarına  ve 
ilişkilerine  ışık  tutacak  ilahî  kural  ve  değerleri  bildirmiştir.  Gerçek  huzur  ve 
mutluluğa,  Peygamberin  yol  göstericiliğinde  ve  kutsal  kitabın  öğretileri 
doğrultusunda  dünyayı  anlamlandırıp  bireysel  ve  toplumsal  görevleri  yerine 
getirmekle ulaşılır.
5
  
İslâmî  bir  düşünce  ve  hayat  tarzı  olan  tasavvuf,  bin  yıllık  bir  geçmişe 
sahiptir.  Bu  hareketin  temel  gayesi,  sezgi  yoluyla,  Allah‘la  doğrudan  ilişki  kurarak 
hakikate ulaşmaktır. Bunun için hakkıyla Allah‘tan korkmak veya onu sevmektir.  
Bu  hareketin  gelişimi,  Ebû‘l-Hasen  el-Basrî  (ö.110/728),  Râbiatü‘l-
Adeviyye  (ö.185/801),  Hâris  b.  Esed  el-Muhâsibî  (ö.243/837),  Zünnûn-i  Mısrî 
(245/859),  Bâyezîd-i  Bistâmî  (ö.261/874)  ve  Cüneyd-i  Bağdâdî  (ö.298/910)  gibi 
büyük  sufî  şahsiyetlerin  döneminde  başlamıştır.  Daha  sonra  tarikatlar  halinde 
örgütlenen tasavvufî düşünce akımı, tekke ve zaviye denilen özel mekânlar ile kendi 
ilkelerini,  dinî  ayin  ve  törenlerini  oluşturmuş,  zamanla  bunları  çeşitlendirip 
geliştirmiştir.
6
 
Öte  yandan  bu  düşünce  akımı,  mutlak  hakikate  ulaşmanın  tek  yolu  olarak 
içsel  sezgi  ve  duyuşu  (keşf  ve  ilhâmı)  savunduğundan  akıl  ve  felsefeye  pek 
güvenmez. Nitekim en önemli temsilcilerinden biri olan Gazâlî, Makâsidü’l –felsefe 
                                                           
5
 Hökelekli, a.g.e., ss.200-201. 
6
 Hökelekli, a.g.e., s.231. 

---

 
 
12
 
 
ve Tehâfütü’l-felâsife adlı eserlerinde İslâm filozoflarını belli noktalarda eleştirmiştir. 
Böylece tasavvuf, Sünnîler arasında geniş bir destek bulmuştur.
7
  
İbn-i  Haldûn  göre, tasavvuf ehlinin  tutmuş  oldukları  yol,  sahabe, tâbiîn  ve 
onlardan  sonra  gelen  ümmetin  selefi  ve  büyükleri  tarafından  hiçbir  zaman  terk 
edilmemişti.  Bu  yolun  temeli  ibadetlere  kapanıp  tamamen  Allah‘a  yönelmek, 
dünyanın geçici nimetlerinden, süs ve ziynetinden yüz çevirmek, insanların genelinin 
yöneldikleri  zevklere,  lezzetlere,  mal  ve  makama  sırt  çevirmek,  ibadete  yönelmek 
için insanlaradan uzaklaşmaktır. Sahabe ve onlardan sonraki selef döneminde bu hal 
genel  bir  durumdu.  Hicrî  ikinci  yüzyıldan  itibaren  dünyaya  ve  dünya  malına 
meyletmeler  yaygınlaşınca  ve  insanlar  dünya  işlerine  dalınca,  eskisi  gibi  ibadetlere 
yönelenlere sufîye ve mutasavvıfa isimleri verildi.
8
 
Tasavvufî  düşüncenin  oluşumunda  felsefî  ve  mistik  cereyanların  etkisi  de 
söz  konusudur.  Nitekim  Eflatun  ve  Plotinus‘un  sezgiciliği  Fârâbî  ve  İbn  Sînâ‘ya 
―işrâkîlik‖  olarak yansımış, İbn Arabî, Sühreverdî, Halebî ve Sadreddîn Şîrâzî gibi 
mutasavvıflar da aynı etki altında kalmışlardır. Buna karşılık filozof mutasavvıflarda 
benzer  bir  etkinin  olmadığı  ileri  sürülmektedir.  Çünkü  onlar,  düşüncenin  mahiyeti, 
ilmin  kaynağı  ve  değeri,  ezelî  ve  ebedî  hakikat,  insan  etkinliğinin  değeri  gibi 
konularda  görüşlerini  açıklarken  işrâkî  düşüncelerden  habersiz  hareket  etmişlerdir. 
Onlara göre sufî, iyi ve güzel işler yapan, ahlâk esaslarına göre hareket eden, ibadet 
                                                           
7
 Hökelekli, a.y. 
8
  İbn-i  Haldûn,  Mukaddime,  (Çev:  Halil  Kendir),    Ankara  2004,  s.669;  Mehmet 
Bayrakdar,  Tasavvufa  Yabancı  Tesir  Meselesi,  Tanımı  Kaynakları  ve  Tesirleriyle 
Tasavvuf, (Haz: Coşkun Yılmaz), Seha Yayınları, İstanbul 1991, s.98. 

---

 
 
13
 
 
ve iyi davranışlarla meşgul olan, yaptığı işleri düşünüp değerlendiren ve böylece öz 
düşüncesiyle birtakım bilgilere (marifete) ulaşan kimsedir.
9
     
Felsefeye  gelince,  aslı  Yunanca  bir  kelime  olup  ―İlim  ve  hikmet  sevgisi‖ 
anlamına  gelmektedir.  Felsefe  denilince  akla  eski  Yunanistan  ve  burada  yetişen 
Aristo,  Eflatun  gibi  filozoflar  gelir.  Tarih  içerisinde  Müslümanlar,  Kur‘an  ve  hadis 
gibi  temel  İslâm  kaynaklarına  dayalı  bilgi  ve  düşüncelerle  yetinmemiş,  eski 
milletlerin ve medeniyetlerin geliştirmiş oldukları ilim ve düşünce sistemlerine de, -
Peygamber efendimizin, ―Hikmet müminin yitik malıdır, nerede bulursa onu alır.‖
10
 
anlamındaki  hadis  gereğince-  büyük  ilgi  duymuşlardır.  Müslümanların  Yunan 
felsefesiyle  ilgilenmeye  başlamaları  Emevi  halifesi  Hâlid  b.  Yezid  (ö.90/708) 
zamanına  rastlamaktadır.  Emeviler  zamanında  yavaş  yavaş  başlayan  felsefi 
çalışmalar,  asıl  ürünlerini  Abbasiler  döneminde  vermeye  başlamıştır.    Bu  dönemde 
Yunan  felsefesini  tercüme  etme  ve  yakından  tanıma  çalışmaları  hızlanmıştır. 
Yaklaşık hicri 217/miladi 832 yıllarında Abbasi halifesi Me‘mun tarafından kurulan 
Felsefe  akademisi  (Dâru‘l  Hikme),  bu  alanda  önemli  görevler  ve  hizmetler 
yapmıştır.
11
 
               Tercüme  hareketinin  başlayışı  ve  çok  çeşitli  dillerden  eserlerin  tercüme 
edilişi  İslâm  felsefesinin  de  başlangıcı  olarak  kabul  edilecek  olursa,  sekizinci 
yüzyıldan on ikinci yüzyıl sonlarına kadar tarihi seyir içerisinde kökleşen ve gelişen 
                                                           
9
 Hökelekli, a.g.e., s.232. 
10
  Tirmizî,  Ebû  İsâ  Muhammed  b.  İsâ,  Câmiu’t-Tirmizî,  Dârüsselâm,    Riyad  2000, 
İlim, 19, had. no:2687, s.1922. 
11
 Hökelekli, a.y. 

---