Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
83 olduğu her zaman ileri sürülmüştür. Doğruluk payı bulunan bu görüşe göre Gazâlî, ilk sûfilerden beri süregelen adı konmamış bir İşrâkiliğe yeniden şekil vermiş, bu da Sühreverdî için ilhâm kaynağı olmuştur. İlk sûfîlerde ilhâm ve keşf gibi sadece bir bilgi edinme aracı olan işrâk Gazâlî‘den sonra özellikle ―şeyh-i İşrâk‖ ve ―hakîm-i ilâhî‖ diye tanınan Sühreverdî‘nin çalışmalarıyla kapsamlı bir tasavvuf felsefesi veya teosofik bir tasavvuf haline gelmiştir. 173 Sühreverdî‘ye göre biz bedenlerimiz alâkalarından temizleyip ilâhî nurları düşünmeye dalınca, nefislerimiz ilâhî idrakler ve tecelliler ile dolar. Bedenî tutkulardan arındıkça ilâhî nurlar artar. Felekî hareketlerin yenilenmesiyle de hareket yenilenir ve devam eder. Bu zincirleme yenileniş ile süflî âlemde hadiselerin zuhuru birbirini takip eder. 174 Sühreverdî, İşrâki doktrinini temellendirirken Meşşâî felsefenin problemleri üzerinde yürür; bunlardan bazısını değiştirerek sistemine alır, bazısını da reddeder. Mesela Aristoculuk‘ta varlığın en yüksek cinsleri sayılan on kategoriyi cevher, hareket, izafet, nicelik ve nitelik olmak üzere beşe indirir, yani bir varlığı diğerinden ayırıp tanımada bu beş kategorinin yeterli olduğunu söyler. Ayrıca kategorilerin Aristo‘dan değil Pisagorcu bir filozof olan Arkhutos‘tan alındığını iddia eder. Aslında Sühreverdî, mânevi varlıkları hesaba katmadan varlığı sadece maddeye indirgeyerek kategorileri belli sayı ile sınırlamanın ve bunları varlığın temel formları saymanın yanlış olduğu kanısındadır. Esasen ona göre kategorilerin ilme pek fazla katkısı da yoktur. Bundan başka Sühreverdî, Aristo‘nun tarif anlayışını da eleştirir. Buna göre eğer bir şeyin tarifi o şeyin cinsiyle faslından (temel özellik) yapılacak 173 Kaya, a.y. 174 Bolay, a.g.e., s.121. 84 olursa herkes o temel özelliği bilemeyeceğinden böyle bir tarif istenilen kesin bilgiyi vermeyecektir. Kaldı ki tarifi yapan kişinin o şeyin temel özelliğini doğru olarak belirlediğinin güvencesi de yoktur. Şu halde bu konuda Meşşâîler, ―Bir bilinmeyene ancak bir bilinen kanalıyla ulaşılır‖ şeklindeki kendi kurallarına ters düşmüşlerdir. 175 Yine Meşşâîler‘e göre cevher heyûlâ ve suretten oluşan bir bileşiktir. Onlar, cismin ayırıcı vasfı olarak kesintili ve kesintisiz olmanın temeline heyulayı koyarlar ve cismi tanımada miktarın bir rolü olmadığını savunurlar. Sühreverdî‘ye göre bu da yanlış bir yaklaşımdır. Zira kesintisizlik iki cisim arasındaki sürekli bağıntıyı belirlese de cisimden ayrı bir şeydir. Buna karşılık miktar asla cisimden ayrılmaz. Öyleyse cisim üç boyutlu bir miktardan başka bir şey değildir. Bir başka deyişle cisim hacimden ibarettir. Buna göre mutlak cisim (heyûlâ) mutlak miktardan, özel cisimler ise özel miktarlardan oluşur. Nitekim aynı mumun erimiş haliyle katı hali arasında miktar bakımından herhangi bir fark yoktur. Bu da gösteriyor ki Meşşâîler‘in cismin temeline mahiyeti belirsiz olan heyûlâyı koymaları anlamsız bir şeydir. 176 Sühreverdî, Meşşâîler‘in bilgi problemine getirdikleri çözümü de eleştirmektedir. Meşşâîler, bir şeyin algılanabilmesi için onun maddeden soyutlanmış olmasını şart koşarlar. Sühreverdî‘ye göre eğer bu iddia doğru olsaydı heyûlânın (güç halindeki soyut madde) doğrudan algılanması gerekirdi. Halbûki heyûlâ ancak bir form (sûret) kazandıktan sonra algılanabilmektedir. İşrâkilik‘te ise algının sebebi nurdur. Her şey nurdan sudûr eder ve yine nura döner. Bir şeyin algılanması o şeyin 175 Kaya, ―İşrâkıyye‖, ss.436-437. 176 Kaya, a.y. 85 terkibindeki nurun miktarına bağlıdır. Ayrıca Meşşâîler, bir şeyin algılanışı esnasında algılayanla (nefis, akıl) algılanan şeyin sûretinin birleşip özdeşleştiğini, yani bilen özne ile bilinen nesnenin bir ve aynı şey haline geldiğini söylerler. Sühreverdî‘ye göre bu yanlış bir temellendirmedir; zira gerek algıdan önce gerek algı anında gerekse algı gerçekleştikten sonra nefisle sûret (özne ile nesne) ayrı ayrı şeylerdir; bir başka ifadeyle algılanan ne kadar çok ve çeşitli olursa olsun veya ne kadar yenilenip tekrarlanırsa tekrarlansın algılayan nefiste herhangi bir yenilenme olmaz, o daima sabit bir güçtür. Sühreverdî‘nin deyişiyle. ―Algı olsun veya olmasın daima sen sensin.‖ 177 İşrâki felsefede sistemin bütününe hâkim olan nur gayet açık ve seçik olduğu için apriori bir kavram gibi tarife gerek kalmadan anlaşılır bir ilkedir. Nur, özünde apaçık olup başka varlıkları açığa çıkarandır. Meşşâîler‘in varlığı zorunlu- zorunsuz (vacip-mümkin) diye ikiye ayırdıkları gibi İşrâkiler de varlığı sembolize eden nuru, var olmak için başkasına ihtiyacı olmayan ―saf nur‖ ve varlığı başkasından olan ―arazî nur‖ diye ikiye ayırırlar. Ayrıca kendi kendine kâim olan karanlığa ―gasak‖, başkasına bağımlı olan karanlığa da ―hey‘e‖ adını verirler. Özü itibariyle bağımsız, şuur ve idrâk sahibi olan varlıklar saf nurdur ve bunların madde ile hiçbir ilişkisi yoktur. Bunlara aynı zamanda ―kahir nurlar‖ denilir. Allah, melekler, idealar ve insanî nefisler saf nuru temsil eder. Yıldızlar ve ateş gibi varlığı başkasından olanlar ise arazî nur diye adlandırılır. Ayrıca bunlar ―müdebbir nurlar‖ diye de anılır. Cisimler ve fizikî nesneler gibi şuurdan yoksun varlık türleri asıl karanlığı; renk, tat ve koku gibi nitelikler ise arazî karanlığı temsil eder. Varlığı meydana getirmek üzere nurun işrâkında, yani nurlar nuru olan Allah‘tan çıkıp 177 Kaya, ―İşrâkıyye‖, s.437. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|