41
Cədvəl 2.2.
Sodisproporsionlaşma məhsullarının tərkibi
Xammal
n-C
6
H
12
+C
3
H
6
n-C
6
H
12
+C
4
H
8
-2
C
6
H
12
+ n-C
5
H
10
-1+
+ C
5
H
10
-2
Konversiya , % ilə
46,1
35,1
59,7
Olefinlərin miqdarı, %
o cümlədən :
C
2
6,0
0,1
5,9
C
3
28,2
12,2
9,0
C
4
12,6
40,0
18,9
C
5
7,7
2,4
26,4
C
6
26,0
24,9
13,7
C
7
5,1
5,5
10,5
C
8
2,4
6,5
5,6
C
9
5,5
0,5
3,2
C
10
0,3
4,6
2,9
C
11
6,2
3,3
3,9
C
3
−
C
6
tərkibli olefinlər və n-heksenlər qarışığının müxtəlif katalizatorların
iştirakilə
sodisproporsiyalaşmasi
prosesində
C
3
-C
6
tərkibli
n-olefinlərin
resirkulyasiyasından istifadə olunmasına imkan yaranır. Göstərilən olefinlərdən
istifadə olunarkən ən effektiv variantlardan biri də C
3
-C
6
tərkibli n-olefinlərin
etilendən ayrılması üçün absorbsiya üsulundan istifadə olunmasıdır. Ayrılan etilen
yenidən oliqomerləşməyə qaytarılır, C
3
-C
6
tərkibli n- olefinlər isə disproporsiyalaşma
prosesində resirkulyasiya olunur. Heksen-1 və ya C
6
-C
10
olefinlər fraksiyasının
disproporsionlaşdırılması prosesinin texnoloji sxemi şəkil 2.2-də verilmişdir. 1
xammal tutumuna təzə heksen-1 və ya C
6
-C
10
olefinlər fraksiyası, yüngül C
2
-C
5
tərkibli resirkulyasiya olunan olefinlər fraksiyası və həmçinin də resirkulyat verilir.
42
Sonra 1 tutumundan olefinlər qarışığı 2 nasosu vasitəsilə götürülərək 3
buxarlandırıcısına göndərilir. 3 buxarlandırıcısında xammal 120
0
C –yə qədər
qızdırılaraq buxarlandırılır və 4 reaktoruna daxil edilir ki, burada da
disproporsionlaşma prosesi gedir. 4 reaktoruna 9 katalizator kompleksi hazırlayan
blokdan katalizator da verilir. Disproporsionlaşma prosesi 120
0
C də baş verir. 4
reaktorundan çıxan reaksiya məhsulları 5-8 rektifikasiya kalonlarında müvafiq olaraq
C
2
-C
5
, C
5
-C
7
, C
7
-C
10
, C
11
-C
18
və
>
C
19
olefin karbohidrogenləri fraksiyalarına
ayrılırlar.
5-7
rektifikasiya
kalonlarının
yuxarı
hissəsindən
çıxan
olefin
karbohidrogenlərinin bir hissəsi resirkulyat kimi 1 tutumuna qaytarılır. 8 rektifikasiya
kalonunun aşağısından çıxan
>
C
19
olefin karbohidrogenlərinin bir hissəsi də yenidən
prosesdə
resirkulyasiya
olunur.
C
20
–C
28
və
C
6
-C
10
olefinlərinin
disproporsionlaşdırılması proseslərinin yüngül yan məhsulların (C
2
-C
5
olefinləri)
resirkulyasiyası ilə birgə aparılması alınan məhsulun tərkibinin tənzimlənməsinə və
həmçinin də oliqomerləşmə prosesində yaranan, məqsədli olmayan hər hansı
α
-olefin
fraksiyasının da emalına imkan yaradır.
Bu halda prosesin texnoloji sxeminə
izomerləşmə reaktoru da əlavə olunur. İzomerləşmə prosesində K
2
CO
3
ilə
modifikasiya olunmuş Na/
γ
-AI
2
O
3
–dən ibarət olan effektiv katalizator
kompleksindən istifadə olunur. Bu katalizatorun köməyi ilə olefinin tərkibində olan 2
qat rabitə öz vəziyyətini dəyişə bilir, lakin olefin molekulunun quruluşunda isə heç
bir dəyişiklik baş vermir. Katalizator kompleksinin bu xassəsi alınan olefinlərin
yüksək dərəcədə xəttiliyini təmin edir və bununla da ilkin xammalın məqsədli
olefinlərə tam çevrilməsinə, ali olefinlərin tullantısız, çevik istehsal texnologiyasının
yaradılmasına imkan yaranır.
2.3. Alkilaromatik karbohidrogenlərin istehsalı
Alkilaromatik karbohidrogenlərin istehsalı və emalı üzvi sintez sənayesinin əsas
tərkib hissələrindən biridir. Benzolun alkilləşmə prosesi çoxdan məlumdur. Fransız
43
kimyaçısı Şarl Fridel və onun amerikalı əməkdaşı Ceyms Krafts 1877-ci ildə
təsadüfən benzolun xlorpentanlarla (C
5
H
11
CI) alkilləşdirilməsi texnologiyası ilə
rastlaşdılar. Onlar katalizator kimi metal AI-dan istifadə etmişdilər.Bu reaksiya
onların adını aldı və indi də Fridel-Krafts reaksiyası klassik olub benzolun etilenlə
alkilləşməsi yolu ilə etilbenzolun alınmasında əsas üsullardan hesab olunur.
Alkilaromatik birləşmələr kimya və kimyəvi texnologiyada polimer materiallar,
səthi aktiv maddələr, yanacaqlara yarımməhsul kimi qatılan yüksəkoktanlı əlavələrin
alınmasında geniş istifadə edilir. Stirol və
α−
metil stirol kimi qiymətli monomerlərin
alınmasında xammal kimi istifadə olunan etilbenzol və izopropilbenzolun daha böyük
ə
həmiyyəti vardır. İzopropilbenzol həm də “kumol” metodu ilə fenol ilə asetonun
birgə alınması prosesində yarımməhsul kimi istifadə olunur. Polialkilbenzollar
yağlara aşqar kimi qatılır. 2-ci dünya müharibəsi zamanı izopropilbenzol yanacaqlara
yüksəkoktanlı əlavə kimi çox geniş istifadə olunurdu. İndi də o üzvi sintezin mühüm
məhsullarından biridir. Alkilaromatik karbohidrogenlər istehsalının durmadan
artırılması onlar əsasında alınan məhsullara olan böyük təlabatdan irəli gəlir.
Alkilləşdirici agent kimi təkcə olefinlərdən deyil, həm də spirtlərdən, sadə və
mürəkkəb efirlərdən, asetilendən və alkilhalogenidlərdən istifadə oluna bilər. Əsas
üzvi və neft-kimya sintezinin çoxsaylı prosesləri içərisində benzolun olefinlərlə
katalitik alkilləşməsi aparıcı yerlərdən birini tutur. Ümumi istehsal olunan benzolun
80%-i alkilbenzollarin alınmasına sərf olunur. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə
benzolun istifadə quruluşu təxminən eynidir : benzolun 50% -i etilbenzolun, 20% - ə
qədəri isə izopropilbenzolun istehsalına gedir.Odur ki, bu istehsal proseslərini ətraflı
nəzərdən keçirmək vacib və maraqlıdır.
2.3.1. Etilbenzol və izopropilbenzolun istehsalı.
Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşməsi mürəkkəb, çoxmərhələli proses
olub bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir sıra reaksiyalardan ibarətdir: alkilləşmə,
izomerləşmə, disproporsionlaşma, perealkilləşmə, polimerləşmə və sair. Odur ki,
Dostları ilə paylaş: |