Yer tuzishning ilmiy asoslari

x u to rv
a 
otrub
shak- 
lidagi yerdan foydalanishlarni ilg'or, dehqon ishlab chiqarishini 
rivojlantirish u ch un m aksim al erkinliklar beradigan shakllar si­
fatida targ‘ib etishdi. Ayrim optim al yerdan foydalanishlar to ‘g i i -
sidagi chop etilgan ishlarda jam oa qishloqlarining mayda o ‘lchamlari 
a s o s la n d i ( П .П .С п л ю х и н . М о н о г р а ф и я по э к о н о м и к е
землеустройства. Саратов. 1928).
Qishloq xo'jalik korxonalari hududlarini tuzishda xo‘jaliklararo 
va xo‘jalikda ichki transportning roliga katta aham iyat berildi. Bu 
ishlarning mualliflari qishloq xo‘jaligi iqtisodi va yerdan foydalanishni 
tashkil etishda xususiy xo‘jalik yo‘nalishi tarafdorlari edi. Taniqli agrar 
iq tis o d c h i A .V .C h a y a n o v s h u y illa r d a g i « D e h q o n c h ilik
xo‘jaliklarining optimal o ‘lchamlari» (1921-yil) deb nomlangan ishida 
oilaviy dehqon xo ‘jaligiga yuqori baho berdi.
D ehqon xo ‘jaliklari hududlarini tashkil etishning ko‘plab masa- 
lalarini yechishda Davlat yer tuzish va k o lchirish ilmiy-tekshirish 
instituti sezilarli rol o ‘ynadi.
180

---

Yer tuzish tushunchasi va m azm uni to ‘g ‘risida keskin ilmiy 
m unozara shu vaqtda Moskva chegaralash institutida va maxsus yer 
Tuzish jurnallari sahifalarida ham davom etdi ikki yo'nalish - ijtimoiy
- iqtisodiy (N .V .K rasavin, S.G .K olesnikov, P .N .P ersh in , .I.D
Shulevkin) va tashkiliy - huquqiy yo'nalish (prof.O.A.Xauke va 
uning izdoshlari) kurash olib bordi. O.A.Xauke yer tuzishni huquqiy 
qayta tashkil etuvchi akt deb hisoblab, uning xo‘jalik m azm unini va 
sinfiy xarakterini inkor etdi. Uning muxoliflari, aksmcha, birinchi 
qatorga yer tuzishning ijtimoiy-siyosiy, sinfiy m azm unini chiqarishdi 
va uning m azm uni h ar xil tarkibiy davrlarda bir xil emasligini 
tasdiqlashdi. Bu konsepsiya keyinchalik yer tuzish fani va amaliyotida 
ustuvorlikni qo ‘lga oldi.
Tam qli agrar-iqtisodchi professor Pershin (1891- 1970-yil) yer 
tuzishning m a ’m uriy-huquqiy konsepsiyasini qattiq tanqid qildi. 
1925-yildayoq u rejali xalq xo‘jaligida «...hududni yer tuzish bilan 
moslashtirish davlatning ijtimoiy (jamoa) xo‘jaligi shaklidagi jamiyat 
ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishga, yo ‘naltirilgan tashkiliy 
ishlari mahsuliga aylanadi» degan edi. Sobiq sovet hokimiyatining 
birinchi yillaridan boshlab, u m amlakatdagi agrar o ‘zgarishlarni 
ishlab chiqish va qonuniv rasmiylashtirishda faol ightirok etdi. Uning
1918-yilda yaratilgan «Yerga jam oa b o ‘iib ishlov berish to ‘g‘risidagi 
qoidalar» mavzusidagi ishi rasmiy «Sosialistik yer..tuzish va sosialistik 
dehqonchilikka o ‘tish choralari to ‘g ‘risidagi qoidalar» ga kiritildi. 
Bizning davlatimiz agrar tizimidagi o ‘zgarishlarda yer tuzishning 
rolini baholash, xususan, shaxsiy dehqon xo‘jaliklarini, ijtijmoiy- 
jam oa xo ‘jaliklariga tu b d an qayta qurishni am alga oshirish, u 
tom onidan to ‘la -to ‘kis «Rossiyada agrar revolyutsiya» (1966-y.) 
nomli, Davlat mukofotiga sazovor b o ‘lgan ikki jildli monografiyada 
keltirilgan.
0 ‘tgan asrning 20-yillarida yer tuzish fanida m atem atik yoki tex- 
nik-geodezik deb ataladigan yo‘nalish paydo bo'ldi; uni V.l.Kirkor, 
V.Lunev va K .N .Sazonov ishlarida ko‘rish mum kin. F.G .N ekrasov 
va A.A.Rjanisiniarning ilmiy ishlari maxsus o iin n i egallashdi; ulaxni 
yer tuzishdagi yozma (bayonnom a) oqimiga kiritish mumkin. Bu 
ikki doktrina ham birinchi qatorga yer tuzish ishlarining formal 
(yuzaki) holatlarini surishdi; m atem atik yo'nalish tarafdorlari,
181

---

asosan, barcha xilm a-xil yer tuzish ishlarini m aydonlarni b o ‘lish va 
boshqa texnik usullarga, yozm a yo‘nalish esa - huquqiy m e‘yorlar va 
yer tuzishning prosessual xususiyatlarini tahlil qilishga bog'lashdi.
Qishloq xo‘jaligini om m aviy kollektivlashtirish boshlanishi bilan 
prinsipial yangi vaziyat yuzaga keldi. Qishloqdagi shaxsiy yer uk- 
ladini tezlik bilan jam o a ukladiga alm ashtirishni ta ’minlashi kerak 
b o ‘lgan yer tuzishning yangi usullarini ishlash talab etildi. Yer 
tuzishning yangi usullarining faol targ‘ibotchisi prof. I.D .Shuleykin 
(1901-1938-yil) b o ‘ldi. U tom o n id an yer tuzishning uch shakli 
taklif etildi va asoslandi: jam oa xo'jaliklarida ularni tashkil etish davrida 
oddiy yer tuzish (yer k o ‘rsatish); chuqurlashtirilgan yer tuzish - 
yirik kolxozlar va sovxozlarda mexanizatsiyalashgan va industriallashgan 
ishlab chiqarish uchun hududni tashkil etish; o ‘tkinchi shakl - 
oddiy yer tuzish kam lik qiladigan, chuqurlashtirilgan yer tuzishga 
ham erta bo'ljpin xo‘jaliklarda yer tuzish. U m um an teskari nuqtayi 
nazarlar ham b o ‘lib turdi. M asalan, «Traktorsentr» rahbari agronom
A.A.M arkevich «m atbuotda yer tuzishni olib tashlash» nazariyasi 
bilan chiqdi. U «....m ashina traktor stansiyalari tashkil etilish bilan 
yer tuzish m uam m osi o ‘zining barcha o ‘ziga xos qiyinchiliklari bilan 
um um an y o ‘qolib ketadi» deb ta ‘kidladi. Bu konsepsiya agrar- 
iqtisodchilar va ilmiy yer tuzish jam oatchiligi tom onidan keskin 
qarshilikka uchragan b o ‘lishiga qaram asdan yer tuzish kelajagiga 
ishonchsizlik tug‘dirib va qandaydir vaqtga yer tuzish xizmatini izdan 
chiqarib, o ‘zining salbiy rolini o ‘ynashga ulgurdi.
Kolxoz va sovxozlarni - yirik jam oa к о rxonalarini ommaviy tashkil 
etish yer tuzish fanidan qiyin masalani yechishni - yirik xo‘jaliklar 
hududlarini tashkil etish uslubiyatini ishlab chiqishni talab etdi. 
Buning uchun ilmiy ishlarni tashkil etishning yangi shakllaridan 
foydalaniladi. Masalan, Moskva chegaralash institutida ilmiy-tekshirish 
byurosi tashkil etiidi, u keyinchalik VASXNIL (qishloq xo'jalik fanlari 
akademiyasi) tarkibiga kiruvchi hududni tashkil etish ilmiy-tekshirish 
institutiga aylantirildi. U nga I.D.Shuleykin rahbarlik qildi, unda 
N .I.Prokuronov, N .N .B urixin, S.A.Udachin, S.D .C heryom ushkin 
va boshqa olim lar faol ishladilar. Yer tuzish fani bevosita amaliyot 
bilan bog‘landi; byuroda ishlangan uslubiyat g'allachiiik sovxozlarida 
yer tuzish b o ‘yicha ko‘rsatmalarga, keyin' esa h afx il yb'n'alishlardagi
, 
r r
- 
• ! 
-( г ; ' ■ 
V ;1
■; 
; \ \ ) 
[ ■
•• ( 
. r ;
' ■/ i
; ( : 
' ' 1
*
182
- <. 
:■ - . 
::! 
4
! 
"<

---

sovxozlar hududlarini tashkil etish bo'yicha ko'rsatm alar to'plam iga 
1932-yilda ham asos qilib olindi.
30-yillarda yer tuzishning bir martaligi nazariyasining turi sifatida 
hududni uning relyefini, tuproqlarini va sharoitini hisobga olmasdan 
100 gektarlik kvadratlarga bo'Jish yo'li bilan universal tashkil etish 
konsepsiyasi paydo b o id i, «U niversal» yer tuzish tarafd o rlari 
hududni xohlagandek tashkil etishni shunday kataklarni guruhlash 
y o li bilan amalga oshirish m um kin deb hisoblashar edi. Hattoki, 
bu doktrinani ayrim janubiy mintaqalarda amalga oshirishga urinishlar 
ham b o id i, lekin u tezda amalga oshirib boim asligi yaqqol sezilib, 
to'xtatildi.
Kolxozlar va sovxozlarni tashkiliy-xo'jalik jihatidan m ustahkam - 
lash d ek a h am iy atli m asalan i y e ch ish u c h u n fan to m o n id a n