Yer kürəsinin təbiəti uzun müddətli inkişaf mərhələsi keçməklə, çox
Yüklə 206 Kb. Pdf görüntüsü
|
istilik və işıqlanma qurşaqları yaranır. Sutka ərzində gecə və gündüzün davamiyyəti dəyişir, bu zaman aşağıdakı əlamətdar hadisələr baş verir. I yaz gecə- gündüz bərabərliyi, II yay gündönümü, III payız gecə-gündüz bərabərliyi, IV qış gündönümü. Tam dövr etmə müddətində günəş ancaq 23°27’ şımal və cənub enlikləri arasında zenitdə olur. Bu paralel çevrələri müvafiq olaraq şımal və cənub tropikləri adlanır. Tropik sözü «geri qayıtma nöqtəsi» deməkdir. Yerin günəş ə trafında hərəkətinin bir nəticəsi də şımal və cənub qütb dairələrindən başlayaraq qütblərə doğru qütb gecə və gündüz hadisəsinin baş verməsidir. Yerin fırlanma oxu onun kütləsinin (nüvənin) mərkəzindən keçən düz xəttə deyilir. Yerin fırlanma oxunun yer səthi ilə təmas nöqtələrinə isə «coğrafi qütblər» deyilir. Şimal qütbü elə qütbdür ki onun tərəfindən baxdıqda yer saat əqrəbinin əksi istiqamətində dövr edir. Ekvator müstəvisi fırlanma oxuna perpendikulyar olan böyük çevrə xəttinə və ya qütblərdən bərabər uzaqlıqda olan çevrəyə deyilir. Müstəviləri ekvator müstəvisinə paralel olan kiçik konsentrik çevrələrə paralellər deyilir. Hər bir nöqtənin ekvatordan uzaqlığı onun «coğrafi enliyidir». Coğrafi qütbləri birləşdirən, ekvator müstəvisinə perpendikulyar olan yarım çevrə xəttinə isə «meridian» deyilir. Bildiyimiz kimi şərti olaraq Qrinviç rəsədxanasından keçən meridian kimi başlanğıc meridian götürülür (əvvəllər başlanğıc meridianı kimi Kanar adalarındakı Ferro burnu, Paris, Berlin meridianları, Rusiyaya Sankt-Peterburqdakı Kunts-kameradan keçən meridian 1839-cu ildən sonra isə Pulkovo rəsədxanasından keçən meridian götürülmüşdür.). Başlanğıc meridiandan verilən nöqtədən keçən meridiana qədər olan məsafə coğrafi uzunluq adlanır. Yerin öz oxu ə trafında tam dövr etməsinin asağıdakı əhəmiyyəti var: I sutka – gecə-gündüz yaranır. II hərəkət edən cisimlər şimal yarım kürəsində sağa, cənub yarımkürəsində sola meyl edirlər III Yerin Günəş radiianası ətrafında fırlanması təbii zonalarının qərb-şərq uzunluğunu müəyyən edir. IV Yerin fırlanması nəticəsində müxtəlif ə razilərdə qərarlaşmış qalxan və enən hava cərəyanları əsasən spiralvarı hərəkət forması alırlar. Şimal yarımkürəsində spiral sola, cənubda sağa meyl edir. V Yer kürəsində yerin öz oxu ətrafında fırlanması nəticəsində vaxt müxtəlifliyi anlayısı Melikov Behruz
yaranır. Bildiyimiz kimi , 1884-cü ilə qədər yer kərəsində vahid vaxt anlayısı yox idi. Öz oxu ətrafında yer qərbdən şərqə doğru hərəkət etdiyindən günəş suaları şə rqdən başlayaraq meridianlar üzrə yer səthini işıqlandırırlar. Bu zaman yerin fırlanma sürətindən asılı olaraq günəş suaları şərqdən qərbə doğru 4 dəqiqədə 1° surət ilə hərəkət edirlər Yəni 1° qərbdə yerləşən meridian şərqdəkindən 4 dəq sonra günəş şuaları düşür. Bu isə qonşu meridianlar arasında vaxt fərqi yaranmasının səbəbidir. Məlumdur ki, coğrafi enlikdən asılı olmayaraq bir meridian xətti üzərində vaxt eynidir. Bu yerli vaxtdır. Deməli meridianlar arasında yerli vaxt fərqi 4 dəq olmaqla şərqdəki meridianın vaxtı həmişə qabağ olur. Yer kürə olduğundan 1°=lik fərq nəzərə alınmaqla 360° yerli vaxt məfhumu anlayış mövcuddur. Yerli vaxtla bağlı olan mürəkkəbliyi aradan qaldırmaq üçün 1884-cü ildə Yer kürəsində vahid vaxt anlayısı – qurşaq vaxt anlayısı qəbul olunmuşdur. Bu məqsədlə Qrinviç meridianı mərkəz olmaqla qərbdən şərqə doğru yer kürəsi hər biri 15° olmaqla 24 qurşağa ayrılmışdır. Bu zaman hər bir qurşaq daxilində vaxt onun orta meridianına görə hesablanır, yəni orta meridianın yerli vaxtı yerləşdiyi qurşağın qurşaq vaxtına uyğun gəlir. ki qonşu orta meridian arasındakı dərəcə fərqi 15 dərəcə olduğundan qonşu qurşaqlar arasındakı qurşaq vaxt fərqi 1 saatdır. Günəş yer kürəsini şərqdən qərbə doğru işıqlandırdığından şə rqdə yerləşən qurşağın qurşaq vaxtı qərbdəkindən bir saat irəlidə olur. Saat qurşaqları qərbdən şərqə doğru nömrələnirlər. Bu zaman şərti olaraq qəbul olunmuşdur ki, yer kürəsində hər bir yeni sutka 180°=lik meridiandan başlayır və qərbə doğru irəliləyir. Bu meridian «sutkanın dəyişilmə xətti» kimi qəbul olunmuşdur. O heç bir yerdə quru səthini kəsmir. Bu xəttin qərbi ilə şərqi arasındakı vaxt fərqi bir sutkadır. Yerin günəş və öz oxu ətrafında Ayla birlikdə sistem şəklində hərəkətinin digər nəticəsi də qabarma və çəkilmə hadisəsidir. Qabarma və çəkilmənin hər birinin davamiyyəti təqribən 6 saat 12 dəq, 30 saniyədir. Hər bir qabarma və çəkilmə sikli təqribən 12 saat 25 dəq-dir. 2 qabarma və çəkilmədən ibarət tam sikl isə 24 saat 50dəq -dir. Yəni 1 sutka ərzində təqribən 2 dəfə qabarma və 2 dəfə çəkilmə hadisəsi olur. Melikov Behruz Bu təbiət hadisəsinin yaranmasının əsas səbəbi ayın cazibə qüvvəsidir Dünya okeanında qabarma və çəkilmə amplitudası orta hesabla 5-10m arasında dəyişir. Ə n yüksək qabarma hadisəsi (18m) Şimali Amerikanın şimal-şərq sahillərində Fandi və Men körfəzi sahillərində müsahidə olunur. Qabarma və çəkilmə hadisəsi materiklərdə də müsahidə olunur (Şərqi Avropa platforması daxilində). Okeanlarda nisbətən zəif qabarma və çəkilmə daxili dənizlərdə müşahidə olunur (Aralıq, Qara, Baltik). Xəzər dənizində qabarma və çəkilmənin amplitudu 10-20 sm arasında dəyişilir.
Melikov Behruz Yüklə 206 Kb. Dostları ilə paylaş:
|