Yeni mədəniyyət məkanına
Yüklə 8,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
olduğundan bütün zamanlar və bütün xalqlar üçün eyni, yekcins olan mədəniyyətin olması qeyri-realdır. Mədəniyyətdə özəl spesifikliyi təmin edən başlıca faktorlardan biri də dindir. Din və mədəniyyətin təşəkkülü, inkişafı və dinamikası probleminin düzgün tədqiqi, müxtəlif dövrlərdə siyasi məna, ideoloji və subyektiv motivlərin təzyiqinə məruz qalmışdır. Mədəniyyətin dini və dünyəvi tərəflərin sintezində təcəssümü nəzərə alınmamışdır. Bu və ya digər tərəfin rolu ya şişirdilmiş, ya da kölgədə qalmışdır. İslam mədəniyyəti VII əsrdən başlayaraq təşəkkül tapmış, islam dininə dayaqlanan mənəvi-mədəni, sosial-siyasi, hüquqi və s. dəyərlər sistemidir. İslam mədəniyyətinin tə kamülü çox çətin mərhələlərdən keçmişdir, onun dinamikliyi və varisliyində islamı qəbul edən bütün xalqların müştərək mədəniyyəti iştirak elmiş və etməkdədir. İslam mədəniyyəti ailəsinə mənsub olan xalqlar həm bu sistem çərçivəsində öz milli mədəniyyətlərini inkişaf etdirmiş, həm də milli-dini-dünyəvi müstəvidə onu zənginləşdirmişlər. İslam mədəniyyətinin dünya və Avropa mədəniyyətinə təsiri bütün istiqamət və səviyyələri (siyasət, iqtisadiyyat, ticarət, elm, fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət, arxitektura və s.) əhatə etmişdir: fəlsəfə sahəsində məntiq, dialektikanın yeni səviyyədə inkişafı, “latın averroizmi” adlı böyük cərəyanı, İbn Sinanın fəlsəfəsinin avqustinçilərə təsiri, sufizm və panteizmin təsiri; elm sahəsində astronomiya, təbabət və riyaziyyatın bütün antik elmi irsin tərcümə edilərək dünyaya çatdırılmasında; ədə biyyat sahəsində provansal lirikada, trubadurlann poeziyasın da; dünyəvi zövq və etika, məişət mədəniyyəti sahəsində; bey nəlxalq humanitar hüquq sahəsində və s. danılmaz təzahürləri ilə mövcuddur. - 37 6 - Qloballaşma, dünya mədəniyyətinə inteqrasiya, dinlər və mədəniyyətlərarası dialoq prosesinə cəmiyyətimizin sosial- mədəni reaksiyası, mənəvi-əxlaqi dəyərlərimizin dirçəldilməsi kimi qanunauyğun bir meyli doğurmuşdur. İslamın yalnız za hiri görünən və qəbul edilən atributları ilə paralel olaraq, onun həqiqi mədəni-mənəvi normalar sistemi kimi mahiyyətinin dərk edilməsi, dinimizin əsrlərin və ölkələrin sərhədlərini hansı dəyərlərin əzəməti ilə aşa bilməyə qadir olması haqda aydın təsəvvürlər yaradılmasını aktual məsələyə çevirir. Ümumbəşəri, qlobal dəyərlərin və prinsiplərin real- laşdınlmasında “islam faktorunun” Qərbdə formalaşmış yanlış stereotip kimi deyil, dialoq, tolerantlıq, əməkdaşlıq, kompromis kimi təməl müddəaları mənasında başa düşülməsi qlobal ün siyyətin potensial mexanizmi kimi qiymətləndirilməsinin vaxtı çatmışdır. İslam dini və mədəniyyəti tarixin sınaqlarından çıxmış, bəşəriyyətə mənəvi rəhbər ola bilmək potensialını dəfələrlə sübuta yetirmiş XXI əsrə dünyanın hər yerində yayılaraq, lokal-ərazi hüdudlarını dəf edən təlim kimi daxil olmuşdur. Qərb üçün təhlükə kimi qələmə verilən “islam intiba hının”, islamın təsir gücünün nədən ibarət olmasını aydınlaş dırmağa bu gün çox səy göstərirlər. Mədəniyyətlərin dialoqu yolu, lokal sivilizasiyaların, qlobal birlik və dövlətlərin üzvi tərkib hissəsi və subyekti kimi konstruktiv əməkdaşlığını, münasibətlərdə mövcud olan zid diyyətlərin səmərəli həlli mexanizmlərini müəyyənləşdirməyə, siyasi hüquq baxımından bərabər sayılan geridə qalmış, yoxsul ölkələrin dəstəklənməsi və yardım göstərilməsi, qlobal demo kratiyanın bərqərar olmasına, müstəqil qərarlar qəbul edilmə sini təmin etməklə bərabər, qlobal cəmiyyətin ümumi taleyinə - 377 - aid olan məsələlərdə diktat və zorakılığa yol verilmədən, həm zəif, həm də güclü tərəflərin maraqlarım nəzərə alan kollektiv qərarların qəbul edilməsinə imkanlar yaradır. Mədəniyyətləıarası əməkdaşlıq mexanizminin yaradıl ması və reallaşdırılması çox uzunmüddətli və mürəkkəb bir proses olub, bəlkə də bütün XXI əsr boyu davam edəcəkdir. Bununla belə bu sahədə birinci addımların atılmasında tərəd düdə yol verilməsi qeyri-məqbuldur, cəmiyyəlli olmaq isə bü tün dünyanın xeyrinədir. Qlobal transformasiya proseslərinin miqyas və mürək kəbliyi o qədər genişdir ki, artıq mövcud problemlər, dünya dakı ölkələr arasında min illər boyu davam edən qarşılıqlı təsir modelləri və formaları üzrə davam və həll edilə bilməz. Çünki tarix boyu qarşılıqlı təsirin, elmi-mədəni dəyərlərlə mübadilə və dialoq prosesi vaxtaşırı müharibələrlə, silahlı toqquşmalarla əvəzlənmişdir. Bəzən bu toqquşmalar məğlub mədəniyyətlərin məhvi və ya assimilyasiyası ilə sonuclanmışdır. Buna görə də hazırda dialoq və əməkdaşlıq modeli yeganə maksimum müm kün inkişaf variantı kimi qalır. Çünki biz bilirik ki, istənilən miqyaslı qarşıdurma və müharibə bəşəriyyətin bütövlükdə məhvinə gətirib çıxara bilər. Nüvə silahının yaradılmasından sonra bəşəriyyət “bir nəfər kimi məhv olmaq, ölmək" (B.Rassel) kimi qorxulu bir “im kana” malik olmuşdur. Dialoq yolu qloballaşma prosesinin alternativi olmadığı şəraitdə, XXI əsrdə mədəniyyətlər və ölkələrarası qarşılıqlı mü nasibətlərin imperativinə çevrilir. Təsadüfi deyildir ki, BMT- nin Baş Assambleyası üçüncü minilliyin birinci ilini (2001-ci il) “Sivilizasiyalararası dialoq ili elan etmişdir”. (9 noyabr 2001-ci il) BMT həmçinin sivilizasiyaların əməkdaşlığının -378 - məqsəd, vasitə, mexanizm və proqramlarını müəyyənləşdirə biləcək “Sivilizasiyalararası dialoqun qlobal gündəiiyi”ni də proqram sənəd kimi qəbul etmişdir. Dialoq-paradoksal bir anlayışdır. Bir tərəfdən o dünya sivilizasiyası qədər qədimdir. Bugünkü dünyanın çoxçalarlı mədəniyyət çələngi mövcuddursa, tükənməmişdirsə, bu tarix boyu, çətinliklə də olsa aparılan dialoqun nəticəsidir. Digər tərəfdən dialoq sanki yeni bir hadisədir. Müxtəlif dünyagörüşü və inam, dini və ya fəlsəfi anlam sistemlərinə malik insanların bircə anda dialoqa gəlməsi asan məsələ deyil dir. Dialoq müxtəlif tərəflərin bir-birinə hörməti, dözümlülüyü, həmçinin müəyyən zamanda, mədəni, elik, psixoloji və s. şərtlərin mövcudluğu şəraitində mümkün ola bilir. Dialoq hər kəsin “könlündəki” deyil, bu anlayışın məna və məzmununa, mahiyyətinə cavab verən prosesi nəzərdə tutur. Dialoqa çağırış həmişə peyğəmbərlərin, mütəfəkkirlərin və başqa fikir dühalarının məram və fəaliyyətinin mahiyyətini təşkil elmişdir. Həqiqi dialoqun problem kimi irəli sürülərək, həll edilməsi üçün, bu mövzunun elmi-nəzəri, fəlsəfi-mədəni mü- qəddəm şərtləri və prinsipləri müəyyənləşdirilməlidir. “Dialoq" həqiqəti - bu gün də sona qədər çözülməmiş, dünyaya gələn hər bir yeni nəslin təsəvvür və mədəniyyətinə müvafiq olaraq onun məzmununda müxtəlif çalarlar üzə çıxmaqdadır. Dialo qun fəlsəfəsinə demək olar bütün ömrünü və yaradıcılığını həsr edən M.Baxtin “dialoqşünaslıq” elminin yaradılmasının zəruri liyini vurğulamış, bu elmin nəzəri əsaslarına dair dəyərli təd qiqatları irs qoyub getmişdir. Hələ Platonun söylədiyi, “insanın mahiyyəti “mən” və “sən”in vəhdətindən ibarətdir” fikrini da vam etdirən M.Baxtin yazırdı: “Var olmaq - dialoqda olmaq - 379 - Yüklə 8,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|