Yeni ekoloji tehlukesiz prosesler-2

 
126
asetonitril  –  15-10%  ;  sianid  turşusu  –  10–8%;  CO
2
  –  8–10%;  aldehid  və  başqaları 
2%-ə qədər.  
       İzobutilenin  oksidləşdirici  ammonolizi  prosesi  məhsullarının  ayrılma  və 
təmizlənmə  sistemi  metakrilonitrilin  99,5%    təmizlikdə  alınmasını  təmin  edir, 
həmçinin də sianid turşusu  və asetonitril konsentratlarının ayrılmasını nəzərdə tutur.   
 
5.3.2.  Metakrilatlar 
Metakrilatlar  akrilatların  yaxın  qohumlarına  aiddir.  Bu  sinifin  ən  əsas 
nümayəndəsi  metilmetakrilat  hesab  olunur.  Bu  birləşmənin  əsas  xüsusiyyəti- 
polimerləşərək şəffaf və ya yarışəffaf plastika əmələ gətirməsindən ibarətdir. 
                      O 
      CH
2 
=
C
−
 C 
−
OCH
3
    - metilmetakrilat 
                                                                                           
                CH
3 
 
  
Uzun  müddət  metilmetakrilat  köhnə  -  sianhidrin  üsulu  ilə    alınırdı.  Aseton 
MaOH  –ın  sulu  məhlulunun  iştirakı  ilə  40–65
0
C–də  hidrogen  sianidrinlə  reaksiyaya 
girib asetonsianhidrin əmələ gətirir: 
 
                O                                                        OH 
     CH
3
 
−
 C 
−
 CH
3
   +   HCN    
→
 CH
3
 
−
 C 
−
 CH
3
   asetonsianhidrin                                                         
                                                                           CN                                           ...(5.11) 
Asetonsianhidrinin    98%-li  sulfat  turşusu  və  metil  spirti  ilə  hidrolizindən 
metilmetakrilat alınır. 
 
               OH                                                                 O 
      CH 
−
C 
−
 CH
3
    + H
2
SO
4
    
→
      CH
2 
=
 C 
−
 C 
−
NH
3
+
 H SO
4
−
   
     
              CN                                                           CH
3
                                     ...(5.12)                        
                                                                   Metakrilamid sulfat    

---

 
127
                        
                        O 
      CH
2 
=
 C 
−
 C 
−
NH
3
+
 H SO
4
−
   +  CH
3
OH            CH
2 
=
 C 
−
 COOCH
3
  + NH
4
HSO
4 
                CH
3
                                                                      CH
3
                      ...(5.13) 
 
Bu  reaksiya  95
0
C  –də  iki  mərhələdə  baş  verir.  Təmizlənmədən  sonra  məhsulun 
ümumi çıxımı 80 – 85% təşkil edir.  
Metilmetakrilatın    alınma  üsullarından  biri  etilenin  CO  ilə  reaksiyasına,  digəri 
isə  üçlübutil  spirtinin  çevrilməsinə  əsaslanır.  Sonuncu  üsul  daha  perspektiv  hesab 
olunur.  Bu  üsul  ikimərhələdə  həyata  keçirilir:  əvvəlcə  üçlü  butil  spirtinin  katalitik 
oksidləşməsindən  metakril  turşusu,  sonra  da  metakril  turşusu  ilə  metanolun 
efirləşməsi nəticəsində metilmetakrilat alınır. 
 
5.4. N – alkilləşmə reaksiyası ilə aminlərin sintezi. 
 
Amonyakın  və  ya  aminlərin  azot  atomuna  görə  alkilləşmə  reaksiyalarında 
alkilləşdirici  agent  kimi  ən  çox  xlortörəmələrindən  və  spirtlərdən  istifadə  edirlər. 
Digər alkilləşmə reaksiyalarından fərqli olaraq  N- alkilləşmə prosesində alkilləşdirici 
agent  kimi    olefinlərdən    istifadə  olunarsa  onda  məhsulun  əsas  hissəsi  nitrillərdən 
ibarət olur, aminlərin miqdarı isə az olur.  
 
5.4.1. Aminlərin xlorlu törəmələrdən alınması 
 Xlorlu  törəmələrin  qaz  halında  amonyak  və  aminlərlə  reaksiyası  çox  kiçik  istilik 
effekti ilə  müşayət  olunur  və  termodinamiki  hesablamalar  da  bu  reaksiyanın dönər 
olduğunu göstərir. Maye fazada proses duzun alınması ilə getdiyindən 
                          RCI  +  NH
3
   
−→
   RNH
2
⋅
HCI    .......... (5.14) 
reaksiya praktiki dönməyən olur və onun istilik effekti   
                           
−∆
 H
298
0
  
=
  (84
÷
105) kcoul/mol olur. 

---

 
128
     Alifatik  xlortörəmələri  amonyak  və  aminlərlə  katalizatorun  iştirakı  olmadan 
reaksiyaya  girirlər  həm  də  reaksiyanın  sürəti  adətən  ikinci  tərtibli  tənliklə  ifadə 
olunur: 
                                    R = k
⋅[
RCI
]⋅[
NH
3
]
             .................(5.15) 
Mexanizminə görə bu reaksiyalar əvvəlki rabitənin sinxron parçalanması ilə yenisinin 
ə
mələ gəlməsi ilə gedən tipik nükleofil əvəzetmə reaksiyalarına aiddirlər: 
 Amonyakın və aminlərin reaksiya qabiliyyəti aşağıdakı sıra üzrə dəyişir: 
              Alk
2
NH  
≈
  AlkNH
2
  
>
  NH
3
   
>
   ArNH
2
   ...............(5.16) 
 Bir sıra məlumatlara əsasən birli alifatik aminlər xlortörəmələri ilə amonyaka nəzərən 
10  dəfə,  amonyak  isə  anilinə  nəzərən  iki  dəfə  sürətlə  reaksiyaya  girirlər,  lakin  bu 
nisbət temperaturdan və xlortörəmələrinin quruluşundan da asılıdır. 
 
Amonyak  və  ya  aminlərlə  təsiri  zamanı  xlortörəmələrinin  reaksiya  qabiliyyəti 
adi qaydada dəyişir ( ArCH
2
CI 
>
  AlkCI  
>
  ArCI ). Odur ki, xlorbenzol ilə reaksiyanı 
katalizatorun  iştirakı  ilə  aparmaq  daha  sərfəlidir.  Bu  halda  daha  yaxşı  katalizator 
ammonyak  kompleksi  formasında  bir  valentli    mis  duzları  Cu
2
CI
2
  hesab  olunur. 
Onların  təsiri  xlorbenzolla  kompleks  birləşmələrin  əmələ  gəlməsi  ilə  izah  olunur  ki, 
bu  zaman  C-CI  rabitəsi  xeyli  zəifləyir  və  amonyakın  təsiri  ilə  onun  parçalanması 
asanlaşır: 
 Xlortörəmələrinin  amonyak  və  ya  aminlərlə  reaksiyası  adətən  qələvi  mühitli  sulu 
məhlullarda  aparılır.  Buna  görə  də  yan  məhsul  kimi  xlorlu  törəmələrin  hidroliz 
məhsullarından  olan  spirt  və  fenollar  da  alına  bilir.  Paralel  gedən  hidroliz 
reaksiyalarını  azaltmaq  və  eyni  zamanda  aminlərin  çıxımını  artırmaq  məqsədilə 
 
   C
6
H
5
Cl   + Cu
+
                  
[
C
6
H
5 
−
Cl....Cu
+
]
  
+NH3
      C
6
H
5
N
+
H
3
 + CI
−
 
+ Cu
+
     
                                                                                                                    .........(5.18) 
 
RH  + 
:
NH
3
                       
[
 CI
δ−
....R....N
δ+
H
3
]
                  RN
+
H
3
  + CI
−
   ......(5.17) 

---