prosesin dəyərləndirilməsi, zənginləşdirilməsi, insanın mənəvi
varlıq kimi mövcudluğunun həlledici amilidir. Öz növbəsində
bu proses “yaddaş" adlanan fenomenin köməyi ilə mümkün
olur. Biz bilirik ki, insan yaddaşsız yaşaya bilməz.
Tarixi mədəni yaddaş hər bir xalqın böyük mənəvi
potensialı, milli sərvətidir. Dünyaya gələn hər bir insan öz
sosial mövqeyindən asılı olmayaraq, bu yaddaşın varisi olur.
Onun insan kimi formalaşması, onun mənəviyyatı xalqının dili,
tarixi və mədəniyyətini öyrənilməsindən başlayır.
Tarixi mənəvi yaddaş nisbi müstəqilliyə də malikdir.
Həm insanda, həm də insanla paralel olaraq mövcud olmaqla
həyatın təməlini təşkil edir. İnsan mürəkkəb, xaotik təəssürat
bağışlayan dünya mənzərəsinə mədəniyyətin yaddaşı ilə bir
nizam gətirir. Xüsusilə də dəyişikliklər dövründə bu özünü
göstərir.
Son illərin transformasiyalan yalnız zamanı deyil, həm
də məkanı dəyişir. Bu sistemli dəyişikliklərin axarına insan və
mədəniyyətin qoşulması, onunla ayaqlaşa bilməsi həyati vacib
məsələdir. Əks təqdirdə, zamanda və məkanda yarış birtərəfli
məğlubiyyətini şərtləndirə, insan gücsüz olduğunu etiraf edə
bilər. Sosial mədəni transformasiyaların, onları dərk və dəf
edən insanların imkanlarını üstələdiyi belə mərhələlərdə, şə
raitin kəskinliyi müxtəlif radikal qərarlar verilməsinə səbəb
olur.
Bəzi mədəniyyətlər intuitiv olaraq əvvəlki, ənənəvi za
mana qayıtmağa cəhd edir, digərləri yaxınlarda və qonşularda
müşahidə etdikləri həyal şəraitini yaratmağa, bir qismi isə öz
həyat tərzini radikal şəkildə yeniləşdirməyi qət edir.
Bütün hallarda ümumi olan problem budur ki, hər kəs
artıq fərqli, başqa cür yaşamağın zəruriliyini dərk edir, hər kəs
-
6 4
-
başqasını özü kimi yaşamağa məcbur etmək istəyir və ortaq,
kompromis model heç kimi düşündürmür.
Hazırda inteqrasiya prosesləri bütün dünyanı, bütün öl
kələri bürümüşdür. Mədəni mühitdə gedən dəyişikliklər əvvəl
ki ilə müqayisədə daha tez duyulur. Başqa mədəniyyətlər, on
ların ideyaları, dünyagörüşü məkan və sərhədlər yox imiş kimi,
tez bir zamanda bütün dünyaya yayılır.
Maraq və tələbatların ödənilməsində mövcud olan ən
ənəvi maneələrin aradan qaldırılması pozitiv məzmunlu pro
sesdir.
Bununla yanaşı, qlobal kompyuter şəbəkəsində infor
masiyanın əsasən ingilis dilində ötürülməsi, Azərbaycan dili
sektorunun onun nəhəng imkanlan ilə müqayisədə cüzi olması
mühüm problemdir. Azərbaycanın sosial-mədəni özünəməx
susluğunu əks etdirən informasiya mənbələrinin kifayət dərə
cədə olmaması həm tarixi şüurun formalaşdırılması kimi böyük
imkanın tam reallaşdırılması, həm də dünyaya Azərbaycan
həqiqətlərinin çatdırılması baxımından günün tələbləri səviy
yəsində deyil.
Qlobal şəbəkənin Azərbaycan dili sektorunun sosial-
mədəni məzmunla, mədəni irsimizlə bağlı informasiya fondlan
ilə tamamlanması cəmiyyətimizin gələcəyi məsələsidir. Bu
imkanı istər qabaqcıl ölkələr, istərsə də digər (dost və qeyri-
dost) ölkələrə geniş tətbiq edirlər.
Mədəniyyət özündə elə mahiyyət və məzmun daşıyır ki,
bu məzmunun köməyi ilə varlıq müəyyən tarixi forma, nisbi
sabitlik və nizamlı strukturlar şəklində mövcud ola bilir. Öz
potensialını real tarixi proses, bu prosesin zaman və məkan
ölçülərini də müəyyənləşdirir.
Hər bir mədəniyyət öz dəyərlər sistemi ilə fərqlənir.
- 6 5 -
Mədəniyyət məhz dəyərlərin, meyarların zamanda və məkanda
oriyentir rolunu oynaması ilə əvəzedilməzdir. Hər bir mədəniy
yət onun daşıyıcılarının əksəriyyətinin qəbul etdiyi dəyərlər
iyerarxiyasıdır. Bu və ya digər tarixi mərhələdən söz açanda
biz, həmin dövrün insanlarının ən çox nələrə dəyər verdiyini,
hansı müqəddəs və mütləq mənəvi təməllərə önəm verdiyini
yada salırıq.
İnsan özü üçün nəyin dəyərli olub-olmadığını müəy
yənləşdirməkdə azaddır. Lakin bir çox mədəni prinsiplər müx
təlif mədəniyyətlərdə çox bənzərdir.
Həyatda insan üçün müqəddəs, əvəzsiz sayılan prin
siplərin, təsəvvürlərin mövcud olduğunu hələ qədimdən bilir
dilər. Lakin onu aydın ifadə edən anlayış-dəyər sözü yalnız
XIX əsrdə dövriyyəyə gəlmişdir. Sarsılmaz, müqəddəs, həyat
da insanı istiqamətləndirən, hədəf rolunu oynayan bu oriyen
tasiyanı filosoflar “dəyər” adlandırmışlar.
İnsan üçün əvəzsiz sayılan, onun həyatına məna verən
həytaın sınaqlarından çıxmağa kömək edən dayaqlar - məhz
dəyərlərdir. Dəyərlərin zaman keçdikcə dəyişməsi təbiidir.
Lakin əbədi, dəyişməyən dəyərlər də mövcuddur. Ən vacibi
odur ki, dəyərlər iyerarxiyasının məzmununda zamana uyğun
dinamik dəyişikliklər baş verir. Müxtəlif dönəmlərdə əmək,
zəhmət, pul, zəka, bir sözlə, maddi və ya mənəvi dəyərlərə
önəm verilməsi həm zamandan, həm konkret insandan, bü
tövlükdə isə mədəniyyətin səviyyəsindən asılıdır. Hər zamanın
idealına uyğun dəyərləri formalaşır. İdeallar dəyişdikcə də
yərlər də dəyişir.
Əbədi, mütləq dəyərlər, qeyd olunduğu kimi mövcud
dur. Bəşəriyyət yarandığı vaxtdan insan, onun həyatı, azadlıq
idealı, məhəbbət, həqiqət, gözəllik, xeyirxahlıq və s. dəyərlər
-
6 6
-
bu günə qədər öz mütləq mənasını saxlamış, mədəni univer-
salilər statusunu qazanmışdır. Onlara konkret insanın və mədə
niyyətin verdiyi məna və məzmun fərqli olsa da, bu dəyərlər
bütün mədəniyyətlərdə mövcuddur.
Müasir mədəniyyətin zamanı və məkanını qavramaq
üçün xüsusi duyum hissinə malik olmaq, onu formalaşdırmaq
lazımdır. Bu duyum hər şeydən əvvəl, sürət, ritm və sərhədsiz,
üfüqləri bilinməyən məkanın qavranılması deməkdir.
Müasir dünyada mədəniyyət amilinin rolunun artması,
beynəlxalq siyasətdə bu amili nəzərə almadan apanlan bütün
fəaliyyəti şübhə altına alır. ABŞ alimi R.Robertson, məşhur
filosof Karl Yaspersin “fövqəlsiyasi”, “siyasətüstü ıəfəkkür”ə
tələbatı olmasına dair fikirlərini inkişaf etdirərək yazır:
“Siyasət haradasa, dövlətləri, insanları xalqları ayırır, bir-birinə
qarşı qoyur. Bəşəriyyət üçün çox qorxulu olan bu problemi
“mədəniyyət” adlı nemət həll edə bilər.
Mədəniyyət, fövqəlsiyasi, mənəvi potensialı daşıdığına
görə bu qarşıdurmanı səngidir. Dialoqun aparıldığı bütün:
siyasi, iqtisadi hüquqi və s. - dinlərlə müqayisədə “mədəniyyət
dili” daha çox anlaşılan, etibarlı dildir. Bu gün dünya siyasəti
beynəlxalq siyasət adlandırılan sahənin "mədəni fokusu” -
etiraf edilməlidir. Bütün sahələrdə apanlan anlaşma prosesləri
mədəniyyət amilinə söykənir. Biz etiraf etməliyik: beynəlxalq
siyasət, mədəniyyət faktorunu nəzərə alaraq apanla bilər. Biz
qlobal mədəni siyasət dövründə (siyasətin mədəni əsaslar
üzərinə qoyulması və ya mədəniyyətin ən mühüm siyasi an
laşma vasitəsi kimi qəbul edilməsi zamanında) yaşayınq. Bu
beynəlxalq siyasətdə “mədəni çevrilişin” başlanğıcıdır” (P.Ро
бертсон. Социальная теория. Глобальная культура. М.
2000, S.J97).
-
6 7
-
Dostları ilə paylaş: |