Yeni ekoloji tehlukesiz prosesler-2

 
108
hidrogenləşməsi  ilə  olefin  karbohidrogenlərinin  alınması  reaksiyası  aşağıdakı  kimi 
gedir: 
                       
n
CO  +  2n H
2
                     C
n
H
2n
  + n H
2
O                    ... (4.10) 
Sintez  qaz  əsasında  aşağı  molekullu  olefinlərin  istehsalı  prosesinin  texnoloji  sxemi 
şə
kil 4.2-də göstərilmişdir. İlkin qaz qarışığı (təzyiqi 1,0-1,5 MPa olan) resirkulyasiya 
olunan CO və H
2
  ilə qarışdırılaraq 2 reaktoruna verilir. Sxemdə stasionar katalizator 
laylı  aralıq  istilik  çıxarma  qurğusu  ilə  təchiz  olunmuş  reaktordan  istifadə  olunur. 
Reaktordan  çıxan  sintez  məhsulları  380
0
C  temperatur ilə 3  buxar  generatoruna  daxil 
olur, 200
0
C –yə qədər soyudulur, 4 istidəyişdiricisini keçərək 5 rektifikasiya kalonuna 
daxil olur. 3 tablaşdırıcı-buxarlandırıcı aparatda təzyiqi 1,0 MPa olan su buxarı hasil 
olunur. 5 rektifikasiya kalonunda reaksiya məhsullarının tərkibində olan prosesin yan 
məhsulları  ayrılır,  qaz  şəkilli  məhsullar  isə  6  absorberində  CO
2
  –dən  absorbsiya 
olunur.  7  desorberində  CO
2
  desorbsiya  olunaraq  ayrılır,  absorbent  yenidən  6 
absorberinə qaytarılır. 6 absorberindən çıxan qazlar    CO–dan tamamilə təmizlənmək 
üçün  9  absorberinə  daxil  olur,  burada  qazların  tərkibində  olan  CO  monoetanolamin 
məhlulunda  tamamilə  absorbsiya  olunur.  Tamamilə  təmizlənmiş  qazlar  11 
demetanizatoruna verilir ki, burada da  təmizlənmiş reaksiya məhsullarından H
2
+CH
4
 
fraksiyası  ayrılır  və  12  metan-hidrogen  fraksiyasının  ayrılması  blokuna  göndərilir. 
Sonra  H
2
  +  CH
4
  fraksiyasından  ayrılmış  reaksiya  qazları  qaz  ayırma  blokuna  daxil 
olur ki, burada da alınan C
2
-C
7
 parafin fraksiyası C
5
-C
7
 – olefin karbohidrogenləri ilə 
birgə termiki piroliz prosesinə düçar edilmək üçün 15 borulu sobasına verilir. Borulu 
sobadan çıxan piroqaz 15 buxarlandırıcı- tablaşdırıcı aparatda 840
0
C –dən 400
0
C –yə 
qədər  soyudulur  ki,  bunun  da  hesabına  təzyiqi  4  –  13  MPa  olan  buxar  generasiya 
olunur.  15  buxarlandırıcı-tablaşdırıcı  aparatdan  çıxan  piroqaz  14  rektifikasiya 
kalonunda  pirolizin  maye  məhsullarından  ayrılaraq  1  nasosu  vasitəsilə  bir  hissəsi 
suvarma  kimi  5  rektifikasiya  kalonuna,  digər  hissəsi  isə  6  absorberinə  verilir.  14 
rektifikasiya  kalonundan  çıxan  pirolizin  maye  məhsullarının  bir  hissəsi  4 
istidəyişdiricisini keçərək yenidən 16 borulu sobaya qaytarılır. Hesablamalar göstərir 

---

 
109
ki,  sintez  qaz  əsasında  alınan  etilen  və  propilenin  maya  dəyəri  neft  məhsullarından 
alınana  nəzərən  2,0-2,5  dəfə  yüksəkdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  maya  dəyərin  75-
80%-i xammalın payına düşür. Bu üsulla kiçik molekullu olefin karbohidrogenlərinin 
istehsalı neft xammalından uzaq, lakin kömür ehtiyatı çox olan rayonlarda rentabelli 
hesab oluna bilər.    
 
4.4. Sintez qaz əsasında metanolun alınması 
Metanol  uzvi  sintezin  mühüm  məhsullarından  biridir.  O  bir  çox  (formaldehid, 
dimetiltereftalat, metilmetakrilat, metilamin, sirkə turşusu, karbamidli qətranlar və ş.) 
məhsulların alınmasında yarımməhsul və həlledici kimi  geniş tətbiq sahəsi tapmışdır. 
Metanol istehsalının ümumi həcminin 40-50% -i formaldehid istehsalına sərf olunur. 
Bundan başqa, son zamanlar metanol xammal kimi zülalların mikrobioloji sintezində, 
enerji  mənbəyi  kimi,  həm  də  motor  yanacaqlarının  komponenti  –  effektiv 
antidetonator- metiltret- butil efirinin sintezində geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. 
         Metanolu  çox  zaman  oduncaq  spirti də  adlandırırlar.  Bu  onunla  əlaqədardır  ki,  
sənaye  miqyasında  metanolu    ilk    dəfə    təzə  mişarlanmış  bərk  növ  oduncağın  quru 
distilləsindən    almışlar.  Oduncağı  hava  daxil  olmadan  260
0
C  temperatura  qədər 
qızdırdıqda  o  parçalanaraq  oduncaq  kömürü  və  uçucu  fraksiya  əmələ  gətirir.  Uçucu 
fraksiyanın  tərkibində  digər  birləşmələrlə  yanaşı  metanol  da  olur.  Elə  buradan  da 
“oduncaq spirti“ adı yaranmışdır. 
        Uzun  müddət  metanola  tələbat  strukturu  stabil  olmuşdur  .  Ümumi  metanolun 
50% formaldehid, 10%-i həlledici kimi və dimetiltereftalat, 30%- i də digər məhsullar 
sintezinə  sərf  olunmuşdur.  Metanolun  illik  stabil  artımı  7-12%  təşkil  edir.  Son 
zamanlarda  metanolun  əhəmiyyəti  xeyli  artmışdır.  Məlum  olmuşdur  ki,  o 
energetikanın,ekologiyanın bir çox aktual və kəskin problemlərinin həllinə kömək edə 
bilər. Metanol universal enerji daşıyıcısı olmaqla motor yanacaqları və  yüksəkoktanlı 
ə
lavələrin alınmasında xammal və komponent kimi,zülalların mikrobioloji sintezində 
karbon  mənbəyi  kimi  istifadə  oluna  bilər.  Həm  də  metanolun  sintezi  sənayenin  və 

---

 
110
həyat  fəaliyyəti  tullantılarının  səmərəli  utilizasiya  olunmasına  imkan  yaradır  .  Hal-
hazırda  metanol  istehsal  edən  qurğuların  əksəriyyəti  (70%-i)  ən  effektiv  xammal 
hesab olunan təbii qaza əsaslanır. Hələlik təcrübə göstərir ki,o metanol istehsalı üçün 
ə
n  effektiv  xammaldır.  Hal-hazırda  metanolun  ən  çox  hissəsi  CO  və  H
2
  –dən 
alındığına  görə  biz  də  bu  üsulu  nəzərdən  keçirəcəyik.  Metanolun  bütün  sənaye 
sintezləri aşağıdakı sadə reaksiya üzrə baş verir : 
            CO   +  2H
2
               CH
3
OH ,    
−∆
H
0
298
 = 90,84 kcoul/mol               ...(4.11) 
  Bu  reaksiyalar  prosesin  aparılma  şəraitinə  və  istifadə  olunan  katalizator  növlərinə  
görə  fərqlənirlər.  Proses  dönər  olduğundan,  reaksiyanı  spirtin  alınması  istiqamətinə 
yönəltmək üçün temperaturun azaldılması və təzyiqin isə artırılması lazımdır. Bundan 
başqa metanol  aşağıdakı ekzotermik reaksiya üzrə də alına bilər.  
          CO
2
   +   3H
2
                 CH
3
OH   + H
2
O ,   
−∆
H
0
298
 = 49,57 kcoul/mol  ...(4.12) 
 
5,0-30,0 MPa təzyiqlərdə temperaturun 200-400
0
C interval həddində artması ilə  
metanolun  tarazlıq  qatılığı  və  müvafiq  olaraq  CO  –  nun    konversiya  dərəcəsi  azalır. 
Müəyyən olunmuşdur ki, oksid katalizatorlarının iştirakı ilə metanol ancaq CO
2
 və H
2
 
–dən  alınır.Karbon  dioksidi  ya  ilkin  qaz  qarışığının  tərkibində  ola  bilər,    və  ya  da 
karbon oksidi ilə su buxarının konversiyasından alına bilər. Odur ki, iki reaksiya gedə 
bilər:  
  1.)   CO – nun konversiyası:  CO   +  H
2
O             CO
2
   +  H
2    
                ...(4.13) 
   2.)  Metanolun sintezi :        CO
2
   +   3H
2
                 CH
3
OH   + H
2
O ,     ...(4.14) 
Burada  ikinci  mərhələdə  alınan  su  birinci  mərhələdə  sərf  olunur,  ona  ğörə  də 
metanolun CO və H
2
 –dən sintezi zəncirvari reaksiyalar kimi tsiklik baş verir.  Odur 
ki, müxtəlif tərkibli CO, CO
2
 və H
2
 –dən ibarət olan qaz qarışığı metanol istehsalında 
xammal  kimi  istifadə  oluna  bilər.  Metanol  sintezi  zamanı  əsas  reaksiyalarla  yanaşı 
ə
lavə reaksiyalar da gedir: 
      CO  +  3H
2
                    CH
4
   +  H
2
O   ,  
−∆
H
0
298
 = 209 kcoul /mol    ...(4.15)    
      2CO  +  2H
2
                    CH
4
   +  CO
2
  ,  
−∆
H
0
298
 = 252 kcoul /mol  ...(4.16)      

---