Yeni mədəniyyət məkanına
Yüklə 8,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
ətraflı məlumat vermişdir (Аш-Шахрастани. Книга о рели гиях и сектах. 4.1. Ислам. М., 1984, с.48-49). Eyni zamanda Məhəmməd Şəhrəstani peripatetik fəlsəfəni açıq aydın şəkildə dinə qarşı qoymuşdur. Şəhrəstaninin böyük sələfi Əl Qəzali daha böyük və hərtərəfli təsnifatın müəllifi kimi tanmır. O, “həqiqət axtaranların” 6 kateqoriyasını ayırmışdır. Həmin altı istiqamət özü də bir sıra bir-birinə zidd budaqlara bölünürdü. Onlann ideya məzmunu və ideoloji əhəmiyyəti müəyyən təkamülə məruz qalmışdır. Ümumiyyətlə, zaman keçdikcə fəlsəfi fəaliyyət teoloji fəaliyyətdən köklü surətdə fərqlənməyə başlamışdır. İslam mədəniyyəti nə qədər çoxsahəli, hətta mürəkkəb olsa da, bütün hallarda, islamın əsas müddəaları ilə uzlaşır. Bütün müsəlman dünyasım əhatə etmiş təsəvvüf (sufizm) fəlsəfəsi isə islam dini zəminində meydana gəlmişdir. Q.E. fon. Qrünebaum “Klassik islam” əsərində yazırdı: “Reallıq hissi ilə etiqad arasındakı münaqişədə birincinin nüfuzu qəfildən (bizdən ötrü) eksperimental metodların adek vat olmaması və subyektiv olanla obyektiv olan, başqa sözlə, empirik baxımdan mümkün olanla mümkün olmayan arasında kifayət qədər dəqiq hədd qoyulmaması üzündən fövqəltəbii olanı özünün ayrılmaz hissəsi kimi qəbul edən aləmdə sarsın tıya məruz qaldı. Bu münaqişə klassik elmlərdən istifadədən də yan keçmədi. Nəzəriyyənin təhlükə doğurmadığı sahələrdə mü vəffəqiyyətlə iş aparılırdı: optika, botanika, əczaçılıq və prak tiki təbabət bir çox şeylərə görə islam tədqiqatlarına borcludur. Lakin daha sonrakı klassik fikrin konseptual düzümü və hətta Qalen anatomiyası və ellin astrologiyası toxunulmaz qalmışdı, hərçənd bütün bunlardan bəzisi yalnız ona görə məlum olmuşdu ki, rədd edilsin. Həyata klassik (fəlsəfədən kənar) mü- - 388 - nasibətin qəbul edilməsi yolu ilə güzəşt əldə edildi, özü də bu zaman yeni dünya modeli yaratmağa və ya onu dinin icazə verdiyi biliklərlə müqayisə etməyə cəhd göstərilmədi” (Q.E. fo n . Q riin eb a u m . K la ss ik isla m (6 0 0 -1 2 5 8 ). B., 1998, s. 146- 147). Məlum olduğu kimi, Şərq xalqlarının qədim tarixində mədəniyyət və sivilizasiyanın qeyri-adi çiçəklənməsi dövrləri olmuşdur. O cümlədən Şərq renessansı bu qəbildəndir. Şərq renessansı böyük dahilərin, filosofların, şairlərin yetişdiyi dövr dür. Şərq renessansının müsəlman mədəniyyətinin inkişafında mühüm rolu dönə-dönə qeyd edilmişdir. Şərq renessansı huma nist hərəkatın başlanğıcını qoymuşdur. Bəzi tədqiqatçılar (Əkbər Tursunov) Şərq renessansının hələlik elmi fərziyyə səviyyəsində qəbul edilməsinin tərəfda rıdır. Hipotezə münasibətə gəldikdə isə, buna nəzəriyyəyə mü nasibət kimi baxmaq lazımdır. Xüsusilə, ənənəvi fəlsəfi an- titeza - “həqiqət-yalan” kimi sərt sxemə onu daxil etmək olmaz. Hipotezin qiymətləndirilməsi zamanı, hər şeydən əvvəl, konseptual məhsuldarlıq və metodoloji effektivlik olduqca va cibdir. Şərq renessansı ideyasının elmi hipotezdən elmi kon sepsiyaya çevirilməsi üçün “nə elmək lazımdır?” sualına cavab verməkdən ötəri bir sıra tədqiqat işlərini yerinə yetirmək lazımdır. Hər şeydən əvvəl, "renessans" adlı konseptual struk turda onun məntiqi karkasını təşkil edən konstitutiv elementləri ayırmaq lazımdır. İkincisi, bəşər sivilizasiyasının müxtəlif tipləri - “şərq” və “qərb” kontekstində həmin elementlərin fəaliyyət xüsusiyyətlərinin (məsələn, humanist hərəkat, konkret xalqın fəlsəfi, bədii yaradıcılıq, elmi nailiyyətlərinin eyni vaxt da çiçəklənməsi, onun mədəni-tarixi özünüdərkinin yüksəlişi - 389 - və s.) nəzərdən keçirilməsi bu qəbildəndir. Üçüncüsü, renes sansın bir hadisə kimi “elmi simasını” spesifikləşdirən konsep tual nüvəsinin ayrılması, bu zaman müxtəlif regionların sosio- mədəni inkişafının xüsusiyyətlərinin nəzərdən keçirilməsi zə rurəti qeyd edilməlidir. Bu cür yönümdə Şərq renessansı ide yası işlənib hazırlanarsa, onu fərziyyədən elmi konsepsiyaya çevirmək imkanı yaranar. Ümumiyyətlə, Şərq renessansı Qərb renessansından tez başlamış və ona böyük təsir göstərmişdir. Müsəlman mədəniy yətinin orta əsrlərdə necə nəhəng sürətlə inkişaf edib yayılması buna sübutdur. Əslində müsəlman mədəniyyətinin tarixi-fəlsəfi konsepsiyası, mürəkkəb və ziddiyyətli idisə də, mövcud olmuş dur. “Çox vaxt iddia edirlər ki, müsəlman fəlsəfəsinin gücü onun klassik irsi qoruyub saxlaması və Qərbə ötürməsi ilə məhdudlaşır. Bu belə deyildir. Müsəlman fəlsəfəsinin nailiy yətləri daha təbii olaraq islam kontekstində qiymətləndirilə bilər (Q.E. fon Qrünebaum. Klassik islam (600-1258). B., 1998, s.144-145). Müsəlman mədəniyyəti fenomenal və dayanıqlı bir ha disə olduğu üçün tarixdə öz fəaliyyəti və güclü təsiri ilə qalan, indi də özünü göstərən bir mədəniyyətdir. Ondan çox şey götürüblər və hələ də götürməkdədirlər. İslam teologiyası da klassik fəlsəfədən çox şey götürmüşdür. Hətta tədqiqatçıların əksəriyyətinin fikrincə, islam teologiyasında klassik fəlsəfənin köməyi olmadan rasional izah qeyri-mümkündür. Biz tədqiqatda dönə-dönə Avropa alimlərinə istinadən bir fikri nəzərə çatdırırıq ki, müsəlman mədəniyyətində kollek- tivçiliklə müqayisədə fərdi fəaliyyətçiliyə az yer verilir. Əlbəttə bu belədir. Lakin müsəlman mədəniyyəti fərdiyyətçiliyi tama milə inkar da etmir. Söz yox ki, Qərb mədəniyyətilə müqayi- - 390 - sədə, mövcud fərq müsəlman mədəniyyətinin xeyrinə deyil. Görünür, bu fakt müəyyən dərəcədə fərdi azadlıqlar sahəsində müşahidə olunan məhdudiyyətləri də səbəbləndirir. Müxtəlif dinlər eyni universal həqiqətin rəmzi ifadələ ridir; Vahid Allahın çoxlu adı var. Lakin heç bir rəmz fəlsəfi cəhətdən sübut olunan həqiqətin eyni ola bilməz. Məsələn, Fərabinin fikrincə, kainat Allah tərəfindən idarə olunur, dövləti filosof idarə etməlidir, çünki o, təmiz zəkanın ən kamil daşıyı cısıdır; o, kraldır, mənəvi liderdir, imamdır, qanunvericidir və peyğəmbərdir. Müsəlmanın fikrincə, yalnız Məhəmməd pey ğəmbər bu rolu oynaya bilər. Fərabi öz dövründə mövcud olan böhranı filosoflarla hökumət arasında əlaqənin olmaması ilə bağlayırdı. Əgər filosofun təsiri hiss olunmursa, dövlət, yəqin ki, məhv olmaq astanasındadır {Q.E. fon Qrünebaum. Klassik islam (600-J258). B., 1998, s.145). Dinin fəlsəfənin inkişafında rolu və mədəniyyət siste mində statusu məsələsi ən çox mübahisə doğuran məsələlər dəndir. İslam dininə nəzərən də bu məsələ problematik olaraq qalır, belə ki, yekdil və hamı tərəfindən qəbul olunan fikir yoxdur. Münasibətlər, həmçinin mülahizə əsaslan qabanq su rətdə bir-birindən fərqlənir. Müsəlman mədəniyyəti ümumbəşəri mədəniyyətin tər kib hissəsi kimi Avropa mədəniyyətinə böyük təsir göstərmiş dir. Məhz bu kontekstdə islam dininin genişmiqyaslı və əsaslı rolu daha da aydın görünür, eyni zamanda, islam dünyasının tə kamülündə ortaya çıxan problemlər, böhranlı vəziyyətlər öz nəzəri təhlili üçün əlavə qnoseoloji zəminlər qazanır. Qno- seoloji təhlil imkanlarını genişləndirən bir kontekst də əksinə, Qərb mədəniyyətinin və xristianlığın müsəlman mədəniyyətinə və bütövlükdə islam aləminə təsirilə bağlıdır. Ən vacibi isə -391 - Yüklə 8,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|