Mühazirə 10
ATMOSFER.
Hündürlüyə doğru atmosferin sıxlığı və təzyiqi azalır.
180km-də – 40 dəfə
80km –də – 75 min dəfə
Atmosferin olmasına aşağıdakı faktorlar təsir edir.
20-25km – sədəgi buludlar
80km – gümüşü buludlar
122km-də – meteroid axınlarının yanğının, görünməsi
220km –də qazların seyrəlməsi, işığın dağılması
1000-1200km-də qütb parıltıları.
Bu korpuskulyar hissələrin ionlaşması ilə əlaqədardır.
Atmosfer 20000km-də yer tacını əmələ gətirir. O, hiss olunmadan dağılaraq
planetlər arası fazada qaz atamlar quyruq forması əmələ gətirir.
Atmosferin tərkibi, quruluşu günəş radiasiyası.
Yeri hər tərəfdən əhatə edən qazvarı hava təbəqəsinə, atmosfer deyilir
(yunanca buxar deməkdir). yer atmosferi geoloji inkişaf mərhələsində uzun inkişaf
yolu keçmişdir. ilkin mərhələdə karbon qazının üstün olduğu atmosfer canlıların
inkişafı ilə tədricən oksigen. atmosferi ilə əhatə olunmuşdur. Geoloji inkişaf
mərhələsinin dövründə atmosferin alt təbəqəsinin qaz tərkibi aşağıdakı kimidir.
azot 78,08%; oksigen 20,94%, arqon 0,93%, karbon 0,03%, digər təsirsiz
qazlar 0,02%. Havnatda geniş yayılmış hidrogen və heliqğ yer atmosferindən
sərbəst halda çox azdır (0,0015% - dən az). Ona görə də yer atmosferi geokimyəvi
anomaliyadır.
Geoloji inkişaf tarixinin başlanğıcında yer onu günəş küləyindən, təcrid edən
maqnitosfer sayəsində özünün karbon atmosferin yaratmışdır.
O vaxt intensiv vulkanizm və orogenik zamanı yerin daxilində külli miqdarda
karbon qazı ayrılmışdır sonradan həyat həmin atmosfer şəraitində yaranmışdır. lk
canlılar, karbon qazı qəbul edən bitki mənşəli orqanizmlər olmuşdur. Həyat inkişaf
Melikov Behruz
etdikcə atmosferdə qaz tərkibi dəyişmiş, oksigenin və azotun miqdarı kəskin
artmışdır. Fərz olunur ki, Devondan başlayaraq müasir oksigen atmosferi tam
formalaşmışdır. Atmosferdə təqribən 10
15
ton oksigen vardır. Canlı maddə vasitəsi
ilə də o qədər oksigen mübadilədə iştirak edir.
Fotosintez prosesi atmosferin qaz tərkibi tənzimləyir. Atmosferdə oksigen
ozon şəklində də olur. O, oksigen mollekullarının ultra bənövşəyi şüalar və elektrik
yükləri ilə atomlara parçalanmasından əmələ gəlir. Ozon davamsız və qü rətli
oksidləşdiricidir. yer səthi yaxılığında ozon çox az olur. Yağıntılı havada sonra
ozonun miqdarı artır əsas kütləsi 10km-lə 6-km arasındadır.
22-25km arasında ozon ekranı əmələ gəlir. O, günəşdən gələn ifrat dərəcədə
çox ultrabənövşəyi, şüalar udaraq canlıları şüalanmadan qoruyur. Azot yayılmasına
görə günəş sistemində H, H
2
və azotdan sonra 4-cü elementdir. Əsas kütləsi
(4*10
15
ton) atmosferdə sərbəst haldadır. Öz adına baxmayaraq (azot cansız
deməkdir) azot bigen elementdir. O, zülaların və nüklein turşularının tərkibinə
daxildir. Yer atmosferinin hakim elementidir.Karbon qazı yer atmosferinə vulkan
püskürmələri nəticəsində daxil olur. Bitki fotosintezi və heyvanlarının tənəffüzü
atmosferdə oksigenlə karbonun müvazinətini saxlayır. Son illərdə sənayenin sürətli
inkişafı nəticəsində karbon qazının miqdarı durmadan artır. Alt atmosferdə havanın
vacib tərkib hissəsi sudur. Bütün atmosfer suyunun 90%-i troposferin 5 km,
qalınlığa malik olan alt qatında toplanıb. Yer atmosferinə ilkin su vulkan
püskürmələri nəticəsində lavanın tərkibindən eyrılmaqla daxil olub. Atmosferdə
həmçinin külli miqdarda mineral toz, yanma məhsulları, bitki toxumu toz dəmir
duzu zərrəcikləri və vardır. Hesablanmışdır ki, yer atmosferinə il ərzində 1000t-na
qədər kosmik toz daxil olur. Havadan asılı və ziyyətdə olan zərrəciklər atmosfer
ayrazolları adlanır. Sənayeləşdirmə nəticəsində onların miqdarı kəsgin artmışdır.
Müəyyən edjilmişdir ki, atmosfer yer səthindən 30-100km yüksəkliyə qədər öz qaz
tərkibini sabit saxlayır. Onun bu hissəsi homosfer (yunanca eyni) adlanır. Ondan
yuxarıda olan qat isə heterosfer (yunanca – müxtəlif) adlanır.
Yer atmosferinin yüksəklikdən asılı olaraq fiziki xüsusiyyətlərinin qaz
tərkibinin dəyişilmə xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onun tərkibində aşağıdakı
Melikov Behruz
təbəqələr ayrılır.
1. Troposfer – alt sərhəddi yer səthidir. Ekvatorial enlikdə qalınlığı 17km
mülayim enlikdə 11km, qütb ətrafı ərazidə 8km-dir (orta qalınlığı 11km-dir).
Burada bütün atmosfer havasının 80%-i, su buxarının isə 90-95% cəmlənmişdir.
Troposferdə havanın qızması yer səthinin təsiri ilə olur Günəşdən aldığı istilik
hesabına qızan ykr səthinə toxunan troposfer havası konvektiv qarısma yolu ilə
istiliyi yuxarı qatlara keçirdiyi üçün, burada temperaturun səthdən uzaqlaşdıqca hər
100m-də 0,6° aşağı düşməsi müşahidə edilir. Bu hadisəyə havanın temperaturunun
aerotermik dəyililməsi deyilir. Bu xüsusiyyət troposferdə havanın həm şaquli
(konvektiv) və həm də üfuqi istiqamətdə bütün enliklər boyunca qarışmasına şərait
yaradır. Yer səthinin orta illik temperaturunun dəniz səviyyəsində 14-15° olmasını
qəbul etsək, onda troposferin üst sərhəddində havanın temperaturunun ekvatorda
70°, orta enliklərdə – 55-60°, qütblər üzərində isə 40-43°-yə enməsi aydın olar.
Troposferdə havanın üfuqi və şaquli qarı massı meteroloji hadisələrin və
havanın bərqərar olmasına şərait yaradır. Troposferin yer səthi ilə ən çox əlaqədə
olan, təqribən 1000m hündürlüyədən hissəsinə surtünmə layı deyilir. Meteroloji və
aerotermik qradiyent göstəricisinə görə sürtünmə layı troposferin üst hissəsindən
xeyli fərqlidir.
Troposferin üst sərhədində, onunla stratosfer arasında 1-2km qalınlığa malik
olan hissəsi tropopauza adlanan keçid təbəqəsi yerləşmişdir. Tropopauza
stratosferlə troposfer arasındakı hava mübadiləsində iştirak etməklə yanası, hər iki
laya oxşar xüsusiyyətlərin olması ilə fərqlənir.
Stratosfer Yuxarı sərhəddi 55 km-dən Keçik 20km-dən başlayaraq stratosfer
havanın temperaturu yüksəklikdən asılı olaraq artmağa başlayır. Çünki havaya yer
səthindən istilik çatmır. Onlar istiliyi günəş sualarından alır əgər 20km yüksəklikdə
stratosfer havasının temperaturu -60-701-yə bərabərdirsə, 55km yüksəklikdə o, 0°-
yə bərabərdir. Stratosfer daxilində ozon ekranı yerləşmişdir. O, yer səthindəki
canlıları Günəşin məhvedici sualarından qoruyur. Stratosfer daxilində hava çox
seyrəkdir. Orada buz kristallarından ibarət olan gümsu buludların mövcudluğu
məlumdur stratosferlə mezosfer arasında stratopauza keçid qatı yerləşmr.
Melikov Behruz
Mezosfer, Yuxarı sərhəddi 80km-dən keçir. Burada yenidən havanın
temperaturunun -90°C-yə düşməsi müşahidə edilir. Atmosferın 80-90km
hündürlüyündə mezopauza Qatı yerləşir. Bu da sabit və alçaq temperaturu ilə
fərqlənir (-180°S-yə dən).
Termosfer: 800-1000km-dək yüksəklikdə yerləşir. Burada havanın
temperaturunun kəskin artması müşahidə olunur 150 km yüksəklikdə temperatur
220°C, 600km yüksəklikdə isə 1000°C-dən artıq olur. Burada 80-400km daxilində
yer səthini rentgen sualarından qoruyan ionosfer təbəqəsi yerləşmişdir.
1000 km-dən yuxarıda isə ekzosfer yerləşmişdir. Burada hava demək olar ki,
yoxdur. Ekzosfer daxilində mövcüd olan elementar yüklü hissəciklər – elektronlar,
planetlar, neytronlar. II kosmik sürət alaraq (11,2km/san) yer atmosferini tərk
edirlər yəni burada yerlə açıq kosmos arasında maddələr və enerji mübadiləsi baş
verir.
Yerin cazibə qüvvəsini dəf edən. H molekulları yer ətrafında 20000km
yüksəkliyədən olan hissədə tac əmələ gətirirlər.
Atmosfer tərkibi və quruluşu haqqındakı biliklərimizi ümumiləşdirərək
aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar.
1.
Atmosfer yer səthinin bütün təbəqələri ilə birlikdə inkişaf edir.
2.
Bitkilər və heyvanlar fotosintez və tənəffuz üçün atmosfer havasından
istifadə edərək onu yaradıblar. Yəni atmosfer qazları biogen mənşəlidir.
3.
Biosfer atmosferdəki maqnitosfer, ionosfer və ozon gkranı vasitəsi ilə
kosmosdan təcrid olunmuşdur.
4.
Coğrafi təbəqənin yəni biosferin üst fərhəddi təqribən 20 km yüksəklikdən
yəni ozon ekranının altından keçir.
5.
Atmosfer qazları yuxarı təbəqədə yeri tərk edir. Yerin təki isə mantiyanın
siliyasası nəticəsində atmosferə küllü miqdarda hava verir. Yer nəticədə il ərzində
təqribən 1 mln qaz atmosfer daxil olur..
Günəş radiasiyası.
Yerə gəlib çatan bütün günəş materiyasının və enerjisinin məcmusuna günəş
radiasiyası deyilir. O 2 hissədən ibarətdir:
Melikov Behruz
1.
istilik radiasiyası
2.
işıq radiasiyası
Günəşdə baş verən nüvə reaksiyaları nəticəsində istilik enerjisi şüa enerjisinə
keçir. Yer səthinə ölüsən günəş şuaları yenidən istilik enerjisinə çevrilir. Beləliklə
günəş radiasiyası yerə istilik və işıq gətirir. Günəş şuaları müxtəlif dalğa
uzunluğuna malik günəş spektrini yaradır. O
ultrabənövsəyi (dalğa uzunluqları 0,17mkm-0,35 m km) görünən (0,36-0.75)
və infra-qırmızı (0,76m km – 4 m km) diapazonlarına (zonalarına) bölünür.
Günəş radiasiyası yer atmosferini keçərkən xeyli dəyişir və zəyləyir. Yer
atmosferinə qədər olan günəş radiasiyası günəş sabiti adlanır.
Yer atmosferindən kənarda günəş şualarına perpendikulyar yerləşmiş sahəsi 1
sm
2
-ə bərabər olan müstəvi səthinə 1 dəqiqə ərzində düşən günəş radiasiyası
(1.94kal/ sm
2
dəq) günəş sabiti adlanır. Günəş sabiti öz adının ziddinə olaraq sabit
qalmır. O, daim dəyişir. Troposferin hər km
2
–i ildə orta hesabla 2,6 *10
5
kal
miqdarda istilik alır ki, bu da 400000 t Daş kömürün yanarkən verdiyi istiliyə
bərabərdir. Bütün yer il ərzində 1.37*10
24
-kal istilik alır.
Atmosferə daxil olana qədər günəş radiasiyasının paylanmasına solyar iqlimi
deyilir. Yerin fırlanma axının meyilliyi və illik hərəkəti onun günəş tərəfindən
qeyri bərabər şualanmasına səbəb olur.
Bildiyimiz kimi sentyabrdan marta qədər cənub yarımkürəsi, martdan
sentyabra kimi isə Şimal yarımkürəsi daha çox günəş şuası qəbul edir. Buludsuz
səmada atmosferdən keçən günəş şuaları düz günəş radiasiyası adlanır.
Atmosferdəki qaz mollekuları və ayrozolların təması nəticəsində səpələnən
günəş radiasiyası yaranır. Beləliklə Yer səthinə duz və səpələnmiş radiasiyalar
daxil olur. Bunların məcmunsu ümumi radiasiyanı əmələ gətirir ki, bu da
troposferin istilik rejimini müəyyən edir. Atmosfer günəş radiasiyasının 1 hissəsini
udaraq və səpələryərək onu xeyli zəylədir. Zəyləmə kəmiyyəti səf faflıq
ə
msalından asılıdır. Bu əmsal yer səthinə nə qədər günəş radiasiyası çatdığını
göstərir. Əgər troposfer yalnız qazlardan ibarət olsaydı səffaflıq əmsalı 0,9-a
bərabər olardı və troposfer yerə gələn günəş radiasiyasının 90%-ni yer səthinə
Melikov Behruz
buraxardı. Lakin havada həmişə müxtəlif qarışıqluqlar olduğundan orada səffaflıq
ə
msalı 0,7-0,8 – ə bərabərdir. Yer səthi vahidənə ölüşən şua enerjisinin miqdarı
coğrafi enlikdən asılıdır. Buludluluq onu azaldır. Ən çox günəş enerjisi tropik
enliklər alır (200-220 kkal/ sm
2
). Ekvatorda buludluluq bu kəmiyyəti azaldır (100-
140 kkal/ sm
2
), qütb, qütbətrafı zonada (60 kkal/ sm
2
) çox olmur.
Onun miqdarı fəsillərdən asılı olaraq dəyişil. Ümumi günəş radiasiyası torpaq
və su sahələri tərəfindən qismən udulur və istiliyə çevrilir. Bu istiliyin xeyli hissəsi
su hövzələrində buxarlanmaya səbəb olur. Bir hissəsi isə atmosferə və su səthiniz
ə
ks etdirdiyi radiasiyaya əks olunan radiasiya və ya albedo deyilir. O, günəş
ş
ualarının düşmə bucağından, səth örtüyündən asılıdır. Mütləq qara cisimlər bütün
radiasiyanı udur. Belə ərazilərdə albedo kiçik olur Mütləq ağ cisimlər, xüsusilə tətə
yağmış qar isə günəş radiasiyasını demək olar ki, tamamilə əks etdirir (100%).
Güzgü səthində isə günəş şualarının əks olunma kəmiyyəti günəş şualarının düşmə
bucağından asılıdır və Q 2%-lə 90% arasında dəyişir.
Udulan radiasiya əsas iqlim əmələ gətirən amildir. Yer səshi tərəfindən
qızdırılan atmosfer havası özü istilik verir. Onun bir hissəsi yer səshi tərəfindən
qızdıran şualanmasına qarşı gəlir. Bu müqabit şualanma adlanır. Yer səhinin
məxsun şualandırmasının kəmiyyəti orta hesabla 0,6 kal/ sm
2
dəq olan zaman
məqbul şualanma 0,2 kal/ sm
2
dəq olur.
məxsun şualanması ilə atmosferin məqbul şualanması arasında fərq effektiv
ş
ualanma adlanır. Əraziyə daxil olan kütlələrinin təsiri hətiləsində yüksəklikdən
asılı olaraq havanın temperaturunun artması inversiya hadisəsi baş verir onun
aşağıdakı növləri vardır.
I) Adiabatik inversiya – yüksəklikdən enən hava kütləsinin sıx hava kütləsinə
sürtünməsi nəticəsində qızması hadisəsidir.
II) Radiasiya inversiya – günəş batdıqdarı sonra əvvəlcə yer səthi soyuyur,
atmosferin yuxarı hissəsi isə soyumağa macal tapmır.
III) Oroqrafik inversiya – Dərələrdə ağır soyuq havanın aşağı enməsi
nəticəsində isti havanın yuxarı qalxması nətiicəsində olur.
Advektiv inversiya – isti hava soyuq əraziyə daxil olarkən soyuq səth ilə
Melikov Behruz
təmasda olan alt hissə soyuyur üst hissə isə isti qalır. Yer səthinin aldığı istilik
daima dəyişirlir, atmosfer və rosfer tərəfindən yenidən paylandırılır. istilik əsasən
buxarlanmaya, atmosferələ turbulend istilik mübadiləsinə və ayrı-ayrılıqda
götürülmüş akvatoriya və ərazilərdə hidrosfer və atmosfer sirkulyasiyasına səbəb
olur istiliyin çox hissəsi okean və materiklərdən suyun buraxarlanmasına sərf
olunr. Bütün planetdə günəş radiasiyasının 80%- buxarlanmaya, 20%-isə turbulend
istilik mübadiləsinə sərf olunur. Suy un buxarlanmasına sərf olunan istilik buxarı
kondensasiyasısı zamanı gizli buxar əmələ gəlmə şəraitində istiliyə keçir.
Buxarlanan su vahidinə sərf olunan istiliyik miqdarına gizdi buxar əmələ gəlmə
istiliyi deyilir. Bu proses havanın qızmasında və hava kütlələrinin hərəkətində
başlıca rol oynayır.
Radiasiya istiliyi atmosferə həm də havanın turbulent istilik mübadiləsi
vasitəsmi ilə də daxil olur.
Yer kürəsinin istilik balansı aşağıdakı sturla hesablanır.
Q=LE+P+A
Burada: Q – istilik balansı
LE – buxarlanmaya istilik sərfi
L – gizli buxarlanma istiliyi
E – buxarlanma
P – yer səthi ilə atmosfer arasındaki turbulent istilik mübadiləsi
A – istiliyin torpaq və yaxud su hövzəsinin dərin qatlarına ötürülməndir.
Ə
gər coğrafi təbəqədən istilik rejimi yalnız günəş radiasiyasının paylanması
ilə müəyyən edilsəydi və bu radiasiya atmosfer və hidrosfer vaistəsilə
yayılmasaydı onda ekvatorda havanın orta illik temperaturu 39°C, qutblərdə isə
44°C olurdu. Bu halda artıq 50şm və cən enliklərindən başlayaraq daimi donuşluq
yaranardı. Bildiyimiz kimi həqiqətdə ekvatorda orta illik temperatur 260°C, şimal
qütbündə isə -2-°C-dir. qlim xəritələrində istiliyin paylanması izotermlər vaistəsi
ilə göstərilir. Bu zaman əksər hallarda yanvar və iyul izotermlərindən istifadə
olunur. Yer kürəsində Ən yüksək orta çoxillik temperatur (+27°C) ekvatorda deyil,
10 sm enliyində müşahidə dunur ki, bunada termik ekvator deyilir. Bütün yer
Melikov Behruz
kürəsi üçün səthdən 2 m yüksəklikdə orta illik temperatur 14°C –dir. (Cənub
yarımkürəsində 13,39° şimal yarımkürəsində 15,2°C).
Yer kürəsində istiliyin paylanmasındakı əsas qanunauyğunluq yəni onun
zonallığı istilik və ya temperatur qurşaqlarını ayırmağa imkan verir.
1.
sti qurşaq (30° şm və cən enlikləri arasında) – 20°C orta ildlik izotermii
ilə əhatələnir.
2.
Mülayim qurşaqlar . Ən isti ayın 10°C izotremləri ilə əhatə olunur.
3.
Soyuq qurşaqlar. Onların qütb sərhədləri Ən isti ayın 0°C izotermləri təşkil
edir. Tundra zonasına uyğun gəlir.
4.
Qütbətrafı daimi şaxta qurşaqları. stənilən ayrı temperaturunun )°C – dən
aşağı olduğu əraziləri əhatə edir.
Melikov Behruz
Document Outline - Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
- Microsoft Word - Document1
Dostları ilə paylaş: |