Yer kürəsinin təbiəti uzun müddətli inkişaf mərhələsi keçməklə, çox
Yüklə 206 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir
- Atmosferin t ərkibi, qurulu şu gün əş radiasiyası.
Mühazirə 10 ATMOSFER. Hündürlüyə doğru atmosferin sıxlığı və təzyiqi azalır. 180km-də – 40 dəfə 80km –də – 75 min dəfə Atmosferin olmasına aşağıdakı faktorlar təsir edir. 20-25km – sədəgi buludlar 80km – gümüşü buludlar 122km-də – meteroid axınlarının yanğının, görünməsi 220km –də qazların seyrəlməsi, işığın dağılması 1000-1200km-də qütb parıltıları. Bu korpuskulyar hissələrin ionlaşması ilə əlaqədardır. Atmosfer 20000km-də yer tacını əmələ gətirir. O, hiss olunmadan dağılaraq planetlər arası fazada qaz atamlar quyruq forması əmələ gətirir.
Yeri hər tərəfdən əhatə edən qazvarı hava təbəqəsinə, atmosfer deyilir (yunanca buxar deməkdir). yer atmosferi geoloji inkişaf mərhələsində uzun inkişaf yolu keçmişdir. ilkin mərhələdə karbon qazının üstün olduğu atmosfer canlıların inkişafı ilə tədricən oksigen. atmosferi ilə əhatə olunmuşdur. Geoloji inkişaf mərhələsinin dövründə atmosferin alt təbəqəsinin qaz tərkibi aşağıdakı kimidir. azot 78,08%; oksigen 20,94%, arqon 0,93%, karbon 0,03%, digər təsirsiz qazlar 0,02%. Havnatda geniş yayılmış hidrogen və heliqğ yer atmosferindən sərbəst halda çox azdır (0,0015% - dən az). Ona görə də yer atmosferi geokimyəvi anomaliyadır. Geoloji inkişaf tarixinin başlanğıcında yer onu günəş küləyindən, təcrid edən maqnitosfer sayəsində özünün karbon atmosferin yaratmışdır. O vaxt intensiv vulkanizm və orogenik zamanı yerin daxilində külli miqdarda karbon qazı ayrılmışdır sonradan həyat həmin atmosfer şəraitində yaranmışdır. lk canlılar, karbon qazı qəbul edən bitki mənşəli orqanizmlər olmuşdur. Həyat inkişaf Melikov Behruz
etdikcə atmosferdə qaz tərkibi dəyişmiş, oksigenin və azotun miqdarı kəskin artmışdır. Fərz olunur ki, Devondan başlayaraq müasir oksigen atmosferi tam formalaşmışdır. Atmosferdə təqribən 10 15 ton oksigen vardır. Canlı maddə vasitəsi ilə də o qədər oksigen mübadilədə iştirak edir. Fotosintez prosesi atmosferin qaz tərkibi tənzimləyir. Atmosferdə oksigen ozon şəklində də olur. O, oksigen mollekullarının ultra bənövşəyi şüalar və elektrik yükləri ilə atomlara parçalanmasından əmələ gəlir. Ozon davamsız və qü rətli oksidləşdiricidir. yer səthi yaxılığında ozon çox az olur. Yağıntılı havada sonra ozonun miqdarı artır əsas kütləsi 10km-lə 6-km arasındadır. 22-25km arasında ozon ekranı əmələ gəlir. O, günəşdən gələn ifrat dərəcədə çox ultrabənövşəyi, şüalar udaraq canlıları şüalanmadan qoruyur. Azot yayılmasına görə günəş sistemində H, H 2 və azotdan sonra 4-cü elementdir. Əsas kütləsi (4*10 15
ton) atmosferdə sərbəst haldadır. Öz adına baxmayaraq (azot cansız deməkdir) azot bigen elementdir. O, zülaların və nüklein turşularının tərkibinə daxildir. Yer atmosferinin hakim elementidir.Karbon qazı yer atmosferinə vulkan püskürmələri nəticəsində daxil olur. Bitki fotosintezi və heyvanlarının tənəffüzü atmosferdə oksigenlə karbonun müvazinətini saxlayır. Son illərdə sənayenin sürətli inkişafı nəticəsində karbon qazının miqdarı durmadan artır. Alt atmosferdə havanın vacib tərkib hissəsi sudur. Bütün atmosfer suyunun 90%-i troposferin 5 km, qalınlığa malik olan alt qatında toplanıb. Yer atmosferinə ilkin su vulkan püskürmələri nəticəsində lavanın tərkibindən eyrılmaqla daxil olub. Atmosferdə həmçinin külli miqdarda mineral toz, yanma məhsulları, bitki toxumu toz dəmir duzu zərrəcikləri və vardır. Hesablanmışdır ki, yer atmosferinə il ərzində 1000t-na qədər kosmik toz daxil olur. Havadan asılı və ziyyətdə olan zərrəciklər atmosfer ayrazolları adlanır. Sənayeləşdirmə nəticəsində onların miqdarı kəsgin artmışdır. Müəyyən edjilmişdir ki, atmosfer yer səthindən 30-100km yüksəkliyə qədər öz qaz tərkibini sabit saxlayır. Onun bu hissəsi homosfer (yunanca eyni) adlanır. Ondan yuxarıda olan qat isə heterosfer (yunanca – müxtəlif) adlanır. Yer atmosferinin yüksəklikdən asılı olaraq fiziki xüsusiyyətlərinin qaz tərkibinin dəyişilmə xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onun tərkibində aşağıdakı Melikov Behruz
təbəqələr ayrılır. 1. Troposfer – alt sərhəddi yer səthidir. Ekvatorial enlikdə qalınlığı 17km mülayim enlikdə 11km, qütb ətrafı ərazidə 8km-dir (orta qalınlığı 11km-dir). Burada bütün atmosfer havasının 80%-i, su buxarının isə 90-95% cəmlənmişdir. Troposferdə havanın qızması yer səthinin təsiri ilə olur Günəşdən aldığı istilik hesabına qızan ykr səthinə toxunan troposfer havası konvektiv qarısma yolu ilə istiliyi yuxarı qatlara keçirdiyi üçün, burada temperaturun səthdən uzaqlaşdıqca hər 100m-də 0,6° aşağı düşməsi müşahidə edilir. Bu hadisəyə havanın temperaturunun aerotermik dəyililməsi deyilir. Bu xüsusiyyət troposferdə havanın həm şaquli (konvektiv) və həm də üfuqi istiqamətdə bütün enliklər boyunca qarışmasına şərait yaradır. Yer səthinin orta illik temperaturunun dəniz səviyyəsində 14-15° olmasını qəbul etsək, onda troposferin üst sərhəddində havanın temperaturunun ekvatorda 70°, orta enliklərdə – 55-60°, qütblər üzərində isə 40-43°-yə enməsi aydın olar. Troposferdə havanın üfuqi və şaquli qarı massı meteroloji hadisələrin və havanın bərqərar olmasına şərait yaradır. Troposferin yer səthi ilə ən çox əlaqədə olan, təqribən 1000m hündürlüyədən hissəsinə surtünmə layı deyilir. Meteroloji və aerotermik qradiyent göstəricisinə görə sürtünmə layı troposferin üst hissəsindən xeyli fərqlidir. Troposferin üst sərhədində, onunla stratosfer arasında 1-2km qalınlığa malik olan hissəsi tropopauza adlanan keçid təbəqəsi yerləşmişdir. Tropopauza stratosferlə troposfer arasındakı hava mübadiləsində iştirak etməklə yanası, hər iki laya oxşar xüsusiyyətlərin olması ilə fərqlənir. Stratosfer Yuxarı sərhəddi 55 km-dən Keçik 20km-dən başlayaraq stratosfer havanın temperaturu yüksəklikdən asılı olaraq artmağa başlayır. Çünki havaya yer səthindən istilik çatmır. Onlar istiliyi günəş sualarından alır əgər 20km yüksəklikdə stratosfer havasının temperaturu -60-701-yə bərabərdirsə, 55km yüksəklikdə o, 0°- yə bərabərdir. Stratosfer daxilində ozon ekranı yerləşmişdir. O, yer səthindəki canlıları Günəşin məhvedici sualarından qoruyur. Stratosfer daxilində hava çox seyrəkdir. Orada buz kristallarından ibarət olan gümsu buludların mövcudluğu məlumdur stratosferlə mezosfer arasında stratopauza keçid qatı yerləşmr. Melikov Behruz
Mezosfer, Yuxarı sərhəddi 80km-dən keçir. Burada yenidən havanın temperaturunun -90°C-yə düşməsi müşahidə edilir. Atmosferın 80-90km hündürlüyündə mezopauza Qatı yerləşir. Bu da sabit və alçaq temperaturu ilə fərqlənir (-180°S-yə dən). Termosfer: 800-1000km-dək yüksəklikdə yerləşir. Burada havanın temperaturunun kəskin artması müşahidə olunur 150 km yüksəklikdə temperatur 220°C, 600km yüksəklikdə isə 1000°C-dən artıq olur. Burada 80-400km daxilində yer səthini rentgen sualarından qoruyan ionosfer təbəqəsi yerləşmişdir. 1000 km-dən yuxarıda isə ekzosfer yerləşmişdir. Burada hava demək olar ki, yoxdur. Ekzosfer daxilində mövcüd olan elementar yüklü hissəciklər – elektronlar, planetlar, neytronlar. II kosmik sürət alaraq (11,2km/san) yer atmosferini tərk edirlər yəni burada yerlə açıq kosmos arasında maddələr və enerji mübadiləsi baş verir. Yerin cazibə qüvvəsini dəf edən. H molekulları yer ətrafında 20000km yüksəkliyədən olan hissədə tac əmələ gətirirlər. Atmosfer tərkibi və quruluşu haqqındakı biliklərimizi ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar. 1. Atmosfer yer səthinin bütün təbəqələri ilə birlikdə inkişaf edir. 2. Bitkilər və heyvanlar fotosintez və tənəffuz üçün atmosfer havasından istifadə edərək onu yaradıblar. Yəni atmosfer qazları biogen mənşəlidir. 3. Biosfer atmosferdəki maqnitosfer, ionosfer və ozon gkranı vasitəsi ilə kosmosdan təcrid olunmuşdur. 4. Coğrafi təbəqənin yəni biosferin üst fərhəddi təqribən 20 km yüksəklikdən yəni ozon ekranının altından keçir. 5. Atmosfer qazları yuxarı təbəqədə yeri tərk edir. Yerin təki isə mantiyanın siliyasası nəticəsində atmosferə küllü miqdarda hava verir. Yer nəticədə il ərzində təqribən 1 mln qaz atmosfer daxil olur.. Günəş radiasiyası. Yerə gəlib çatan bütün günəş materiyasının və enerjisinin məcmusuna günəş radiasiyası deyilir. O 2 hissədən ibarətdir: Melikov Behruz 1. istilik radiasiyası 2. işıq radiasiyası Günəşdə baş verən nüvə reaksiyaları nəticəsində istilik enerjisi şüa enerjisinə keçir. Yer səthinə ölüsən günəş şuaları yenidən istilik enerjisinə çevrilir. Beləliklə günəş radiasiyası yerə istilik və işıq gətirir. Günəş şuaları müxtəlif dalğa uzunluğuna malik günəş spektrini yaradır. O ultrabənövsəyi (dalğa uzunluqları 0,17mkm-0,35 m km) görünən (0,36-0.75) və infra-qırmızı (0,76m km – 4 m km) diapazonlarına (zonalarına) bölünür. Günəş radiasiyası yer atmosferini keçərkən xeyli dəyişir və zəyləyir. Yer atmosferinə qədər olan günəş radiasiyası günəş sabiti adlanır. Yer atmosferindən kənarda günəş şualarına perpendikulyar yerləşmiş sahəsi 1 sm 2 -ə bərabər olan müstəvi səthinə 1 dəqiqə ərzində düşən günəş radiasiyası (1.94kal/ sm 2 dəq) günəş sabiti adlanır. Günəş sabiti öz adının ziddinə olaraq sabit qalmır. O, daim dəyişir. Troposferin hər km 2 –i ildə orta hesabla 2,6 *10 5 kal
miqdarda istilik alır ki, bu da 400000 t Daş kömürün yanarkən verdiyi istiliyə bərabərdir. Bütün yer il ərzində 1.37*10 24 -kal istilik alır. Atmosferə daxil olana qədər günəş radiasiyasının paylanmasına solyar iqlimi deyilir. Yerin fırlanma axının meyilliyi və illik hərəkəti onun günəş tərəfindən qeyri bərabər şualanmasına səbəb olur. Bildiyimiz kimi sentyabrdan marta qədər cənub yarımkürəsi, martdan sentyabra kimi isə Şimal yarımkürəsi daha çox günəş şuası qəbul edir. Buludsuz səmada atmosferdən keçən günəş şuaları düz günəş radiasiyası adlanır. Atmosferdəki qaz mollekuları və ayrozolların təması nəticəsində səpələnən günəş radiasiyası yaranır. Beləliklə Yer səthinə duz və səpələnmiş radiasiyalar daxil olur. Bunların məcmunsu ümumi radiasiyanı əmələ gətirir ki, bu da troposferin istilik rejimini müəyyən edir. Atmosfer günəş radiasiyasının 1 hissəsini udaraq və səpələryərək onu xeyli zəylədir. Zəyləmə kəmiyyəti səf faflıq ə msalından asılıdır. Bu əmsal yer səthinə nə qədər günəş radiasiyası çatdığını göstərir. Əgər troposfer yalnız qazlardan ibarət olsaydı səffaflıq əmsalı 0,9-a bərabər olardı və troposfer yerə gələn günəş radiasiyasının 90%-ni yer səthinə Melikov Behruz
buraxardı. Lakin havada həmişə müxtəlif qarışıqluqlar olduğundan orada səffaflıq ə msalı 0,7-0,8 – ə bərabərdir. Yer səthi vahidənə ölüşən şua enerjisinin miqdarı coğrafi enlikdən asılıdır. Buludluluq onu azaldır. Ən çox günəş enerjisi tropik enliklər alır (200-220 kkal/ sm 2 ). Ekvatorda buludluluq bu kəmiyyəti azaldır (100- 140 kkal/ sm 2 ), qütb, qütbətrafı zonada (60 kkal/ sm 2 ) çox olmur. Onun miqdarı fəsillərdən asılı olaraq dəyişil. Ümumi günəş radiasiyası torpaq və su sahələri tərəfindən qismən udulur və istiliyə çevrilir. Bu istiliyin xeyli hissəsi su hövzələrində buxarlanmaya səbəb olur. Bir hissəsi isə atmosferə və su səthiniz ə ks etdirdiyi radiasiyaya əks olunan radiasiya və ya albedo deyilir. O, günəş ş ualarının düşmə bucağından, səth örtüyündən asılıdır. Mütləq qara cisimlər bütün radiasiyanı udur. Belə ərazilərdə albedo kiçik olur Mütləq ağ cisimlər, xüsusilə tətə yağmış qar isə günəş radiasiyasını demək olar ki, tamamilə əks etdirir (100%). Güzgü səthində isə günəş şualarının əks olunma kəmiyyəti günəş şualarının düşmə bucağından asılıdır və Q 2%-lə 90% arasında dəyişir. Udulan radiasiya əsas iqlim əmələ gətirən amildir. Yer səshi tərəfindən qızdırılan atmosfer havası özü istilik verir. Onun bir hissəsi yer səshi tərəfindən qızdıran şualanmasına qarşı gəlir. Bu müqabit şualanma adlanır. Yer səhinin məxsun şualandırmasının kəmiyyəti orta hesabla 0,6 kal/ sm 2 dəq olan zaman məqbul şualanma 0,2 kal/ sm 2 dəq olur. məxsun şualanması ilə atmosferin məqbul şualanması arasında fərq effektiv ş ualanma adlanır. Əraziyə daxil olan kütlələrinin təsiri hətiləsində yüksəklikdən asılı olaraq havanın temperaturunun artması inversiya hadisəsi baş verir onun aşağıdakı növləri vardır. I) Adiabatik inversiya – yüksəklikdən enən hava kütləsinin sıx hava kütləsinə sürtünməsi nəticəsində qızması hadisəsidir. II) Radiasiya inversiya – günəş batdıqdarı sonra əvvəlcə yer səthi soyuyur, atmosferin yuxarı hissəsi isə soyumağa macal tapmır. III) Oroqrafik inversiya – Dərələrdə ağır soyuq havanın aşağı enməsi nəticəsində isti havanın yuxarı qalxması nətiicəsində olur. Advektiv inversiya – isti hava soyuq əraziyə daxil olarkən soyuq səth ilə Melikov Behruz təmasda olan alt hissə soyuyur üst hissə isə isti qalır. Yer səthinin aldığı istilik daima dəyişirlir, atmosfer və rosfer tərəfindən yenidən paylandırılır. istilik əsasən buxarlanmaya, atmosferələ turbulend istilik mübadiləsinə və ayrı-ayrılıqda götürülmüş akvatoriya və ərazilərdə hidrosfer və atmosfer sirkulyasiyasına səbəb olur istiliyin çox hissəsi okean və materiklərdən suyun buraxarlanmasına sərf olunr. Bütün planetdə günəş radiasiyasının 80%- buxarlanmaya, 20%-isə turbulend istilik mübadiləsinə sərf olunur. Suy un buxarlanmasına sərf olunan istilik buxarı kondensasiyasısı zamanı gizli buxar əmələ gəlmə şəraitində istiliyə keçir. Buxarlanan su vahidinə sərf olunan istiliyik miqdarına gizdi buxar əmələ gəlmə istiliyi deyilir. Bu proses havanın qızmasında və hava kütlələrinin hərəkətində başlıca rol oynayır. Radiasiya istiliyi atmosferə həm də havanın turbulent istilik mübadiləsi vasitəsmi ilə də daxil olur. Yer kürəsinin istilik balansı aşağıdakı sturla hesablanır. Q=LE+P+A Burada: Q – istilik balansı LE – buxarlanmaya istilik sərfi L – gizli buxarlanma istiliyi E – buxarlanma P – yer səthi ilə atmosfer arasındaki turbulent istilik mübadiləsi A – istiliyin torpaq və yaxud su hövzəsinin dərin qatlarına ötürülməndir. Ə gər coğrafi təbəqədən istilik rejimi yalnız günəş radiasiyasının paylanması ilə müəyyən edilsəydi və bu radiasiya atmosfer və hidrosfer vaistəsilə yayılmasaydı onda ekvatorda havanın orta illik temperaturu 39°C, qutblərdə isə 44°C olurdu. Bu halda artıq 50şm və cən enliklərindən başlayaraq daimi donuşluq yaranardı. Bildiyimiz kimi həqiqətdə ekvatorda orta illik temperatur 260°C, şimal qütbündə isə -2-°C-dir. qlim xəritələrində istiliyin paylanması izotermlər vaistəsi ilə göstərilir. Bu zaman əksər hallarda yanvar və iyul izotermlərindən istifadə olunur. Yer kürəsində Ən yüksək orta çoxillik temperatur (+27°C) ekvatorda deyil, 10 sm enliyində müşahidə dunur ki, bunada termik ekvator deyilir. Bütün yer Melikov Behruz
kürəsi üçün səthdən 2 m yüksəklikdə orta illik temperatur 14°C –dir. (Cənub yarımkürəsində 13,39° şimal yarımkürəsində 15,2°C). Yer kürəsində istiliyin paylanmasındakı əsas qanunauyğunluq yəni onun zonallığı istilik və ya temperatur qurşaqlarını ayırmağa imkan verir. 1. sti qurşaq (30° şm və cən enlikləri arasında) – 20°C orta ildlik izotermii ilə əhatələnir. 2. Mülayim qurşaqlar . Ən isti ayın 10°C izotremləri ilə əhatə olunur. 3. Soyuq qurşaqlar. Onların qütb sərhədləri Ən isti ayın 0°C izotermləri təşkil edir. Tundra zonasına uyğun gəlir. 4. Qütbətrafı daimi şaxta qurşaqları. stənilən ayrı temperaturunun )°C – dən aşağı olduğu əraziləri əhatə edir.
Document Outline
Yüklə 206 Kb. Dostları ilə paylaş:
|