dövrünə aid əmək alətləri və heyvan fiqurları aşkar
edilmişdir.
Xocalı çölündə eradan əvvəl I minilliyin
ortalarına qədər davam edən tunc dövrünə aid daş
qutu şəklindəki qəbir, saxsı qab, bəzək əşyaları və
müxtəlif quş fiqurları tapılmışdır.
Naxçıvan və Şəmkir ərazilərində aşkar edilmiş
tunc dövrünə aid olan siklop tikintiləri xüsusi maraq
doğurur. Bunlar səngər, hörükdaş və ya qalaça
adlandırılır. Göygöl rayonu ərazisində tunc dövrünə
aid olan dən daşlan, tünc balta - təbərzin, tunc
qılınclar, quş şəkilli qanadlı büt, gildən düzəldilmiş
çıraqlar və başqa saxsı məmulatlan tapılmışdır.
Zumabad kəndində orta əsrlərdən qalma bir qala da
aşkar edilmişdir.
Mingəçevirdə V - VI əsrlərə aid olan məbəd
tikintiləri,
dəmir
oraq,
toxuculuq
dəzgahınm
hissələri, tunc dövrünə aid küpəşəkilli nəhrə,
heykəllər, qızıl və gümüşdən olan bəzək əşyaları və
digər məmulatlar tapılmışdır.
Qax rayonunun Ləkit kəndi yaxınlığında dairəvi
formalı bir qədim məbədin xarabalıqları qalır. Tikinti
VI - VII əsrlərə aiddir. Qum kəndində isə VI əsrə
aid olduğu təxmin edilən iki məbədin qalıqları aşkar
olunmuşdur. Dərbənd, Gillikçay, Samur çayı və
Beşbarmaq dağı yaxınlığında tikilmiş qalalar onları
tikinti texnikasına görə V - VH əsrlərə aid etməyə
imkan verir. Həmin zonada Çıraxqala adlanan qədim
54
bir tikintinin yüksək bir qaya üzərində bina edilməsi
maraq doğurur.
Yevlax dəmiryolu stansiyasından 20 kilometr
məsafədə qədim Bərdənin qalıqları aşkar edilmişdir.
Eyni zamanda, tikintisi XIV əsrə aid edilən Bərdə
türbəsi saxlanmaqdadır. Beyləqan rayonu ərazisində
yerli əhalinin Örənqala adlandırdığı qədim şəhər
xarabalarının izləri qalır.
Burada VIII əsrə aid sikkələr tapılmışdır. Ancaq
alimlərin dediyinə görə şəhərin tarixi daha qədimlərə
gedib çıxır.
Gəncə şəhərindən 6 kilometr şimal - qərbdə
köhnə Gəncənin qala divarları, saraylar, daşdan,
bişmiş və çiy kərpicdən tikilmiş bina qalıqları vardır.
Bu xarabalar XII əsrə aiddir. Gəncədə IX əsrə aid
olan Comərd Qəssab türbəsi 2004-cü ildə bərpa edlil-
mişdir. Eyni zamanda, qədim şəhərin atributlarından
olan qala divarları, Nizami Gəncəvinin türbəsi, xalqın
mifoloji təfəkkürünü canlandıran «Şir və Günəş» abi
dəsi, «Ay ulduz» kompleksi, «Gəncənin gerbi»,
«Gəncə darvazaları»və s. kimi tarixi yadigarlar quru
lub gələcək nəsillərin ərməğanına çevrilmişdir. Şa
maxıda XIX əsrə aid «Yeddi gümbəz» abidəsi Sax
lanmaqdadır.
Naxçıvanda XII əsrə aid Atababa türbəsi (Yusif
ibn Qüseyr) Atabəy (Möminəxatun) məqbərəsi öz
əzəməti ilə bu günədək qalmaqdadır. «Atabəy» (Mö
minəxatun) məqbərəsinin hündürlüyü 25 metrdən ar
55
tıqdır. Naxçıvandan 37 kilometr şimal - qərbdə hün
dürlüyü 16 metr olan XIV əsrə aid bir türbə qallmaq-
dadır.
Bakı şəhərində XI əsrə aid Sımxqala minarəsi,
inşası XII əsrə isnad verilən «Qız qalası» XIV əsrə
aid olan minarə və cümə məscidinin binası qalmaq
dadır. Qız qalasının hündürlüyü 28 metr, divarların
qalınlığı aşağıdan 5 metr, yuxarı hissədə isə 4 metr
dir. Həmçinin B abda VI əsrə aid Şirvanşahlar sarayı
XVI əsrə aid qala divarları Mərdəkanda VIII və XIV
əsrə aid qalalar qorunub saxlanılır. Həmçinin, Rama
na və Nardaranda XIV əsrə aid qalalar, Suraxanıda
XVIII əsrə aid Atəşpərəstlər məbədi qalmaqdadır.
Şuşada XVIII əsrə aid qalanın izləri, «Gəncə qapı
ları», «Xansarayı» abidələri vardır.
Qarqarçayın sahilində XVIII əsrə aid Əskəran
qalası, Şəkidə, XVIII əsrə aid Xan Sarayı, həmin
dövrə aid Şəkixanovlar evi tariximizin və mədəniy
yətimizin yadigarları kimi qalmadadır.
Ağstafadan 40 kilometr aralı Gürcüstan sərhəd-
dində Xram çayı üzərində əsrlərdən bəri qalan «Sınıq
körpü» və Azərbaycanın İranla sərhədindəki «Xuda
fərin körpüsü» kimi tikililər xüsusi maraq doğurur1.
Azərbaycan ərazisində bundan başqa çoxlu, sayı -
hesabı bilinməyən qalalar, qalaçalar qədim dövrlərin
1 Tarixi abidələrlə bağlı əsas məlumatlar «Azərbaycanın tarixi
abidələri» Bakı, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının nəşr., 1958,
kitabından götürülmüşdür.
56
yadigarı olan türbə və məqbərələr, körpülər və s.
maddi mədəniyyət abidələri vardır. Onların hər biri
öz tədqiqatçısını gözləyir. Hər bir abidə tarixin canlı
şahidi və yaddaşıdır. Hər bir abidədə azərbaycanlı
təfəkkürü,
düşüncəsi
və
dünyagörüşü
həkk
olunmuşdur.
4) sosial - siyasi hadisələr.
İctimai təfəkkürün formalaşmasında cəmiyyət
dəki ictimai - siyasi hadisələrin, inqilab və qarşıdur
maların, həmçinin, dövlətlər arasındakı münaqişələ
rin də təsiri vardır. Doğrudur, ictimai - siyasi ha
disələr, o cümlədən, inqilab və münaqişələr heç də
tamamilə cəmiyyətin xeyrinə deyildir. Yəni hər bir
münaqişə və çəkişmə, hər bir qarşıdurma və inqilab
cəmiyyətdəki ictimai sabitliyinə ziyan vurur. Bunun
arxasınca isə müəyyən məhrumiyyətlər, itgi, iqtisadi
problemlər və s. gəlir. Lakin eyni zamanda, ictimai
şüur da silkələnir, canlanır. Hadisələrin çevikliyi icti
mai şüurda da bir fəallaşma yaranmasına səbəb olur.
Sanki yatmış hissələr oyanır. Cəmiyyətə yeni bir
baxış formalaşır. Azərbaycan cəmiyyətində sosial -
siyasi hadisələr tarixən daim intensiv olmuşdur.
Məhz bunun nəticəsidir ki, Azərbaycanda ictimai
şüurun fəallığı və çevikliyi cəmiyyətdə baş verən
sosial - siyasi hadisələrlə həmahəng olaraq inkişaf
etmişdir. Azərbaycan cəmiyyətində ictimai şüurun
formalaşmasındakı çevikliyin və fəallğm təsiridir ki,
ictimai təfəkkürdə zaman - zaman azadlıq, sərbəstlik
57