anlayışları da təşəkkül tapır, öz məzmun və mahiyyətinin
başa düşülməsini tələb edir. Lokal mədəniyyətlərin vəhdəti
böyük tarixi-coğrafi məkanın mədəniyyətini təşkil edir.
Avrasiyanın mədəni məkan kimi bütövlükdə təhlil
etmək müasir zaman və inkişaf yolları baxımından yanaş
manı gündəmə gətirir.
Məkan və zaman vəhdəti, qovşaq sivilizasiyalarda
daha qabarıq təzahür edir. Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki,
coğrafi-ərazi baxımından qovşaqda olmayan, inkişafın ma
gistral meyillərindən bir qədər aralıda olan mədəniyyətlərdə
Zamanın axarı nisbətən gec duyulur, impulsların gərginliyi
o qədər də hiss edilmir. Bundan fərqli olaraq, qovşaq mə
dəni məkanlar tarixi proseslərin qaynar nöqtələrinə çevrilir,
baş verən dəyişikliklərin ritmini, nəfəsini duyur, ona adek
vat cavab verməyə zərurəti qarşısında dururlar. Avrasiyanın
mədəni polifonizmi və sintetik, ortaq dəyərləri, qovşaq sivi
lizasiya olması kimi amildən irəli gəlir.
Yaşadığımız mərhələdə, “informasiya-telekommuni
kasiya vasitələrinin “məkan" və “coğrafiya” “sərhədlər” an
layışına tamamilə yeni məzmun verdiyini nəzərə alsaq, mə
kan və zamanın sıx bağlılığı məsələsi daha da aktuallaşır.
İnkişafın diktə etdiyi meyillərə, dünyanın hər bir
məkanında, zamanında cavab verilməsi, seçim edilməsi tə
ləb olunur. Burada çox düşünmək olar. Lakin kulturoloji
ədəbiyyatdan məlumdur ki, zaman və məkanın qarşılıqlı
münasibəti üç səviyyədə reallaşa bilər: inteqrasiya, qarşı-
durma-təcridolunma və assimilyasiya (əriyib itmə).
Məkan və zamanda özünüdərk prosesi getmədən,
məkanda ölkə və ya dövlət formalaşa bilməz.
Avrasiya - özünün spesifik arxetipi və genotipinə
-
118
-
malik olan ümumdünya tarixi fenomenidir. Avrasiyaçılığın
potensialı da onun ideologema və ya mifologemalar müstə
visində fikir yürütməsi ilə deyil, real, ciddi problemləri
qoymaq, onların həlli yollarını müəyyənləşdirmək və həya
ta keçirməkdədir.
M üasir dünyada da zaman amili özünü çox kəskin
şəkildə göstərməkdədir. Zamanın paradoksal şəkildə sürət
lənməsinə rəğmən baş verən dəyişikliklər də adekvat ref-
leksiya, qərar və seçim edilməsini, yəni onların zamanında
edilməsinə tələb edir. Əgər buraya, uzun illər sovet məka
nında yaşanılan durğunluq və nisbi-statik inkişaf tərzini və
vərdişini də əlavə elsək, dəyişikliklər və onlara münasibət
problemi daha aydın təsəvvür edilə bilər.
Avrasiya məkanı tarixən ənənəvi və liberal siviliza
siyalar arasında qərar tutmuşdur, daha dəqiq deyilsə bu si
vilizasiyaların əsas xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.
Bu amil Avrasiyanın özəl statusunu və keyfiyyətini
şərtləndirmişdir. Burada türkdilli, slavyan, uqro-fin və s.
xalqları vahid sivil məkan daxilində yaşayır. Bu vahid sis
tem, bütövlük, tarixi taleyin ümumiliyi, inteqrasiya və dia
loq proseslərinin təməli, prinsipi kimi dəyər kəsb edir.
Zaman amilinə müəyyən mifoloji çalarlar xasdır.
Başqa sözlə, mədəni, sosial, tarixi, gerçək zaman, bəzi hal
larda “mifoloji zaman’Ma bilərəkdən, yaxud bilməyərəkdən
əvəz edilir. “Mifoloji zaman" üçün keçmişin ideallaşdınl-
ması, yaxud utopiya səviyyəsinə keçirilməsi səciyyəvidir.
Avrasiya və dünyanın bu günü və gələcəyinə aid olan hər
bir mövqe, baxış və ya prinsiplər gerçək, qlobal zaman am i
lindən çıxış etməklə, kla^si^ və ya müasir Avrasiyaçılığın
bəzi istiqamətlərinə xas olan ideoloji-mifoloji məzmun.
-
119
-
coğrafi fatalizm, “geosiyasi mistika", bolşevizm və s. kimi
qeyri-real çalarlardan uzaqda olduğunu bəyan edə bilər.
Müasir zaman müxtəlif mədəniyyətlərin dialoqunu
və inteqrasiyanı imperative çevirmişdir. Bu baxımdan “Dia
loq Avrasiya” qurumu bu imperative adekvat və zamanında
göstərilən münasibətin bariz nümunəsidir. Qurum ideoloji-
utopik məramlardan uzaqdır. Bu baxımdan “Avrasiya”
probleminə müxtəlif baxış və traktovkaların təhlili söhbə
timizin əsas mövzusu olmasa da, onlara münasibətimiz açıq
və aydın olmalıdır.
Belə hesab edirik ki, avropamərkəzçilik qüsurlu
mövqe olduğunu sübut etdiyi üçün, “avrasiya mərkəzçilik”
kimi meyillərə uymağın da vaxtı deyildir. Bəzən belə
fikirlər, həmçinin çoxlu suallar eşidirik: Avrasiyanı Qərbə
qarşı durmaq, “atlantizmə" qarşı blok yaratmaq birləşdirə
bilər", yaxud Avrasiya mədəniyyəti daha qədim, daha
üstündür və s”. Bunlar qeyri-real, yanlış mövqelərdir. Avra
siyanın keçmişi, həm indisi, həm də gələcəyinə dair səthi
təsəvvürlərdən irəli gələn fikirlərdir. Əsas tarixi həqiqət:
Avrasiyanın, burada yaşayan xalqların tarix boyu inteqra
siyanın ən müxtəlif növ və formalarına “obyektiv-təbii,
açıq olması” unudulur. Hər hansı bir mədəniyyət və ya sivi
lizasiyanın digərindən üstünlüyündən bəhs edilməsi qeyri-
ciddi qeyri-elmi mövqedir. Hər bir mədəniyyət öz-özlü
yündə dəyərlidir, sadəcə, bu fərqli, başqa mədəniyyətdir.
Avrasiya məkanında yaşayan xalqların çoxəsrlik
milli-mədəni ənənələrinə, dəyərlərə, qarşılıqlı təsir təcrü
bəsinə dayaqlanan və texnoloji modernləşmə ilə tamam
lanan bənzərsiz, fərqli inkişaf yolunun perspektivli sayıl
ması təbiidir. Bu tarixi prosesin çoximkanlılığı və müx
-
120
-
təlifliklərin vəhdəti prinsipi çərçivəsində məqbul hesab
edilən elmi qənaətdir.
Dialoqu, sintez və inteqrasiyanı inkişafın əsas yolu
və amili kimi görən mütəfəkkir şəxsiyyətlər, dahilər Av
ropada da, Asiyada da həmişə olmuşdur. Dünyanın, müx
təlif məkanların vəhdəti ilə gözəl və əzəmətli olduğunu,
“əzəli xəlq edilmiş harmoniya" fəlsəfəsinin müəllifi
V.Leybnis də vurğulamış, xalqlar arasında mədəni-mənəvi
dialoq və mübadiləni gücləndirmək üçün “Qərb-Şərq Aka
demiyalarımın yaradılmasını təklif etmişdi. V.Höte də özü
nün “Qərb-Şərq divanf’nda yazırdı:
“Etiraf edin, Şərqin şairləri
Bizdən, Qərb şairlərindən üstündür”
(Признавайтесь, что поэты Востока,
выше нас, поэтов Запада.)
Avropanın müstəsna, “etalon” sivilizasiya modeli ol
ması kimi yanlış meyilə qarşı ilk çıxışlar XIX əsrdən daha
qətiyyətlə səslənməyə başladı.
Biz tarix qarşısında böyük xidmətlər göstərən bu
şəxsiyyətlərin adlarını sadalaya bilməsək də, onların car
çıları olduqları ideyanın sonrakı əsrdə də özünü doğ
rultduğunu, bu gün XXI əsrdə də çox aktual səsləndiyinə
diqqəti cəlb etmək istəyirik.
Xatırlayaq ki, klassik sayılan Avrasiya cərəyanı da
məhz tarixin ən mürəkkəb dönəmlərindən birində - XX əs
rin əvvəllərində təşəkkül tapdı. Dünyanın ən qanlı müha
ribə və sarsıntılarının təsadüf etdiyi bu mərhələdə həm coğ
rafi, həm də siyasi baxımdan Avropa dövlətləri m ünaqi
şələrin bütün mənalarda episentrini təşkil edirdi. Bu vəziy
yət dünyada: həm Avropada, həm də Asiyada, yaxın pers
pektivdə formalaşacaq ictimai, tarixi-siyasi nizam mən
- 121 -
Dostları ilə paylaş: |