Yer kürəsinin təbiəti uzun müddətli inkişaf mərhələsi keçməklə, çox



Yüklə 206 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/8
tarix02.01.2018
ölçüsü206 Kb.
#19552
1   2   3   4   5   6   7   8

Mühazirə 9 

Relyefin genetik təsnifatı. 

Mənşəyinə görə müasir relyef formaları 2-3 qrupa bölünür: 

1.

 

Ə



sasən  endogen  qüvvələrin  üstün  təsiri  ilə  formalaşan  relyef 

formalarına  morfostrukturlar  deyilir.  Bura  materik  və  okean  çökəklikləri,  dağlıq 

qurşaqlar,  düzənliklər,  yüksəkliklər,  vulkanlar  və  s.  aiddir.  Ən  böyük 

morfostruktura geotekturalar deyilir. (Materiklər və okean çökəklikləri). 

2.  Ekzogen  proseslərin  üstün  təsir  ilə  yaranan  relyef  formalarına 

morfoskulpturlar  deyilir.  Bura  çay  dərələri  və  onun  növləri  karst,  buzlaq  relyef 

formaları, barxan dyun və digər relyef formaları aiddir. Materik tipli yer qabığının 

ə

sasını platformalar və geosisnklinallar təşkil edir. Buk imi platforma yer qabığının 



kristallik süxurlardan və çökmə süxurlarda təşkil olunan tektonik hərəkətlərin zəif 

intensivliyi,  ilə  səciyyələnən  qədim,  geniş,  hamar  sabit,  hissələrinə  deyilir.  Hər 

materikdə  1,  Avrasiyada  5  əsas  platforma  vardır.  Qədim  platformanın  bünövrəsi 

yerin  geoloji  inkişaf  mərhələsinin  əvvəlində  yəni  kembrijə  qədərki  dövrdə 

formalaşmışdır.  Onların  şm  sırasına,  şm+  Amerika,  şm  +  Avropa,  c+  Çin, 

platformaları aiddir. 

C sırasına Afrika, Ərəbistan, Hindistan, Avstraliya, Antarktida. 

Cavan platformalar – Q+ Sibir, Turan. 

Platformanın quruluşu qırışıq, kristallik, bünövrənin səthə çıxdığı qabarıq. 

Qalxanlar – Labrador, Baltik, Anabar, Kanada. 

 

Geosinklinal və qarışıq dağəmlə gəlmə prosesləri. 

Geosinklinallar  dəniz  dibində  yer  qabığının  dərin  ensiz  və  çox  uzun 

çökməsinə  deyilir.  Adətən  tektonik  sınmalarla  ayrılır.  Uzun  müddət  qalın  çökmə 

süxur qatları və vulkanik süxurlarla dolu rvə tektonik hərəkətlər nəticəsində qırışıq 

dağlar  silsilərinə  çevilir.  Geniş  mənada  geosinklinallar  və  geosinklinal  qurşaqlar 

yer  qabığının  mütəhərrik  sahələridir.  Parçalanmış  qırışıq  qurşaqlarına  dağlar 

deyilir.  Onlar  üçün  şaquli  və  üfuqi  hərəkətlərin  geniş  miqyasda  yayılmış  intensiv 

qırışıq əmələ gəlmələr vulkanizm və seysmik proseslər səciyyəvidir. Qurşaq əmələ 

Melikov Behruz



gəlmə mərkəzləri: 

1.

  Baykal (Arxey, Proterozoy, Kembriy, Ordovik) 



2.

  Kaledon (Silur, Devon) Skandinaviya, Appalaçi, Prebaykalye, Zabaykalye 

3.

  Hertsin (Daş kömür, Perm) Ural, Tyan-Şan, Altay, Sayan, Cənub Appalaç 



Kebriydə  yarananlar  Sixote  Alin,  Cerskiy,  Verxoyanskiy,  Şimali  Asiya 

dağları. 

Yenidən cavanlaşmış dağlar – Tyan-Şan, Altay, Sayan, Zabaykalye. 

Yeni  törənmiş  dağların  relyefinin  Ən  səciyyəvi  cəhəti  əvvəlici  hamarlanma 

səthinin  şaquli  hərəkətlər  nəticəsində  yenidən  yüksəkliyə  qaldırılması  çox 

yamaglarla  nəticələnməsidir.Buradakı  peneplenlər  suayrıcının  yuxarısında  geniş 

düzənliklər  yaranmışdır.  Bu  dağların  dağdərələrinin  geniş  qrabenləridir.  Yer 

qabığının  hərəkətləri  müasir  dövrdədə  davam  edir.  Bu  hərəkətlərə  neotektonik 

hərəkətlər  deyilir.  Bu  hərəkətlər  qalxma  və  enmə  proseslərdə,  zəlzələ  və  vulkan 

proseslərdə  özünü  göstərir.  Zəlzələ  –  yunanca,  seysmos  sözündən  götürülmüş, 

litosfer  tavalarının  hərəkəti  nəticəsində  yeraltı  təkanlar  və  yer  qabığının  üst 

laylarının tərpənməsinə deyilir. Litosfer tavalarının sərhəddi boyunca bu proseslər 

intensiv gedir. Məs: sakit okeanın sınma zonası. 

Vulkanizm

  –  Mantiyanın  ərimiş  maddəsinin  dərin  qatlarından  yer  səthinə 

qalxması  və  onunla  əlagədar  proseslərin  məcmusuna  deyilir.  Ən  sadə  vulkan 

forması maardır. Maar yalnız buxar və qaz püskürür tiplərinə görə. 

Havay  tipli  vulkanlar  (bazalt  püskürür).  Lava  sakit  axır  və  soyuduğu  üçün 

geniş  məsəfələrə  axır.  Onlar  qalxan  şəkilli  örtük  əmələ  gətirir.  Onlar  üçün  böyük 

hamar qabarıq sahə mövcuddur. Mərkəzdən püskürən vulkanların əksəriyyəti strata 

vulkan  (Vezuviy)  tipinə  məxsusdur.  Onlar  su  buxarı,  qazlar,  böyük  kül  vulkan 

bombaları, soyumuş lava parçaları – lapillalar maye lava püskürürlər. Bunlar laylı 

quruluşdarırılkan  konusu  əmələ  gətirir.  Axan  lava  layları  və  yumuşaq  materiallar 

növbələnirlər  (Klyuçivskaya  Sopka,  Fudziyama).  Onlar  dərin  şırımlarla  və  ya 

barankoslarla kəsilmişdir. Genişlənmiş krater kaldera adlanır. 

 tipli  vulkanlarda  lava  turşdur.  Silsium  oksid  təqribən  55%  təşkil  edir. 

Püskürmədən sonra lava boğazı tixayır və ondan donmuş mil şəklində çıxır. Bəzən 

Melikov Behruz



maqma  süxür  qatlarına  süxülür  və  üst  layları  qaldırır,  lakin  yer  səthinə  çıxmır, 

beləliklə intruziv süxurlar yaranır. Fəaliyyətdə olan 800 yaxın vulkan var. Ən çox 

Sakit həlqəsində, Appenin qurşağında,  slandiya (rif zonası), Havay adaları. 

Düzənliklər.  Yaxın  məsaqədə  nisbi  hündürlük  fərqi  200-dən  az  olan  hamar 

səthə deyilir. 

 Düzənlik  aralıq,  yüksəklik,  yaylalara  ayrılır.  Bu  ərazilərə  platformalara 

uyğun gəlir. 

Mənşəyinə görə laylı, denudasion, akkumulyativ olur. 

Laylı  2  mərkəzdən  ibarətdir.Kembriydən  qədim,  Kaledon  və  Hertsin  yaşlı 

çökəkliklərdir.  Rusiya  düzənliyi,  Sibir,  Baltik  qalxan  çıxıntılarda  antekliz,  çökmə 

sahələr  sinekliz  adlanır.  Denudasion  düzənliklər  qədim  dağların  hamarlanması 

nəticəsində əmələ gəlir. 

Morfoloji  xüsusiyyətlərinə  görə  düzənliklər  düz  səthə  malik  düzənliklər 

(meyillik 1  km-də  10m  dir).  Maili düzənliklər  (meyllik  1 km-də  10-m  dən  artıq). 

Çökək düzənliklər (Turan aralığı). 

Qabarma düzənliklər. 

Təpəli düzənliklər. 

relyef  formalarını  və  onların  morfoloji  morfogen  komplekslərini  aşağıdakı 

ekzogen proseslər yaradır. 

a) su erroziya, su akkumulyasiya 

b) buzlaq və ya kriogen 

c)qədim buzlaşma 

d) müasir buzlaşma 

e) daimi donuşluq 

f) eol 

a) arid denudasion və akkumulyativ 



b) sahil formaları 

c) abraziya akkumulyasiya 

 

Melikov Behruz




Yüklə 206 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə