Yer kürəsinin təbiəti uzun müddətli inkişaf mərhələsi keçməklə, çox
Yüklə 206 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir
II kosmoqonik fərziyyənin tərəfdarlarının fikrinə görə günəş sisteminə daxil olan planetlər günəşdən xeyli sonra təqribən 6-7 (5-6) milyard il bundan əvvəl günəş yaxınlığındakı soyuq kosmik qaz və toz dumanlığında baş verən nizamlı ləng, hərəkət nəticəsində günəş sisteminə daxil olan planetlər, o, cümlədən də Yer Kürəsi əmələ gəlmişdir. Bu fərziyyəyə görə planetlər heç bir vaxt tam ərimə mərhələsindən keçməmişlər. Bu kosmik fərziyyənin müasir elmi əsaslara söykənən variantını Şmidt və tərəfdarları yaratmışlar. Bu fərziyyəyə görə günəş sisteminə daxil olan planetlər sonradan bir-birindən kəskin fərqlənən planetar və geoloji inkişaf mərhələlərini keçmişlər. Aparılan elmi tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, yaranmış ilkin soyuq Yer öz oxu və günəş ətrafında sürətli hərəkəti nəticəsində əvvəlcə onu təşkil edən maddələrin seçilməsi prosesinə məruz qalmışdır. Nəticədə yer səthinə çıxan silisum aliminium, maqnezium və s. kimi yüngül birləşmələr ilkin yer qabığının bünövrəsini yaratmışlar. Dəmir, uran, radium, miss və digər ağır maddələr isə soyuq yerin mərkəzinə toplanmışlar. Mərkəzdə yaranan böyük ağırlıq qüvvəsinin təsiri nəticəsində radiaktiv maddələrin zəncirvarı parçalanma reaksiyası baş vermişdir. Yəni Yerin qızması prosesinə start verilmişdir. Yer səthinə yaxın yerləşən maddələr vahid kütlə yaratmadığından mərkəzdə əriyən maddələrin yükçək təzyiq altında yer səthinə kütləvi çıxması baş vermişdir. Bu zaman nisbətən böyük cazibə qüvvənnə malik olan yer səthə çıxan ərimiş maddələrin yer ətrafı kosmik fəzaya yayılmasına imkan verməmiş, onları öz ətrafında toplayaraq karbon tərkibli çox isti ilkin atmosferi yaratmışdır. Yerin təbii peyki olan Ayda da belə kütləvi püskürülmə hadisəsi baş vermişdir. Lakin, nisbətən kiçik cazibə qüvvəsinə malik olan Ay ərimiş maddələrin tərkibindən ayrılan su buxarını və müxtəlif qazları öz ə trafında saxlaya bilməmişdir. Ərimiş maddələrin kütləvi səthə çıxması prosesi Ay erası adlanır. Səthə çıxan ərimiş maddələrin tədricən soyuqması prosesi nəticəsində yer səthinin ilkin bərk təbəqəsi – yəni paleo yer qabığı yaranmışdır. Yaranan yer qabığının sahəsi, kütləsi və qalınlığı artdıqca, Yer səthinə çıxan ərilmiş maddələrin miqdarı tədricən azalmağa ğaşlamışdır. Nəticədə atmosfer havasının temperaturu aşağı düşməyə başlamışdır. Təqribən 4 – 4,5 milyard il bundan əvvəl atmosferdə Melikov Behruz ilk dəfə baş verən kondensasiya prosesi nəticəsində ilik su damçıları, onlardan isə ilk buludlar əmələ gəlmiş və ilk dəfə yağış yağmışdır. lkin yağışlar fasiləsiz olaraq milyonlarla illər ərzində davam etmiş və nəhayətdə yer səthinin soyuması nəticəsində ilə ilkin dünya okeanı Pantalass yaranmamışdır. Bu Yerin planetar inkişaf mərhələsinin sonudur.
Melikov Behruz Mühazirə 3
Planet kimi yarandıqdan sonra Yer kürəsi digər səma cisimlərinin (günəşin və digər planetlərin) və öz ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında özünün xəyali oxu və günəş ətrafında şimal qütbübundən baxdıqda saat əqrəbinin əksi istiqamətində dövr etməyə başlamışdır. Həmçinin Yer Ayla birlikdə sistem kimi ümumi ağırlıq mərkəzi ətrafında da hərəkət edir. Yerin fırlanma oxu hazırda ekliptika müstəvisinə 23°26,6’ meyillidir. Bu kəmiyyət sabit deyil və hər il 47san kiçilir. (Günəşin göy qübbəsində görünən illik yoluna ekliptika deyilir). Bu göy sferasının yer orbit müstəvisi ilə kəsişməsinə uyğun gəlir. Əgər dünyanın şimal qütbundən baxsaq yer öz oxu ətrafında qərbdən şərqə və ya saat əqrəbinin hərəkətinin əksinə fırlanır. Ox ə trafında tam dövr etmə vaxtı sutka, həm günəşə, həm də ulduzlara görə müəyyən olunur yerin tam həqiqi fırlanma vaxtı 23 saat 56 dəqiqə 4 saniyyədir. Yerin fırlanma surəti saatda 15°, xətti sürəti isə ekvatorda 464 m/san və qütblərə doğru azalır. Qeyd etmək lazımdır ki, Yerin Günəş ətrafında hərəkət surəti də sabit olmayıb orbitin müxtəlif hissələrində fərqlidir. Bildiyimiz kimi yerin günəş ətrafında hərəkət orbitinin uzunluğu 934 mln km, fırlanma sürəti 29,8 km/san+dir. Bu zaman fırlanma orbiti ellips formasındadır. Ona görə də il ərzində günəşdən yerə qədər olan məsafə dəyişilir. Yerin günəşə ən yaxın olduğu nöqtə periheli adlanır. Bu zaman məsafə 147 mln km olur (dekabrın 22). Yerin günəşdən ən uzaq olduğu orbit hissəsi afeli adlanır. Bu zaman məsafə 152 mln km olur (iyun 21). Yer Günəş ə trafında tam dövrəni 365 sutka 6 saat 9 dəq 96 san başa vurur ki, bu da «ulduz ili» və ya «siderik il» adlanır. «Tropik il» dedikdə isə günəşin il ərzində 2 dəfə yaz gecə-gündüz bərabərliyi xəttini keçməsi nəzərdə tutulur. Tropik il sidelik ildən 20 dəq 24 san qısadır. Çünki yaz gecə-gündüz bərabərliyi nöqtəsi hər il günəşin illik hərəkətinə doğru yaxınlaşır. Yerin orbit üzrə fırlanmasında əmələ gələn bu vaxt tərəddüdü yerin xəyali fırlanma oxunun orbit müstəvəsinə nəzərən mövqeyinin dəyişməsinə səbəb olur. Tam yer dəyişmə sikli 26 min ilə bərabərdir. Yerin günəş ə trafında tam dövr etməsi nəticəsində siderik (tropik) illə bərabər fəsillər, yeri Melikov Behruz Yüklə 206 Kb. Dostları ilə paylaş:
|