Yeni mədəniyyət məkanına
Yüklə 8,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bu çox həssas problemin bir yaxı çərçivəsində əhatəli şərhi və izahı çox çətin olsa da, onun əsas müddəalarına dair öz münasibətimizi bildirməklə müəyyən təsəvvür yaradıla cağına ümid edirik. Şübhə yoxdur ki, qloballaşma prosesləri dövlətçilik, yəni milli dövlətçilik məsələlərinə ciddi sirayət edir və bu baxımdan, prosesin mahiyyəti milli dövlət fenomeninə və milli suverenlik prinsipinə toxunulmadan düzgün anlaşıla bilməz. Müstəqilliyinin ikinci onilliyinə qədəm qoyduğu muz, milli dövlətçiliyimizin əsaslarının yaradıldığı bir dövrdə milli və bəşəri, lokal və qlobal amillərə, düzgün elmi əsaslara söykənən münasibətin formalaşdırılması çox mühüm məsələdir. XX əsrdə ən böyük tarixi nailiyyətimiz olan milli dövlətçiliyimiz və suverenliyimizin qədrini, də yərini dərk eldiyimiz bir dövrdə “milli-dövlət” anlayışının böhran yaşaması, “milli suverenlik” prinsipinin “transfor masiyası” kimi məsələlərin gündəmə gəlməsi, elmi ədə biyyatda da tez-tez səslənməsi real təhlükədənmi xəbər ve rir? Bu baxışlarda həqiqət vardırmı? Hər tərəfdə milli qu rumlara laqeydliklə müşayiət olunan qloballaşma, modern ləşmə kimi səciyyələndirilən proseslərin getdiyi bir vaxtda, milli suverenliyin əvəzsiz, qeyd-şərtsiz dəyərə malik olması fikrinə köklənən xalqın ictimai şüurunda bu əks mahiyyətli məqamlar ziddiyyət və şaşqınlıq yarada bilərmi? Dünyanın klassik modelinin dəyişdiyi və dünya sis teminin çoxtərəfli transformasiyaya uğradığı şəraitdə milli dövlətçilik ideyası, onun gələcək perspektivləri yeni baxış, yem münasibət tələb edir. Qlobalizmlə regionalizm arasın da qarşıdurma nəticə etibarilə milli dövlətçilik ideyasına Öz təsirini göstərəcəkmi, demokratik rejimləri, milli suve- - 170 - rcnliyi qorumaq əzmində olan dövlətlərin varlığı təhlükəyə məruz qalacaqmı? Dünyanın restrukturizasiyası heç bir regiondan yan keçmir, ölkələri, siyasi təşkilatları, ictimai hərəkatları əhatə edərək proseslərə öz təsirini göstərir. Əslində, bəşəriyyətin tarixi, müxtəlif mərhələlərdə siyasi, ideoloji, iqtisadi, hərbi maraqların təsiri və təzyiqi altında sərhədlərin pozulması müəyyən dövlətlərin məhv olması, yenilərinin yaranması tarixidir. Bəlkə bugünkü proseslərə də “hər bir yeni - çoxdan yaddan çıxardığımız köhnədir” prinsipi ilə yanaşmalıyıq. Sivilizasiyanın sürətli inkişafı ilə insanın gedən proseslərə adaptasiya imkanlart arasındakı ziddiyyət bizdə bu şüb hələri yaratmırmı? Suallar çox olsa da, bu bir həqiqətdir ki, bu gün dünyada gedən qloballaşma proseslərinin bütün regionlarda milli dövlətlərə göstərdiyi əsas təsirin nəticələri məlumdur: Oxşar və fərqli cəhətlərə baxmayaraq, əsasən, milli dövlətlər öz səlahiyyət və funksiyalarının bir qismini “yuxarı” - dövlətlərarası, beynəlxalq qurumlara, digər qis mini “aşağı”, ərazi və bələdiyyə (munısipal) orqanlara ötü rür, dövlətin forma və prioritetləri dəyişir, demokratik meyillər artır. Bundan əlavə, iqtisadi-maliyyə, informasiya- kommunikasiya və s. tipli beynəlxalq qarşılıqlı inteqrasiya sahələri milli suverenlik çərçivəsində baş verən hadisələrin ənənəvi sərhədlərini xeyli genişləndirmişdir. Qloballaşma milli dövlət suverenliyi müstəvisində prinsipial olaraq yeni bir məqamı üzə çıxarır: Tarixi olaraq yalnız dövlətin müstə qil qərar qəbul etdiyi dövlətdaxili məsələlərə ümumdünya, transnasional qurumların fəal nüfuzu, iri sərmayənin qlobal məkanda maneəsiz axını, hərbi-siyasi sahədə qərarların - 171 - beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanaraq qəbul edilməsi tələbi və s. suverenliyin ənənəvi başa düşülən mənasını və hüdudlarını “daraldır". Dünya iqtisadiyyatı və siyasətinin yeni, qeyri-dövlət subyektləri qismində çıxış edən qurum ların ortaya çıxması ilə beynəlxalq maliyyə institutları və transnasional birliklərin getdikcə artan təsiri, dövlətlərarası sərhədlərdən sərbəst axan informasiya amilini önə çəkən kütləvi informasiya vasitələrinin geniş vüsətli inkişafı, milli dövlətçiliyin fəaliyyət spektrində öz əks-sədasını verir, onun çərçivəsinin daha aydın müəyyonləşdirilməsini şərt ləndirir. Milli dövlət qərarların qəbul edilməsi müstəvisində ortaya çıxan yeni beynəlxalq qarşılıqlı fəaliyyət subyekt lərini nəzərə alaraq, öz münasibətlərini bir neçə səviyyəyə yönəltməli və qaydaya salmalı olur. İlk növbədə də bu “fövqəlmilli”, dövlətlərarası struktur və qurumları ənənəvi hakimiyyət iyerarxiyasına ahəngdar şəkildə daxil etməklə yeni, özünəməxsus idarəetmə sisteminin formalaşması ilə müşayiət olunur. Baş verən proseslər diqqətlə izlənilərsə, qloballaş manın siyasi nəticələri sırasında milli dövlətin suverenli yinin nəinki məhdudlaşdırılması, əksinə onun əməli, gerçək siyasi subyekt, həm də qlobal tamlığın təzahür etdiyi dün yada siyasi qərarların qəbul edilməsi sahəsində ən mühüm, əvəzsiz həlqə kimi mühüm statusa malik olduğu aydınlaşır. Ənənəvi məlum olan hərbi-siyasi funksiyalar, siyasi, iq tisadi və ictimai fəaliyyətin hüquqi çərçivəsinin müəyyən edilməsi, qanunların icrasını diqqət mərkəzində saxlamaq və s. kimi geniş müstəviyə, qlobal cəmiyyət və dövlətin üzvü olmaqdan irəli gələn vəzifə, öhdəlik, məsuliyyət və tə - 172 - ləblər də əlavə olunur. Qloballaşma, milli dövlətinin fəaliy yətinin tamamilə fərqli, yeni bir beynəlxalq mühitdə qurul masını hər an diqqət mərkəzinə çəkir. Bütün bunlar milli suverenlik prinsipinin “tənəzzü lü", “aradan çıxması” kimi baxışlara təkan verir. Lakin bir məsələ var ki, burada söhbət suverenlik prinsipinin “köh nəlməsindən” deyil, dünya miqyasında baş verən köklü də yişikliklərdən gedir. Yəni, milli suverenliyin (tarix boyu dəfələrlə olduğu kimi) başqa dövlətlər tərəfindən pozulma sı, ona qəsd edilməsi deyil, milli və bəşəri, qlobal və lokal tale və müstəvilərin bir-birinə hədsiz yaxınlaşması və çul - ğaşması nəticəsində yerdəyişmə baş vermişdir: əgər əv vəllər dövlətin mənafeyi birinci, beynəlxalq birliyin tale və mənafeyi məsələsi ikinci (arxa planda) idisə, hazırda dün yanın ümumi-qlobal taleyi və mənafeyi önə çıxmışdır. Başqa sözlə, bu iki aspektin bir-birindən təcrid edilmiş şəkildə təhlili qeyri-realdır. Milli dövlətçiliyin maraq və mənafeyi yalnız konkret milli dövlətlərin deyil, dünya bir liyinin qəbul etdiyi beynəlxalq münasibət və hüquq norma larının nəzərə alınması ilə gerçəkləşdirildiyi üçün yeni münasibətlərin bütün hallarda - qlobal cəmiyyətin bilava sitə daxili problemi olduğu məlum olur. Bu baxımdan qlobal cəmiyyət sistemində dövlətlər- arası, beynəlxalq münasibətlərin əhəmiyyəti, aktuallığı get dikcə daha çox artır, lakin bunlar dövlətlərarası problem ol maqdan daha çox, qlobal cəmiyyətin ümumi daxili proble mi kimi də qəbul edilir. Belə problemlərə beynəlxalq qu rumların təsiri və marağı, onların həlində iştirakı, gedişa- tına “m üdaxilə” etməsi, milli suverenlik prinsipinin yox ol ması, böhranı kimi deyil, ümumi tale və mənafeyin diktə - 173 - Yüklə 8,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|