Mühazirə
9
Relyefin genetik tə
snifatı.
Mənşəyinə görə müasir relyef formaları 2-3 qrupa bölünür:
1.
Ə
sasən endogen qüvvələrin üstün təsiri ilə formalaşan relyef
formalarına morfostrukturlar deyilir. Bura materik və okean çökəklikləri, dağlıq
qurşaqlar, düzənliklər, yüksəkliklər, vulkanlar və s. aiddir. Ən böyük
morfostruktura geotekturalar deyilir. (Materiklər və okean çökəklikləri).
2. Ekzogen proseslərin üstün təsir ilə yaranan relyef formalarına
morfoskulpturlar deyilir. Bura çay dərələri və onun növləri karst, buzlaq relyef
formaları, barxan dyun və digər relyef formaları aiddir. Materik tipli yer qabığının
ə
sasını platformalar və geosisnklinallar təşkil edir. Buk imi platforma yer qabığının
kristallik süxurlardan və çökmə süxurlarda təşkil olunan tektonik hərəkətlərin zəif
intensivliyi, ilə səciyyələnən qədim, geniş, hamar sabit, hissələrinə deyilir. Hər
materikdə 1, Avrasiyada 5 əsas platforma vardır. Qədim platformanın bünövrəsi
yerin geoloji inkişaf mərhələsinin əvvəlində yəni kembrijə qədərki dövrdə
formalaşmışdır. Onların şm sırasına, şm+ Amerika, şm + Avropa, c+ Çin,
platformaları aiddir.
C sırasına Afrika, Ərəbistan, Hindistan, Avstraliya, Antarktida.
Cavan platformalar – Q+ Sibir, Turan.
Platformanın quruluşu qırışıq, kristallik, bünövrənin səthə çıxdığı qabarıq.
Qalxanlar – Labrador, Baltik, Anabar, Kanada.
Geosinklinal və qarışıq dağəmlə gəlmə prosesləri.
Geosinklinallar dəniz dibində yer qabığının dərin ensiz və çox uzun
çökməsinə deyilir. Adətən tektonik sınmalarla ayrılır. Uzun müddət qalın çökmə
süxur qatları və vulkanik süxurlarla dolu rvə tektonik hərəkətlər nəticəsində qırışıq
dağlar silsilərinə çevilir. Geniş mənada geosinklinallar və geosinklinal qurşaqlar
yer qabığının mütəhərrik sahələridir. Parçalanmış qırışıq qurşaqlarına dağlar
deyilir. Onlar üçün şaquli və üfuqi hərəkətlərin geniş miqyasda yayılmış intensiv
qırışıq əmələ gəlmələr vulkanizm və seysmik proseslər səciyyəvidir. Qurşaq əmələ
Melikov Behruz
gəlmə mərkəzləri:
1.
Baykal (Arxey, Proterozoy, Kembriy, Ordovik)
2.
Kaledon (Silur, Devon) Skandinaviya, Appalaçi, Prebaykalye, Zabaykalye
3.
Hertsin (Daş kömür, Perm) Ural, Tyan-Şan, Altay, Sayan, Cənub Appalaç
Kebriydə yarananlar Sixote Alin, Cerskiy, Verxoyanskiy, Şimali Asiya
dağları.
Yenidən cavanlaşmış dağlar – Tyan-Şan, Altay, Sayan, Zabaykalye.
Yeni törənmiş dağların relyefinin Ən səciyyəvi cəhəti əvvəlici hamarlanma
səthinin şaquli hərəkətlər nəticəsində yenidən yüksəkliyə qaldırılması çox
yamaglarla nəticələnməsidir.Buradakı peneplenlər suayrıcının yuxarısında geniş
düzənliklər yaranmışdır. Bu dağların dağdərələrinin geniş qrabenləridir. Yer
qabığının hərəkətləri müasir dövrdədə davam edir. Bu hərəkətlərə neotektonik
hərəkətlər deyilir. Bu hərəkətlər qalxma və enmə proseslərdə, zəlzələ və vulkan
proseslərdə özünü göstərir. Zəlzələ – yunanca, seysmos sözündən götürülmüş,
litosfer tavalarının hərəkəti nəticəsində yeraltı təkanlar və yer qabığının üst
laylarının tərpənməsinə deyilir. Litosfer tavalarının sərhəddi boyunca bu proseslər
intensiv gedir. Məs: sakit okeanın sınma zonası.
Vulkanizm
– Mantiyanın ərimiş maddəsinin dərin qatlarından yer səthinə
qalxması və onunla əlagədar proseslərin məcmusuna deyilir. Ən sadə vulkan
forması maardır. Maar yalnız buxar və qaz püskürür tiplərinə görə.
Havay tipli vulkanlar (bazalt püskürür). Lava sakit axır və soyuduğu üçün
geniş məsəfələrə axır. Onlar qalxan şəkilli örtük əmələ gətirir. Onlar üçün böyük
hamar qabarıq sahə mövcuddur. Mərkəzdən püskürən vulkanların əksəriyyəti strata
vulkan (Vezuviy) tipinə məxsusdur. Onlar su buxarı, qazlar, böyük kül vulkan
bombaları, soyumuş lava parçaları – lapillalar maye lava püskürürlər. Bunlar laylı
quruluşdarırılkan konusu əmələ gətirir. Axan lava layları və yumuşaq materiallar
növbələnirlər (Klyuçivskaya Sopka, Fudziyama). Onlar dərin şırımlarla və ya
barankoslarla kəsilmişdir. Genişlənmiş krater kaldera adlanır.
tipli vulkanlarda lava turşdur. Silsium oksid təqribən 55% təşkil edir.
Püskürmədən sonra lava boğazı tixayır və ondan donmuş mil şəklində çıxır. Bəzən
Melikov Behruz
maqma süxür qatlarına süxülür və üst layları qaldırır, lakin yer səthinə çıxmır,
beləliklə intruziv süxurlar yaranır. Fəaliyyətdə olan 800 yaxın vulkan var. Ən çox
Sakit həlqəsində, Appenin qurşağında, slandiya (rif zonası), Havay adaları.
Düzənliklər. Yaxın məsaqədə nisbi hündürlük fərqi 200-dən az olan hamar
səthə deyilir.
Düzənlik aralıq, yüksəklik, yaylalara ayrılır. Bu ərazilərə platformalara
uyğun gəlir.
Mənşəyinə görə laylı, denudasion, akkumulyativ olur.
Laylı 2 mərkəzdən ibarətdir.Kembriydən qədim, Kaledon və Hertsin yaşlı
çökəkliklərdir. Rusiya düzənliyi, Sibir, Baltik qalxan çıxıntılarda antekliz, çökmə
sahələr sinekliz adlanır. Denudasion düzənliklər qədim dağların hamarlanması
nəticəsində əmələ gəlir.
Morfoloji xüsusiyyətlərinə görə düzənliklər düz səthə malik düzənliklər
(meyillik 1 km-də 10m dir). Maili düzənliklər (meyllik 1 km-də 10-m dən artıq).
Çökək düzənliklər (Turan aralığı).
Qabarma düzənliklər.
Təpəli düzənliklər.
relyef formalarını və onların morfoloji morfogen komplekslərini aşağıdakı
ekzogen proseslər yaradır.
a) su erroziya, su akkumulyasiya
b) buzlaq və ya kriogen
c)qədim buzlaşma
d) müasir buzlaşma
e) daimi donuşluq
f) eol
a) arid denudasion və akkumulyativ
b) sahil formaları
c) abraziya akkumulyasiya
Melikov Behruz