Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
74
 
 
yıldızların bu âleme etkisi konusundaki düşüncelerinden dolayı şirkle itham ederken  
onların ayrıca Molla Sadra üzerine etkileri de incelenmiştir. Risalelerin ansiklopedik 
nitelikte olması, kendi dönemlerinden sonraki ansiklopedik eserler üzerinde genel bir 
etkide bulunmuş, özel olarak da ahlâkî görüşleri, sembolik yorumları, matematiksel 
yaklaşımları ve evrim düşünceleri sonraki yüzyıllarda daha fazla ilgi görmüştür.
157
 
 
              B-ĠġRÂKĠLĠK 
  Şehâbeddin  es-Sühreverdî‘nin  (ö.  587/1191)  kurduğu  mistik  ve  teosofik 
felsefe. 
              Şark kökünden türetilen işrâk kelimesi sözlükte ―güneşin doğuşu sırasındaki 
ışıma,  aydınlanma,  parlama,  tan  ağarışı‖  gibi  anlamlara  gelir.  Aynı  kökten  türeyen 
meşrik ise coğrafya olarak doğuyu ifade eder. Terim anlamında işrâk, epistemolojik 
açıdan akıl yürütmeye veya bir bilgi vasıtasına gerek kalmadan bilginin doğrudan içe 
doğması, iç aydınlanma, keşf ve zevke dayanan bilgi için kullanılır. Ontolojik açıdan 
işrâk,  aklî  nurların  tecellisi  sonucunda  varlığın  zuhur  edip  gerçeklik  kazanmasıdır. 
Aynı  zamanda  işrâk,  arınan  insan  nefsinin  ilâhî  nurların  tecellisiyle  aydınlanıp 
kemale ermesi  şeklinde ahlâkî anlamda da kullanılır.  İşrâk  ayrıca,  güneşin  doğudan 
                                                           
157
  Uysal,  “İhvan-ı  Safâ”,  s.5;  T.J.de  Boer,  İslâm’da  Felsefe  Tarihi,  s.68;  Ayrıca 
bakınız,  M.M  Şerif,  İslâm  Düşüncesi  Tarihi,  (Mustafa  Armağan),  İstanbul  1990, 
İnsan  Yayınları,  c.1,  ss.327-347;  Bkz.  Ebû  Hafs  Şihâbüddîn  Ömer  es-Sühreverdî, 
Tasavvufun  esasları,  -Avârifü’l-Meârif  Tercemesi-,  (Haz:  H.Kamil  Yılmaz,  İrfan 
Gündüz),  ss.5,64,72.;  Murtaza  Mutahharî,  Felsefe  Dersleri  1,  (Çev:  Ahmet  Çelik), 
İnsan yayınları, 1997, ss.319-331. 
  

---

 
 
75
 
 
yükselerek  her  şeyi  aydınlatması  olgusundan  hareketle  coğrafî  anlamda  ışığın  ve 
aydınlanmanın ana yurdunun Doğu hikmeti olduğunu sembolize eder. ―Işık doğudan 
yükselir‖  özdeyişi  buradan  gelmektedir.  İşrâkıyye  terimi,  İslâm  düşünce  tarihinde 
bilginin  kaynağı  olarak  akıl  yürütmeyi  (istidlal)  temel  alan  rasyonalist  Meşşâî 
felsefeye karşı mistik tecrübe ve sezgiye (keşf, zevk, hads) dayanan teosofik düşünce 
sisteminin  adıdır.  İşrâkıyyün  da  bu  düşünceyi  izleyenlerin  oluşturduğu  akımı  ifade 
etmektedir.
158
 
Bolay,  Felsefi  Doktrinler  Sözlüğünde  ―işrâk‖  kavramını  şöyle  açıklar: 
İşrâkiye  felsefesinin  bir  terimi  olan  işrâk,  bu  felsefede  hem  keşf‘i  hem  de  zuhuru 
ifade eder. Güneşin işrâkı ile eşyanın görülmesine imkân vermesi gibi manevî işrâk 
yahut sezgi de insana birçok bilgiyi (marifeti) ilhâm yoluyla verir. Bu felsefede keşif 
ve sezgi çok önemlidir.
159
 
İşrâkilik seçmeci (eklektik) bir sistemdir; ancak kaynağını nereden aldığı ve 
sisteme  asıl  rengini  verenin  hangi  filozof  veya  doktrin  olduğu  tartışma  konusudur. 
İslâm  düşünce  tarihinde  işrâk  felsefesinin  en  önemli  temsilcisi  kabul  edilen  Şe-
hâbeddin  es-Sühreverdî  el-Maktûl,  görüşlerini  temellendirdiği  Hikmetü‘l-İşrâk  adlı 
eserinin giriş kısmında İşrâki hikmetin mahiyetini ve önceki felsefî doktrinlerle olan 
ilişkisini açık bir şekilde belirtir. Ona göre kadîm hikmet biri kanıtlamaya (istidlal) 
dayalı  araştırma  ve  incelemeyi(el-hikmetü‘l  bahsiyye),  diğeri  mistik  tecrübe  ve 
sezgiyi (el-hikmetü‘üz-zevkıyye) temel alan iki farklı metot kullanıyordu. Bunlardan 
                                                           
158
 Mahmut Kaya, “İşrâkıyye”, T.D.V. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2001, Cilt, 23., 
s.435.; Bkz: Eyüp Bekir Yazıcı, Şihabuddin Sühreverdî’nin Hikmet-i İşrâk Anlayışı, 
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2000, s.20. 
159
 Bolay, a.g.e.,  s.121.  

---

 
 
76
 
 
ilkinin  önderi  Aristo,  ikincisininki  Eflâtun‘dur.  Fakat  burada  Eflâtun,  nurla 
sembolize edilen kadîm Zerdüştî felsefenin bir devamı ve temsilcisi olarak sunulur. 
Ayrıca  Câmasb,  Ferşâvüşter  ve  Büzürgmihr  gibi  eski  İran  bilgeleri;  Agathedemon, 
Hermes  ve  Asklepios  gibi  eski  dünyanın  Aristo  dışındaki  bütün  bilge  ve  filozofları 
keşf  ve  aydınlanma  yöntemini  benimseyip  kullanan  birer  İşrâki  sayılır.  Ancak 
bilgelerin babası Hermes, hikmetin önderi ve reisi Eflâtun, hikmetin sütunları sayılan 
Empedokles  ve  Pisagor  İşrâki  hikmetin  en  belirgin  simalarıdır.  Bu  bilgeler,  halkın 
cehaleti  yüzünden  düşüncelerini  sembollerle  (rumuz)  ifade  etmek  zorunda 
kalmışlardır.  Dolayısıyla  onlara  yapılan  itirazlar  asıl  düşüncelerini  değil  sözlerinin 
zahirini ilgilendirir. Sühreverdî nur ve zulmeti temel alan kadîm İran hikmetinin, şirk 
ve  îlhâdı  gerektiren  kâfir  Mecûsî  ve  Maniheistler‘in  sistemiyle  herhangi  bir 
ilişkisinin bulunmadığına dikkat çeker.
160
 
İşrâkın meşrıkî hikmetle olan irtibatını Goodman‘ın ifadelerinden hareketle 
ortaya  koyan  İlhan  Kutluer  şu  ifadelere  yer  verir:  ―Her  ne  kadar  hakiki  kurucusu 
Sühreverdî  ise  de  Fars  ―İlluminist‖  (aydınlanmacı)  geleneği,  İbn  Sînâ‘nın 
metafiziğinden  hareket  etmektedir;  yani  işrâkî  hikmet‘in  çıkış  noktası  Maşrıkî 
Hikmet‘tir. İbn Sînâ Maşrıkî Hikmet‘ten Yeni-Eflatuncu ve Aristocu gelenek içinde 
kalarak  orijinal  fakat  dikkatli  tarzda  fikir  üretmeyi  anlıyordu.  Bu  felsefe  geleneği, 
tasavvufî icraatı aklın araştırma sahasının dışında görmüyordu.‖
161
 
Her ne kadar Sühreverdî,  İşrâkiliğin  kaynağının  kadîm  İran hikmeti, kendi 
amacının da o felsefeyi  diriltmek olduğunu sık  sık  vurguluyorsa da  yukarıda adları 
sayılan  Pers  kökenli  bilgelerden  intikal  etmiş  orijinal  hiçbir  esere  sahip  değildi. 
                                                           
160
 Kaya,  ―İşrâkıyye‖, s.435. 
161
 Yazıcı, a.g.e., s.21. 

---