Yer kürəsinin təbiəti uzun müddətli inkişaf mərhələsi keçməklə, çox
Yüklə 206 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Mühazirə 1 G R Ş Yer kürəsinin təbiəti uzun müddətli inkişaf mərhələsi keçməklə, çox mürəkkəb şəraitdə formalaşıb. Yeri bütövlükdə və ya hissələr üzrə aşağıdakı Yer elmləri öyrənir: Planetin formasını, onun hərəkət qanunauyğunluqlarını, digər səma cisimləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini – geodeziya və astronomiya. Yerin daxili quruluşunu və tərkibini geologiya və geofizika, atmosferi, orada baş verən hadisələri və yer kürəsinin iqlimini meteorologiya və iqlimşünaslıq, hidrosfer, onun tərkib hissələrini hidrologiya, okeanologiya və qlyasioloqiya, bitkilərin coğrafi paylanmasını biocoğrafiya, yer səthinin relyefini geomorfologiya, torpaq örtüyünü, torpaq coğrafiyası, təbii komplekslərin, landşaftların inkişaf qanunauyğunluqlarını lanndşaftşünaslıq və s. öyrənir. Fiziki coğrafiyanı öyrərdiyi məkanın hüdudlarını və onun digər yer elmləri ilə sıx əlaqəsini öyrənmək həmişə tədqiqatlarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Bildiyimiz kimi fiziki coğrafiyanan tədqiqat obyektinə Yerin bir-birilə qarşılıqlı əlaqə təsirdə olan xarici təbəqələrin (yer qabığı, hidrosfer, atmosfer, biosfer, coğrafiya təbəqə) aiddir. Planetin daxili maddələrinin differensiasiyası hesabına yer qabığı və hidrosfer ə mələ gəlmişdir. Yer ilə günəşin qarşılıqlı təsirindən qaz təbəqəsi – atmosfer yaranmışdır. Yerin qədim xarici təbəqəsini qarşılıqlı təsiri nəticəsində həyat meydana gəlmiş və biosfer yaranmışdır Yerin bu xarici təbəqələrinin arasında baş verən maddə və enerji mübadiləsi nəticəsində coğrafi təbəqə yaranmışdır. Təqribən 50-55 km qalınlığına malik olan coğrafi təbəqə mürəkkəb quruluşa malik olan vahid bölünməz təbiii geokomplekslərdir. Bütün bu təbəqələr birlikdə fiziki coğrafiyanın tədqiqat obyektidir. Lakin ayrılıqda götürülmüş bu təbəqələrin öyrənilmə sistemi bütövlükdə aydınlaşmır, onu tamamilə dərk etmək üçün ayrı- ayrı təbəqələri bütövlükdən ayırmaq lazımdır. I coğrafi obyektlər müxtəlif səviyyədə öyrənilmişdir. II Fiziki coğrafiya xüsusi coğrafiya elmlərindən regional coğrafiya və ümumi yerşünaslıqdan ibarətdir. Melikov Behruz IIICoğrafiya bütöv hissə olan ümumi yerşünaslığın coğrafi təbəqəsini vahid təbii sistem şəkildə öyrənən yeganə elm sahəsidir. IV Burada coğrafi təbəqənin öyrənilməsi zamanı ona daim inkişafda olan təbii sistem kimi baxılır. Coğrafiya elmlər sisteminə həmçinin də kartoqrafiya, ölkəşünaslıq, hərbi coğrafiya, tibbi coğrafiya və s. elm sahələri daxildir ki, bunlara da birlikdə coğrafiya elmləri sistemi deyilir.
Melikov Behruz Mühazirə 2
Günəş və onun planetlərinin daxil olduğu ulduz sistemi «qalaktika» və ya «kəhkəsan» adlanır. Bildiyımız kimi, Qalaktika tərkibinə 100 milyardan çox ulduz, qaz və toz olumanlıqlarının daxil olduğu mürəkkəb quruluşlu səma sistemdır. Qalaktikanın mərkəzi müstəvisi qalaktika ekvatoru adlanır. Qalaktikanın mərkəzi müstəvisi bizim günəş sisteminin mərkəzindən çox uzaqda – 30000 işıq ili məsəfəsində yerləşir Günəş Sistemi qalaktikanın mərkəzi simmetriya oxu ətrafında saat əqrəbinin hərəkətinin əksi istiqamətində saniyədə 250km sürətlə dövr edir və tam dövrənitəqribən 180mln ilə başa verir. Günəş sisteminin özü bir ulduzdan və 9 planetdə (hal-hazırda 8 planet və bir cırtdan planet - Pluton) və çoxlu sayda digər səma cisimlərindən (peyk meteorit, komet, asteroid, qaz və toz dumanlığı) ibarətdir. Günəş sisteminin yeganə ulduzu olan Günəşin diametri 132000 kmdir, onun kütləsinin 70% hidrogen, 29% helium və 1% digər qazlar təşkil edir. Günəşin sıxlığı 1,41q/sm 3 – dir. Onun səthində temperatur 5-7 mln C° arasında mərkəzində isə 18-20mln C° arasında dəyişir Günəş atmosferi 3 laydan ibarətdir (aşağıdan – yuxarı) I – 100-300km arasında fotosfer, II - 14000 km-ə qədər yüksəkliyədək xromosfer və III yer səthinə qədər gəlib çatan günəş tacı. Bütün planetlərin Günəşlə birlikdə götürülmüş çəkisinin 99,8%-nə malik günəş nəhəng cazibə qüvvəsinə malik olmaqla günəş sisteminə daxil olan bütün cisimləri öz təsir zonasında saxlayır. Günəş sistemində olan planetlər 2 qrupda birləşmişdir: Yer və ya daxili planetlər qruppu (Merkuri, Venera, Yer, Mars), xarici və ya nəhəng planetlər qrupu (Yupiter, Saturn, Uran, Neptun). Cırrtdan planet olan Pluton da xarici planetlər qrupuna aiddir. Günəş sisteminə daxil olan planetlərin bir qrupunun onların ətrafında hərəkət edən peykləri var Merkurının və Veneranın peyki yoxdur. Yerin -1 (Ay), Marsın – 2, Yupiterın – 16, Saturunun – 19, Uranın – 15, Neptunun – 8, Plutonun – 1 peyki var. Yer tipli planetlər ağır elementlərdən ibarətdir. Lakin onların ölçüsü böyük deyil Nəhəng planetlərin isə əksinə sıxlığı azdır. Günəş sistemi və ona daxil olan planetlərin yaranması daima tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu haqda Melikov Behruz çoxlu sayda kosmoqonik fərziyyələr irəli sürülmüşdür. Elmin inkişaf mərhələsindən asılı olaraq günəş sisteminə daxil olan planetlərin əmələ gəlməs haqqındakı fərziyyələrin mahiyyəti də dəyişmişdir. Günəş sisteminin mənşəyi, tərkibi, quruluşu haqqında ilk elmi fərziyyələr bizim eramızından əvvəl yaranmağa başlamışdır. Günəş sisteminin quruluşu haqqında ilk fərziyyəni eramızın II əsrində yaşamış Ptolomey irəli sürmüşdür. Özünün «Astronomiyanın böyük riyazi quruluşu» əsərində o bütün planetlərin yerin ətrafında dairə üzrə hərəkət etdiyini göstərmişdir və beləliklə də geosentruk nəzəriyyənın əsasını qoymuşdur. Bundan sonra 1543-cü ildə polşalı alim Nikolay Kopernik «Göy çixmlərinin fırlanması ə sərində» ilk dəfə olaraq heliosentrik nəzəriyyəni irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyəyə görə yer də daxil olmaqla, bütün planetlər günəş ətrafında hərəkət edirlər. Bu nəzəriyyəni ilk müdafiə edənlərdən biri də italyan alimi Jordano Bruno olmuşdur (1548-1600). Heliosentrik nəzəriyyə öz təsdiqini Qalileo Qalileyin (1564-1642) teleskopunun tətbiqi ilə tapdı Alman alimi Kepler planetlərin hərəkətinin dəqiq sxemini tərtib etdi. Nyuton (1643-1720) isə ümumdünya cazibə qüvvəsini kəsf etməklə, planetlərin günəş ətrafında hərəkətinin mexanizmini açmışdır. Məhz bu dövrlərdə Günəş sisteminə daxil olan planetlərin və Günəşin yaranması haqqında çoxlu kosmoqonik fərziyyələr yaranmağa başladı. Bu fərziyyələri məzmununa görə II qrupa bölmək olar: I fərziyyənin tərəfdarlarının fikrinə görə günəş və günəş sisteminə daxil olan planetlər təqribən 4,5 – 5 milyard il bundan əvvəl qızmar kosmik qaz və toz dumanlığından əmələ gəlmişdir. Bu fikrin tərəfdarlarının ş ırasına qırmaz dumanlıq nəzəriyyəsinin banisi olan Kant və isti kosmik dumanlıqlar nəzəriyyəsinin davamçısı olan Laplas aiddir. Bu fərziyyəyə görə qızmış kosmik qaz və toz dumanlığı tərkibində ümumdünya cazibə qüvvəsinin təsiri ilə baş verən xaotik hərəkət nəticəsində maddi hissələrin ifrat həddə qədər cəmləşməsi baş vermişdir. Bu hərəkətin mərkəzində daha böyük çəki və kütləyə malik olan günəş, onun ətrafında isə qızmar atmosferdəki maddələrdən yaranan planetlər və digər səma cisimlərini təşkil edən maddələrin sıxlıqlarının artırması və yaranan qarşılıqlı mərkəzə qaçma və mərkəzdən qaçma təcillərinin təsiri ilə onlalr günəş ətrafında öz müasir mövqeylərini almışlar. Melikov Behruz
Yüklə 206 Kb. Dostları ilə paylaş:
|