Yeni ekoloji tehlukesiz prosesler-2

 
36
və C
10
-C
18
 olefin fraksiyalarında düz quruluşlu 
α−
olefinlərin miqdarı müvafiq olaraq 
96 və 92%  olur.  
Etilenin  yüksəktemperaturlu  oliqomerləşmə  prosesinin  üstün  cəhətləri:  -TEA-un 
xüsusi  sərfinin  az  olması,  texnoloji  sxemin  sadəliyi,  alınan  olefinlərin  keyfiyyətinin 
yüksək  olması  reaksiya  istiliyi  hesabına  yüksək  təzyiqli  buxarın  generasiyasının 
mümkünlüyünün energetik balansın əlverişli olmasına imkan yaratması və s. 
Prosesin  çatışmayan  cəhətləri:  oliqomerləşmə  reaktorunun  vahid  gücünün  az  
olması  (8-10  minton/il),  çox  tələb  olunan  C
6
-C
18
  olefin  fraksiyasının  çıxımının  az 
olması (çevrilən etilenə görə 50-55% olur), olefinlərin əmtəə fraksiyasını çirkləndirən 
parafinlərin əmələ gəlməsi və sair. 
     “Conoko” (ABŞ) firması “Alfen” adlanan ali 
α
-olefinlərin alınması prosesini 
işləyib  hazırlamışdır.  Bu  proses  aşagıdakı  mərhələlərdən  ibarətdir:  alüminium, 
hidrogen  və  etilendən  trietilalüminiumun  sintezi;  100
÷
120
°
C-də  və  ~10  MPa  təzyiq 
altında  TEA-un  etilen  ilə    qarşılıqlı  təsiri  (böyümə  reaksiyası);  280
÷
320
°
C 
temperaturunda,  1  MPa-dan  aşağı  təzyiqdə,  0,5-2  san.  kontakt  müddətində  ali 
α−
olefinlərin,  əmələ  gələn  trialkilalüminiumdan  sıxışdırılıb  çıxarılması;  olefinlərin 
tərkibində  olan  trietilalüminiumun  hidrolizi.  “Alfen”  prosesinin  əsas  çatışmayan 
cəhətləri: TEA-un sərfinin böyük olması; qurğunun aparat tərtibatının çox iri olması; 
prosesin  idarə  edilməsinin  çətinliyi və katalizatorun dezaktivləşmə  sxeminin  effektiv 
olmaması; 
        İkimərhələli  üsul  ilə  etilendən  ali 
α−
olefinlərin  alınması  “Ethyl”(ABŞ) 
firması  tərəfindən  ilk  dəfə  1970-ci  ildə  həyata  keçirilmişdir.  Bu  halda  C
8
-C
18
- 
fraksiyasının  çıxımı  80%-dən  artıq  olmuşdur.  Bu  prosesin  çatışmayan  cəhəti  onun 
aparat  tərtibatının  mürəkkəbliyi  və  yüksəkqatılıqlı  TEA  məhlullarından  istifadə 
olunması ilə əlaqədar olaraq  yanğın təhlükəsinin yüksək olmasıdır. 
        Hal-hazırda 
alüminiumüzvi 
katalizatorların 
iştirakı 
ilə 
etilenin 
yüksəktemperaturlu  oliqomerləşməsi  ilə  ali 
α
-olefinlərin  istehsal  prosesləri  işlənib 

---

 
37
Modifikator  
                            
MEA 
məhlulu      
Oliqomer- 
  ləşmə 
Ayrıl-
ma   
 rektifikasiya 
Dezaktivləşmə 
  Etilen                     etilen                            yüngül olefinlər 
 Məhsullar 
oliqomerizat 
hazırlanmışdır.  Bu  halda  vahid  reaksiya  həcmində  oliqomerlərin  çıxımının 
yüksəldilməsi  və  oliqomerləşmə  aqreqatı  gücünün  25-30  min  ton/ilə  qədər 
artırılmasına  imkan  yaradan    reaktor  qovşağının  texnoloji  və  aparat  tərtibatının 
təkmilləşdirilməsi  qabaqcadan  nəzərə  alınmışdır.  Bundan  başqa  reaksiya  məhsulları 
tərkibində  xətti  quruluşa  malik  olan 
α
-olefinlərinin  miqdarının  artırılması, 
katalizatorun  dezaktivləşmə  prosesinin  effektiv  sxemlərinin  yaradılması,  prosesin 
texnologiyasının  sadələşdirilməsi  və  proses  zamanı  yaranan  ÷irkab  sularının 
azaldılmasını  təmin  etmək  məqsədilə  katalizatora  modifikasiya  olunmuş  əlavələr  də 
qatılır.  Qabaqcadan  yüngül  olefin  fraksiyasından  azad  olmuş  resilkulyasiya  olunan 
oliqomerizatın  yüksəkmolekullu  fraksiyasından  həlledici  kimi  istifadə  olunmaqla 
aparılan birmərhələli oliqomerləşmənin midifikasiyalı sxemi reaksiya həcminin xüsusi 
məhsuldarlığının  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  artırılmasına  imkan  yaradır.  Bu  prosesdə 
olefinlərin çıxımı 500-700 kq/kq TEA, reaksiya həcminin məhsuldarlığı isə 250 kq/m
3
 
olur.  Digər  tərəfdən  “modifikasiyalı“  variantda  reaktorda  polimer  maddələrin 
alınmasına  səbəb  olan  reaksiyalar  minimuma  endirildiyindən  katalizator  üzərində 
toplanan polimer yığıntıların miqdarı da azalır. Odur ki, katalizatorun fasiləsiz işləmə 
müddəti  də  artmış  olur.  Etilenin  yüksəktemperaturlu  modifikasiyalı  oliqomerləşmə 
prosesinin blok-sxemi şəkil  2.1–də verilmişdir. 
 
      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
kil 2.1.  Etilenin yüksəktemperaturlu modifikasiyalı oliqomerləşmə 
prosesinin blok sxemi. 

---

 
38
Oliqomerləşmə  reaktoruna  verilən  nisbətdə  etilen,  TEA  və  modifikator, 
reaksiyaya  girməyən  resirkulyasiya  olunan  etilen  və  resirkulyasiya  olunan 
oliqomerizatın bir hissəsi verilir. Reaktordan çıxan oliqomerizat reaksiyaya girməyən 
etilen və “yüngül” olefinlərdən ayrılmaya göndərilir. Reaksiya kütləsinin maye fazası 
2 axına ayrılır. Bu axınlardan biri resirkulyasiya üçün  reaktora verilən təzə katalizator 
və  həlledici  xəttinə  qaytarılır.  Digər  axın  isə  əvvəlcə  TEA-un  dezaktivləşmə 
sisteminə,  sonra  isə  məhsul  qarışığından  tələb  olunan  tərkibə  malik  olefin 
fraksiyasının 
ayrılması 
üçün 
rektifikasiya 
prosesinə 
göndərilir. 
Etilenin 
yüksəktemperaturlu  oliqomerləşmə  prosesi  alınan  oliqomerizatın  tərkibinin  geniş 
interval  həddində  tənzim  olunmasına  imkan  vermir,  lakin  reaksiya  temperaturunu 
dəyişməklə oliqomerizatın tərkibində olan “yüngül” və “agır” fraksiyaların miqdarını 
xeyli dəyişmək olur. Müxtəlif üsullarla alınmış xətti quruluşlu ali 
α
-olefinlərin izomer 
tərkibinin xüsusiyyətləri cədvəl 2.1-də verilmişdir. 
                                                                                                                        Cədvəl 2.1. 
Хə
tti quruluşlu ali 
αααα
-olefinlərin izomer tərkibinin xüsusiyyətləri 
        Proseslər 
Tərkibi, %  ilə 
 
α
-olefinlər 
2,2-əvəzləyicili 
olefinlər 
Daxili 2 qat  
    rabitəli olefinlər                                                  
         “Gulf Oil”firması 
                      C
8
                                                                                                           
2,5                C
10
             
             C
12
-C
14
           
             C
16
-C
18
       
   “Ethyl firması”        
             C
8
                                                                     
  C
10 
 
            C
12
-C
14
                                    
            C
16
-C
18
          
    Ölkəmizdə                                                          
Ö                  C
8
                                                                     
  C
10 
 
            C
12
-C
14
                                                                 
            C
16
-C
18
                                                                             
                                                                                                    
        96,0 
        95,0                                                                         
        93,5                                                         
        91,5                                                                              
      
        95,4          
        94,0 
        88,0    
        52,0 
 
        96,0 
        95,0 
        91,5 
        87,5 
            
         2,5 
         3,5                  
         5,0                     
         7,0 
 
         2,0     
         2,5 
         7,5 
         30,0 
 
          2,5  
          3,5 
          7,0  
          10,5      
Dax     
        izi        
        izi 
        izi 
        0,5 
 
        2,0 
        2,5 
        4,0 
        17,0 
 
         izi 
         izi 
         izi 
         0,5 

---