2. Ənənəvi təlimdə hazır informasiyanın çatdırılması ilə onun mənimsənilməsi
üçün şərait yaradılması müəllimin başlıca funksiyasını təşkil edir.
3. Müəllimin şagirdlə rəftarında avtoritar, avtokratik iş üsulu, üslubu qabarıq
şəkildə təzahür edir. Ənənəvi təlimdə hər bir dərs hazırlığın yoxlanması, yeni
materialın izahı və dərsin möhkəmləndirilməsi mərhələləri ilə səciyyələnir.
Ənənəvi dərs tipində mövzuların tədrisi zamanı sinifdə ümumi gərginlik hökm
sürür, tədris prosesi şagirdlərin deyil, daha çox müəllimin aktual hesab etdiyi
məsələlərin həllinə yönəlir. Bu zaman şagirdlərin əksəriyyəti təlim prosesində passiv
iştirak edir. Ona görə də dərslər eyni tipli olub, şagirdlər üçün darıxdırıcı keçir. Hər
bir dərs öz predmeti səciyyəsində tədris olunur, bu zaman həm də fənlərarası əlaqəyə
az diqqət yetirilir.Bu prosesə interaktiv deyil, interpassiv deyilir.
Ənənəvi təlimin müəyyən imkanları da vardır. Belə ki, ənənəvi pedaqoji prosesi
təsvir edəndə biz ilk növbədə lövhənin qarşısında duran müəllimi və onun sakit
dinləyiciləri olan şagirdləri görürük. Bu zaman müəllim çalışır ki, bilikləri çatdırsın,
şərh etsin və misallar gətirsin. Sagirdlər isə bu məlumatları passiv şəkildə qavrayır,
anlayır, mənimsəyir, sonra bilikləri möhkəmləndirmək üçün bunları təkrarlayır və ya
məsələlərin həlli prosesində tətbiq edirlər. Yəni, ənənəvi dərsdə şagirdlər məlumatları
yadda saxlamağa çalışırlar, müəllim isə nəticələri özü çıxararaq bilikləri hazır şəkildə
şagirdlərə çatdırır. Öyrədici fəaliyyət ilk növbədə müəllimin fəallığı əsasında həyata
keçirilir. Ənənəvi təlimin bu xüsuiyyətinə görə onu izahedici-illüstrativ və ya
reproduktiv (təkraredici) təlim adlandırırlar. Bunu aşağıdakı sxem əsasında təsvir
etmək olar.
Ənənəvi təlim
Hamıya məlum olduğu kimi, hər hansı bir məlumat real həyatda tətbiq edilən
zaman əsaslı biliyə çevrilir. Şagirdin cavabına qoyulan tələblərin əsasını əslində
biliklərin mənimsənilməsinin yoxlanılması yox, verilən məlumatların yadda
saxlanılması təşkil edir. Eyni zamanda ənənəvi təlim prosesində biliklərin praktiki
tətbiqini təsəvvür etmək üçün şagirdə müvafiq imkanlar yaradılmır.
Beləliklə, dərsin məzmunu adətən daha çox nəzəri öyrənilir və həyatın
tələbatlarına uyğunlaşdırılmır. Şagirdin şəxsi təcrübəsi, onun tələbatları, maraqları,
qabiliyyətləri və fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmır.
Belə dərs prosesinin nəticəsində heç kim əmin ola bilməz ki, bütün şagirdlər bu
bilikləri lazımi səviyyədə dərk edəcək. Şagirdin hazır bilikləri mənimsəməsi nəinki
onun təfəkkürünün inkişafı üçün stimul yaratmır, eyni zamanda idrak prosesini
kütləşdirir, uşağı yaradıcılıqdan, sərbəstlik, müstəqillik, təşəbbüskarlıq kimi
keyfiyyətlərdən məhrum edir. Nəticədə təlimin səmərəliliyi azalır, çünki onun
MÜƏLLİM
İnformasiyanı
ötürən
ŞAGİRD
İnformasiyanı
qəbul edən
MÜƏLLİM
İnformasiyanı
ötürən
keyfiyyəti şagirdin əqli qabiliyyətlərinin və hafizəsinin inkişaf səviyyəsi, idrak
motivasiyasının olub-olmaması kimi psixoloji amillərdən birbaşa asılı olur.
Deməli, ənənəvi
təlim zamanı şagirdlərin dərketmə fəallığı passiv, reproduktiv
xarakter daşıyır. Belə dərsdə yalnız informasiyaların toplanmasına və yaddaşın məşq
etdirilməsinə yönəlmiş, həyatın real tələbatlarından kənar olan təhsil şəraitində
müasir dövrün şəxsiyyətinin, hərtərəfli inkişaf etmiş insanın formalaşdırılması çətin-
dir. Belə dərslərdə şablonçuluq, formalizm, əzbərçilik geniş yayılmış olur.
Ənənəvi təlim sisteminin ən mürəkkəb problemlərindən biri istifadə olunan
pedaqoji texnologiyaların konservatizmi, qeyri-çevik, şablonçu olmasıdır. Müasir
informasiya – kommunikasiya dövründə elmin müxtəlif sahələrində toplanmış bilik
kütləsi elə sürətlə artır ki, təlimin ənənəvi sxem və prinsiplərinə əsaslanaraq onları
həm öyrənənə çatdırmaq, həm də mənimsətmək əslində çox çətin bir prosesə çevrilir.
Fəal təlim metodu elə təlim metodudur ki, dərs prosesində müəllimlə şagird
arasında qarşılıqlı əlaqə, münasibət, ünsiyyət, müəllim-şagird əməkdaşlığı vardır.
Şagirdlər passiv dinləyici deyillər. Onlar dərsin fəal iştirakçılarıdır, müəllimin yaxın
köməkçisidirlər. Əgər passiv təlim metodunda müəllim əsas fiqur, əsas sima idisə, indi
müəllim və şagird birlikdə dərsin əsas qurucusu, təşkilatçılarıdır.
Fəal təlimdə müəllim və şagird eyni səviyyədə, eyni dərəcədədirlər. Əgər passiv
dərs avtoritar, avtokratik üsulda qurulursa, fəal dərs tipində əməkdaşlıq, işgüzarlıq,
demokratik prinsiplər öz əksini tapır.
Fəal təlimdə müəllim şagirdə təsir göstərdiyi kimi, şagird də müəllimə təsir
göstərir. Fəal təlimdə müəllim şagirdə öyrətdiyi kimi, müəllim özü də şagirddən
öyrənir. Fəal təlimdə qarşılıqlı dialoq, əməkdaşlıq hökm sürür. Fəal təlimi sxem
şəklində aşağıdakı kimi göstərə bilərik.
Fəal təlim
Fəal təlimin prinsiplrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1.
Şəxsiyyətə yönəlmiş təlim prinsipi
2.
Fəal idraki prinsip
3.
İnkişafetdirici təlim prinsipi
4.
“Qabaqlayıcı təlim” prinsipi
5.
Təlim-tərbiyənin çevikliyi prinsipi
6.
Əməkdaşlıq prinsipi
7.
Dioloji təlim prinsipi
Fəal və interaktiv təlim anlayişlarının bir çox cəhətləri bir-birilə çox yaxın və
ümumidir. Belə ki, hər iki metodla keçilən dərs şagirdləri fəallışdırmağa yönəldilmiş,
hər ikisində şagirdlərə hazır biliklər verilmir, onlar axtarıcılığa, tədqiqatçılağa sövq
edilir, hər ikisində müəllim şagird münasibətləri, ünsiyyət və dialoqlar hökm sürür.
Müəllim
istiqamət verir
və öyrədir
Şagird öyrənir
və ondan
öyrənilir