Yonalishi 203 – guruhi talabasi Nazarova Hurmatoyning Tasviriy san'at òqitish metodikasi fanidan
Yüklə 397,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Kompozitsion faoliyat
Kompozitsiya bolimi dasturda yetakchi o‘rinni egallaydi va quyidagi qismlardan tashkil toradi: d) haykaltaroslilik kompozitsiyasi. a) Rangtasvir kompozitsiyasi mavzu asosida, xotira va tasavvurdan rasmlar ishlash jarayonida o‘z aksini topadi. Bunda tanlangan mavzuga ko‘ra, uning 18
elementlari qog‘oz yuzasida bir-biriga bogMiq holda joylashib, yaxlit kompozitsiyani hosil qiladi. Mavzuli kompozitsiyalar îuzishda detallarning o‘rnini almashtirish, qo'shimcha detallar kiritish orqali kompozitsiya mazmunini boyitish kabilar ham muhim ahamiyat Icasb etadi. Mazmunni ifodalashda kompozitsiyaning asosiy qonuniyatlariga rioya qilish lozim. Bular kompozitsiyaning bir butunligi, detallarni, shakllami, ranglami xillashtirish orqali hamma tasviriy vositalarni bosh g‘oyaga bo'ysundirishdan iborat. Kompozitsiyada asar
yaratishning muayyan
qoidasini simmetriya, nosimmetriya, muvozanat, detallaming oichovi, shakli, rangi kabilarga rioya qilinadi. Rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlaii asosan tevarak-atrofdagi hayotni aks ettiruvchi mavzularda rasm ishlashga asoslanadi. O‘quvchilar mashg‘ulotning bu turida rasmni naturadan emas, baiki xayoldan va tasavvurdan ishlaydilar. Xayoldan va tasavvurdan ishlangan kompozitsiya narsaning o‘ziga qarab rasm ishlashga qaraganda ancha murakkab bo‘lib, u o‘quvchidan ham, o'qituvchidan ham katta mas’uliyat talab etadi. Mavzuli kompozitsiya mashg‘ulotIarida, bolalar rasmda tasvirlanishi kerak boMgan obyekt bilan tanishtirilishi, undagi ba’zi bir narsaiaming xomaki chizmalarini ishlashlari lozim bo'ladi. Odatda o‘qituvchi bolalarga bir yoki bir necha mavzuni tavsiya etadi. O‘quvchilar esa mavzulardan birini tanlab, shu asosda kompozitsiya ishlaydilar. Mavzu asosida rasm chizishda o‘quvchilar narsaiaming asliga qarab rasm ishlash, dekorativ rasm ishlash, san’atni va borliqni idrok etish darslarida olgan bilim va malakalariga tayanadilar. Mavzu asosida rasm ishlash darslarida bolalarning fantaziyasi va tasawurlari faollashadi. Rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlarining asosiy vazifalari bolalarga narsaiaming shakli, rangi, ularning tuzilishi haqida tushunchalar berish, eng qiziq mavzu tanlay olish, qog‘ozda rasmni to‘g‘ri joylashtirishga o‘rgatish kabilardan iboratdir. Bulardan tashqari perspektivaning elementar qoidalari haqida tushuncha berish (yaqindagi narsaiaming kattaroq, uzoqdagilaming kichikroq ko‘rinishi), mavzu
19
asosida rasm chizishda, obraz va narsaiaming o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatish ham kompozitsiyaning vazifasiga kiradi. Tasviriy san’at asarlaridagi kompozitsiyaning prinsipi va qonunlari bilan o‘quvchilaming mazmunli rasm ishlash usuli o‘rtasida muayyan umumiylik bor. Shuning uchun tasviriy san’atdagi kompozitsiyaning hamma qonunlarini umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tiladigan tasviriy san’at predmetidagi kompozitsiyaga yoppasiga tatbiq etish mumkin. Rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlarining asosiy maqsadi o‘quvchiIarda ijodiy tafakkur, tasawur va fantaziyani kerakli darajada rivojlantirishdir. Kompozitsiya qonuniyatlarini o‘quvchilar ongiga yetkazishda tasviriy san’at asarlarining reproduksiyalaridan foydalanish va ularni tahlil qilishning ahamiyati katta. Mavzu asosida kompozitsiyalar ishlashda bo‘yoqlardan foydalanish murakkab vazifalardan hisoblanadi. Chunki bunda ko‘rgazmaIi vosita va metodik usullardan to‘g‘ri foydalanilgan holdagina rangshunoslikka oid bilim, malaka va ko‘nikmalami o‘zlashtirishga erishiladi. Bulardan tashqari rangtasvir kompozitsiyasi mashg‘ulotlarida bolalami rangli qog‘ozlar bilan ishlashga o‘rgatish ijodiy ishlaming yanada qiziqarli bo‘lishiga yordam beradi. b) Dekorativ kompozitsiya turli shakldagi naqshlaming namunasidan ko‘chirish, mustaqil ijodiy naqsh ishlash hamda dekorativ bezak ishlari singarilami qamrab oladi. U o‘quvchüarga turmushda uchraydigan narsalaming vazifalari, ulaming shakli, bezak elementlarining o‘zaro bog‘liqligi haqida tushuncha berishni hamda yuksak mahorat bilan tasvirlangan narsalami didsiz, pala-partish ishlangan narsalardan farq qila bilishga orgatishni, shuningdek, ulaming badiiy didini tarbiyalashni maqsad qilib qo‘yadi. Dekorativ kompozitsiya darslarida bolalarga har qanday naqshlaming elementlarini tevarak-atrofdagi narsa va hodisalardan olingani haqida tushuncha beriladi. Binobarin, naqsh ishlash mashg'ulotlarida rasm ishlovchi real shaklni o‘zgartirishi, uni soddalashtirishi, unga yangi detallar qo‘shishi mumkinligi qayd qilinadi.
20
Boshlang‘ich sinflarda dekorativ tarzda qayta ishlangan tabiiy va geometrik shakllarga asoslangan yo'lsimon, kvadrat, doira, to‘rtburchak shakllardagi naqshlar chizdiriladi. Dekorativ kompozitsiya ishlaridan awal naqsh tuzishda ishlatiladigan elementlami o‘ziga qarab rasmini chizish lozim. Shuningdek, o‘quvchilarga tabiiy shaklni stillashtirish boyicha mashqlami bajarib borish foydalidir. Stillashtirish dekorativ tarzda qayta ifodalanadigan shakllarning tuzilishi, silueti, rangiga taalluqlidir. O‘quvchilar naqsh namunalaridan ko‘chirish darslarida naqsh chizishning o‘ziga xos xususiyatlari, ritm, simmetriya va uning ahamiyati bilan tanishadilar, ranglarning nomlarini o‘rganadilar, bo‘yoq va ulami omuxta qilib ishlatish ustida ish olib boradilar. Naqsh namunalaridan ko‘chirish va mustaqil naqsh ishlash darslarida 0‘quvchilar ko‘z bilan chamalashni o‘rganadilar, qalam, akvarel, mo‘yqalam, rangli qog'ozlar, tabiiy materiallar bilan ishlash usullarini O‘zlashtiradilar. Mustaqil ravishda ijodiy naqsh ishlash orqali bolalaming ijodiy qobiliyati, fantaziya va tafakkuri o‘stiriladi. Dekorativ-amaliy san’at asarlari xalqning go‘zallik, yaxshilik haqidagi tasawurlarini bolalarga yetkazib, mehnatni va xalq ustalari mahoratini ardoqlashga o‘rgatadi. Adabiy asariarga illyustratsiyalar ishlash esa o‘quvchilaming eng qiziqarli mashg‘ulotlaridan bo‘lib, unda bolalar ertak, hikoya, masaldagi qahramonlarning obrazlarini o‘z rasmlarida ifodalashga harakat qiladilar. Zamonaviy mavzulardagi asarlarga yoki dostonlarga hamda ertaklarga kompozitsiya ishlash uchun avvalo, bolalar mavzuga oid odam, hayvon rasmlari va ba’zi bir narsalaming o‘ziga qarab rasmini chizib oladilar. Adabiy asarlarga illyustratsiya ishlash mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga asarlardagi voqea sodir bo‘layotgan mamlakat yoki davming madaniyati, xalqlar turmushining o‘ziga xos xususiyatlari, klyim-kechaklari, me’morchiligi va ulaming xarakterii tomonlari haqida so‘zlab berish, unga oid narsalar ko‘rsatish kerak bo‘ladi. Rangshunoslik bo‘yicha beriladigan nazariy bilimlar o‘quvchilarga ranglar va uning nomlari, tuslari hamda ulaming kishilar hayotidagi ahamiyati haqida bilimlar
21
berishni vazifa qilib qo‘yadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar asosan akvarel, guash bo‘yoqlar bilan rasm ishlaydilar. Rangtasvir, dekorativ ishlami bajarish jarayonida esa asosiy va hosila ranglar, ulaming tuslaridan foydalangan holda ish olib borishlariga to‘g‘ri keladi. Avvalo, o‘quvchilar «Asosiy va hosila ranglar» bilan tanishadilar. Ularning nomlarini bilib oladilar. Bo‘yoqlami o‘zaro aralashtirish orqali yangi rang tuslarini hosil qilish bilan amaliy ravishda shug‘ullanadilar. Asosiy (qizil, sariq va ko‘k) ranglar va ularning o‘zaro aralashuvidan hosil bo‘lgan hosila (yashil, binafsha va zarg‘aldoq) ranglardan o‘z ish faoliyatlarida to‘g‘ri foydalana olishni o‘rganadilar. O‘quvchilai keyin «Iliq va sovuq ranglar», «Rang tuslari va ulaming nomlari» kabi mavzularda nazariy bilimlami ham egallab boradilar. Shuningdek, o‘quvchilar «Ranglar halqasi» bilan yaqindan tanishadilar va tevarak atrofdan ana shunday rang tuslarini topislini o‘rganadilar. Mavjud bo‘yoq tarkibiga suvni oz yoki ko‘proq qo‘shish orqali rang tuslari hosil qilinadi. Bunda ma’lum bir (masalan qizil) rangning to‘qdan och ko‘rinishgacha boMgan bir talay tuslari hosil boMadi. O‘quvchilar dars jarayonida amaliy tarzda rang tuslarini hosil qilishni bajarib ko‘radilar. O‘quvchilarda atrof-muhitdagi, borliqdagi rang tuslarining boyligi va xilma-xilligi haqida tushuncha hosil qilish uchun «Tabiatda rang» mavzusi kiritilgan. O‘quvchilar sayohat paytida darsda o‘rgangan ranglarni va ulaming tuslarini tabiat qo‘ynidan topishga harakat qiladilar. Rangshunoslik bo‘yicha beriladigan nazariy bilimlar kundalik turmushda uchraydigan ranglar va ulaming inson his-tuyg‘ulariga, kayfiyatlari ta’siriga ham bog‘liq bo‘ladi. • Bulardan tashqari, o‘quvchilar o‘zlari yashab turgan joyda mavjud bo‘lgan idish-tovoqlar, kiyim-kechaklar, yog‘och buyumlarining qanday rangda va nima uchun ana shu rangga bo‘yalganligi haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. Chunki ranglar inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ayrimlari ko‘zni quvontirib, kayfiyatni chog‘ qiladilar, ba’zi birlari esa kishi ko‘nglida g‘ashlik, g‘amguzorlik uyg‘otadi. Ana shunda kishi didini o‘stiradigan, ko‘zni quvontiradigan ochiq ranglardan foydalanish lozimligi o'quvchilarga uqtiriladi.
22
d) Haykaltaroshlik kompozitsiyasi real haykaltaroshlik va dekorativ haykaltaroshliklarga bo‘linadi. Real haykaltaroshlikda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan tavsiya etilgan mavzularda haykallami asliga o‘xshatib ishlaydilar. Bunda o‘quvchilar tasviriy san’at mashg‘ulotlarining boshqa turlarida orttirgan bilim, ko‘nikma va malakalarga tayanadilar. Haykaltaroshlik mashg‘ulotlarida o‘quvchilar loy yoki plastilindan clumaloqlash, bosib yalpaytirish, siqimlab cho‘zish, ortiqcha qismlarini inaxsus sidirgich yordami bilan olib tashlash, stek bilan ishlash usullari bilan tanishadilar. Haykaltaroshlik mashg‘ulotlarida ikki xil ish uslubi mavjud boiib, ular yaxlit, alohida-alohida loy yoki plastilin boiaklariga ishlov berish orqali amalga oshadi. Dekorativ haykaltaroshlik haykaltaroshlikning turlaridan biri boiib, u o‘quvchilarda turli dekorativ bezakli releflar va o‘yinchoqlar ishlash orqali maxsus bilim hamda malakalar hosil qiladi. Dekorativ haykaltaroshlikda ishlov berish usullarining soddaligi, shakllaming oddiyligi o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi. Dekorativ haykaltaroshlik mashg‘ulotlarida o‘zbek xalq kulol ustalarining dekorativ haykallaridan (mayda plastika) keng foydalaiüsh bolalami ijodiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Loydan ishlangan haykallarga bezak berilganidan so‘ng ular guash bo‘yogida bo‘yalib, ustidan lok qoplanadi. Lekin ayrim ishlar bo‘yoqsiz ishlanishi ham mumkin. Tasviriy san’at darslarida o‘quvchilarning qiziqishlari va ijodkorliklarini oshirish maqsadida turli badiiy, tabiiy materiallardan foydalanish ham nazarda tutilgan. Bundan maqsad o‘quvchilarga berilgan o‘quv topshiriqlarini turli materiallar va texnologiya yordamida bajarishga o‘rgatishdir. Odatda, bu mashg‘ulot turi boshqa faoliyat turlari (rangtasvir kompozitsiyasi, dekorativ kompozisiya, naturaga qarab rasm ishlash) tarkibiga singdirib yuborilgan bo‘lib, u yoki bu mashg‘ulot turi yuzasidan beriladigan o‘quv topshirig‘i mazmunini yanada samarali va qiziqarli qilib o‘tkazilishini ta’minlaydi. Shunga ko‘ra, mazkur mashg‘ulot turiga alohida namunaviy topshiriqlar bo'limi ajratilmagan. 23
Tabiiy materiallar - mayda toshchalar, chiroyli ko‘rinishdagi daraxt shoxchalari, ildizlar, quritilgan barglar va gullar, archa bo‘qogiari, sabzavot va mevalarning urug‘lari, po‘stloqlar, bug‘doy, arpa poyalari va shu kabilardan iborat. O‘quvchilar ana shu tabiiy materiallardan foydalangan holda ayrim o‘quv topshiriqlarini bajarishni o‘rganadilar. Bu o‘z navbatida ulaming ijodiy faoliyatlari ko‘lamini yanada kengaytirishga yordam beradi.
Yüklə 397,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|