Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması
255
ALİEKBERLİ, Aziz (2014). “
Yunis Əmrə Tarixi
Şəxsiyyətinin Azərbaycanda İzləri ”. Türk Dünyası
Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28
Mayıs 2014. 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti
Ajansı (TDKB). Eskişehir
(
http://bilgelerzirvesi.org/bildiri/pdf/eziz-
elekberli.pdf), ss.255-263
Aziz ALİEKBERLİ
*
YUNİS ƏMRƏ TARİXİ ŞƏXSİYYƏTİNİN
AZƏRBAYCANDA İZLƏRİ
unis
Əmrə
Türk
dünyasının
elə
böyük
şəxsiyyətlərindən, mənəviyyat və ruh sahiblərindəndir
ki, yeddi yüz il keçməsinə baxmayaraq, onun həyatı və
irsi, düşüncəsi və kəlamları bu gün də Türk insanı üçün örnək,
Yaradana və Yaradılana sevgi mənbəyidir. Bu yeddi yüz il ərzində
Yunis Əmrə bütün Türk dünyasında, o cümlədən Azərbaycan türkləri
arasında da kifayət qədər tanınıb və müəyyən dini mərasimlərdə,
xüsusilə Mövlud mərasimlərində son illərə qədər də onun şeirləri
İlahilər kimi oxunmuşdur (Ali Şamil Hüseyinoğlu, 2009:12).
Lakin bizim bu yazıdakı məqsədimiz bu böyük şairin,
övliyanın yaradıcılığını izləmək, onun poetik incəliklərini aşkarlamaq
yox, Yunis Əmrə tarixi şəxsiyyətinnin Azərbaycandakı izlərini
araşdırmaqdır.
Oğuz məzarlığında Şeyx Yunis və Hacı Tapdıq ziyarətgahı
*
Doç.Dr. Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi.
Y
Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı
256
Yunis Əmrənin Azərbaycanla bağlılığını təsdiq edən ən tutarlı
faktlardan biri onun Azərbaycan Respublikasının Qax rayonunun
Torpaqqala adlanan qədim yaşayış məskənində – Oncallı kəndi
yaxınlığındakı Oğuz qəbiristanlığında yerləşən məzarıdır. Bu
qəbiristanlıq Yevlax-Balakən magistral yolunun, eləcə də Oncallı
kəndinin içərisinə doğru gedən kənd yolunun sol tərəfində, meşəlikdə
geniş bir ərazini əhatə edir və Hacı Tapdıq Baba və ondan bir qədər
yuxarıda yerləşən Şeyx Yunis qəbirləri ilə başlayır. El arasında ən
mötəbər ziyarətgahlar hesab edilən hər iki məzar təqribən bir metr
hündürlükdə çay daşlarından ibarət hörgüyə alınmışdır.
Şeyx Yunis və Hacı Tapdıq məzarlarının yaxından
görünüşü
Bu qəbirlərin böyük övliya Yunis Əmrəyə və onun mürşidi
Tapdıq Əmrəyə aid olması barədə ilkin fikir söyləyənlərdən biri İlisu
sultanları nəslindən Sələddin Sultanov olmuş və o, müvafiq məqalə ilə
Qax rayonunun “Şəlalə” qəzetində çıxış etmişdir.
Daha sonra görkəmli tarixçi alim, epiqrafik yazılı abidələr üzrə
tanınmış mütəxəssis, professor Məşədixanım Nemət hər iki məzar
üzərindəki ərəbcə kitabələri oxumuş və tərcümə etmişdir.
Kitabələrdən məlum olmuşdur ki, məzarlardan biri Şeyx Yunisə,
digəri isə Hacı Tapdıqa məxsusdur.
Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması
257
Şeyx Yunisin məzarı üzərindəki kitabədə yazılmışdır: “Biz
torpaqdan günahsız yaranmışdıq, torpağa isə günahkar qayıdırıq. Bu
qəbri mərhum Şeyx Yunisin xatirəsini əziz tutmaq üçün Mirzə ibn
Çələbi Soltan ibn Saleh ibn Məhəmməd ibn Məhəmmədzaman ibn
İmam Əli – Allah onları bağışlasın – 821-ci il tarixdə bina etdi”.
Şeyx Yunisin məzarı və məzarüstü kitabəsi
Hacı Tapdıqın məzarı üzərindəki kitabədə isə yazılmışdır:
“Rəhimli və mərhəmətli Allahın adıyla. Hər iki dünyanın Rəbbunə
həmd olsun. Onun yaratdığı Məhəmmədə və onun nəslinin hamısına
salam və salavat. Bu evi (qəbr evini) Şeyx Mirzə ibn Çələbi və Şeyx
Salman ibn Saleh 1207-ci ildə bina etdirmişdir”. (M.Nemət, səh 98)
Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı
258
Hacı Tapdığın məzarı
Hacı Tapdığın məzarının yaxından görünüşü
Beləliklə, birinci kitabədən məlum olur ki, Şeyx Yunisin
məzarı üzərindəki kitabə miladi tarixlə təxminən 1417/1418-ci illər,
Hacı Tapdıqın məzarı üzərindəki kitabə isə 1791-ci ildə yazılmışdır.
Birinci məzarın Mirzə Çələbi, ikinci məzarın isə Mirzə Çələbi və Şeyx
Salman adlı başqa bir şəxs tərəfindən götürülməsi isə sübut edir ki, hər
iki məzar eyni vaxtda – 1417/1418-ci illərdə eyni bir şəxs – Mirzə
Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması
259
Çələbi tərəfindən abadlaşdırılmış, Hacı Tapdıqın məzarı isə 1791-ci
ildə Şeyx Salman tərəfindən yenidən bərpa edilmiş və bu zaman
məzarın kitabəsi yenidən yazılaraq Mirzə Çələbinin adı saxlanmış,
məzarın yeni xeyriyyəçisinin adı da ona əlavə edilmişdir.
Professor Məşədixanım Nemət də əldə etdiyi məlumatları
təhlil edərək abidələrin inşa tarixləri arasındakı fərqin böyüklüyünə
baxmayaraq, hər iki şəxsin eyni vaxtda yaşaması fikrini irəli sürmüş,
Şeyx Yunusun böyük türk ozanı və şairi Yunus Əmrə, Hacı Tapdığın
isə onun mürşidi Şeyx Tapdıq olması qərarına gəlmişdir.
Biz Məşədixanım Nemətin belə bir fikri ilə də tamamilə
razıyıq ki, hər iki övliyanın məzarları onların müridləri tərəfindən
abadlaşdırılmış və sonrakı yüzillərdə də daim bərpa olunmuşdur.
Lakin etiraf edirik ki, bütün bu faktlar həmin məzarların Yunis
Əmrəyə və onun mürşidi Tapdıq Əmrəyə aid olması fikrini qəti
şəkildə irəli sürmək və qeyd-şərtsiz isbatlamaq üçün hələ yetərli deyil.
Buna
görə
də
biz
başqa
sübutlarımızı
irəli
sürmək
məcburiyyətindəyik.
Birincisi. Tarixdən bildiyimiz kimi, Yunus Əmrə xalq ozanı,
təkkə şerinin yaradıcılarından, “vəhdəti vücud” fəlsəfəsinin ardıcılı,
türkdilli mütəsəvvüflərdən biri, Oğuz şeirinin ilk böyük şairidir.
Oğuzların böyük bir hissəsinin İslamı qəbul edib, Türkman
subetnosunun tərkibinə daxil olduğu, digər bir hissəsinin isə İslamı
qəbul etməyib öz əski inanclarını və Oğuz adlarını saxladığı bir
zamanda İslamı qəbul etmiş Oğuz-Türkmanların boynuna böyük bir
tarixi missiya düşmüşdü: qeyri-müsəlman Oğuzların və digər Türk
boylarının, o cümlədən xristian qıpçaqların İslama dəvət olunması. Bu
missiyanın əsas icraçıları isə sufi dərvişlər, xüsusilə də şair-ozanlar
idi. Yunis Əmrə də belələrindəndi. Təsadüfi deyil ki, o, Qul Yunis,
Aşıq Yunis, Yunis Əmrə, Miskin Yunis, Dərviş Yunis, Yunis
təxəllüsü ilə heca vəznli qoşma, gəraylı, ilahilər yazmış, əruz vəznli
qəzəl və məsnəvilərdə sufi fəlsəfəsini sadə xalq dilində təbliğ etmiş və
çox-çox sonralar da istər Türkiyə, istərsə də Azərbaycan və Türkmən
ədəbiyyatına öz əhəmiyyətli təsirini göstərmişdir. Deməli, qədimdən
Oğuz və Qıpçaq türklərinin sıx məskunlaşdığı, çiyin-çiyinə yaşadığı
Şəki-Qax-Zaqatala-Balakən bölgəsində həmin dövrdə Oğuz-sufi-
dərviş xanəgahının mövcudluğu və Tapdıq Əmrə kimi bir piri-
mürşidin bu xanəgahda fəaliyyət göstərməsi tamamilə təbii idi. Belə
olan surətdə, dərviş libasında Anadolunu, Azərbaycanı və Şamı kənd-
kənd gəzib dolaşdığı tarixdən bəlli olan (Y.Əmrə, səh 9) Yunis
Əmrənin gəlib Tapdıq Əmrə xanəgahında bu böyük övliyanın müridi
Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı
260
olması da, burada qərar tutub, vəfat etdikdən sonra isə mürşidi Hacı
Tapdığın məzarı yanında dəfn olunması da mümkün idi.
O da maraqlıdır ki, bu xanəgah, onun yerləşdiyi meşə və
ətrafındakı qəbiristanlıq bu gün də Oğuz adını daşıyır. Qəbiristanlığın
yanındakı Oncallı kəndinin öz adını Qıpçaq türklərinin Ancaoğlu
soyunun adından götürməsini də nəzərə alsaq, onda belə bir fikirlə
razılaşmağa məcburuq ki, bu yerə Oğuz adını aralarındakı soy fərqinə
görə məhz qonşuluqdakı qıpçaqlar vermişlər. Çünki bu dövrdə Oğuz
etnos adı artıq tarix səhnəsindən çıxır, yerini türkman, türk, müsəlman
adına tərk edirdi.
İkincisi. Yunis Əmrə yüzillər boyu Türkiyədə nə qədər çox
sevilsə də, əslində, onun harada vəfat edib, harada dəfn olunduğu
dəqiq bəlli deyil və görünür, elə buna görə də xalq sevimli övliyasına,
şairinə hər bölgədə bir məzar yaratmışdır və bu səbəbdən də
Türkiyədə bu gün Yunis Əmrənin adına nişan verilən və hər biri
insanlar tərəfindən müqəddəs tutulan 20-dən çox məzar var. Əslində,
bir məmləkətdə Yunis Əmrə kimi tanınan və sevilən bir adama bu
qədər məzarın olması elə həmin məmləkətdə onun əsl məzarının
olmaması deməkdir. Və belə olan surətdə xalqın öz sevimli şairinə,
pirinə, övliyasına hər addımda bir məzar tikdirməsi təbiidir. Lakin
Azərbaycanda Yunis Əmrənin cəmi bir məzarı var. Üstəlik, nəinki
Qax kimi ucqar bir rayonda, heç bütöv Şimali Azərbaycanda son iki
yüz il ərzində bölgədə gedən siyasi-mədəni proseslər nəticəsində son
zamanlara qədər çox az tanınan, hətta ziyalılarımızın özünə belə yaxşı
məlum olmayan, deməli, ucqar, şeirdən-sənətdən bir qədər də uzaq bir
rayonun yerli əhalisinə məlum olması mümkün olmayan bir Türk
şairinə adamların saxta qəbir yapması, onu ziyarətgaha çevirməsi qəti
olaraq imkan xaricindədir.
Üçüncüsü. Yunis Əmrə haqqındakı məlum tarixi rəvayətlərlə
(Yunis Əmrənin Tapdıq Əmrənin müridi olması, bu müridlik
dövründə ona hər gün meşədən çoxlu odun yığıb gətirməsi, bu işdən
çiyinlərində və belində yara əmələ gəlməsi, onun bu zəhmətinə və
sədaqətinə görə Tapdıq Əmrənin öz müridi Yunisin məzarının onun
məzarının baş tərəfində və hündürdə qazılması barədə vəsiyyət etməsi,
“mənim qəbrimi ziyarətə gələnlər əvvəl Yunusu ziyarət etsinlər, sonra
məni” – deməsi və s.) Oğuz qəbiristanlığındakı müvafiq qəbirlərin
yerləşməsi
arasında
ciddi
şəkildə
uyğunluq
var.
Oğuz
qəbiristanlığında, doğrudan da, Yunisin qəbri Tapdıq babanın
qəbrindən hündürdədir və ziyarətə gələnlər mütləq əvvəl Yunis
Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması
261
babanın məzarını, sonra isə onun mürşidi Tapdıq babanın məzarını
ziyarət etməli olurlar.
Dördüncüsü. Oğuz qəbiristanlığına Yunis baba və Tapdıq
baba məzarlarını ziyarət etməyə gələnlərin, buraya yolu düşənlərin
özləri ilə çır-çırpı, yaxud odun parçası gətirməsi də ciddi maraq
doğurur. Burada zəvvarların gətirdikləri ağac qırıntıları Yunisin
mürşidi Tapdığın evində yandırmaq üçün odun-çırpı daşımasına
işarədir. İllərlə yığılmış ağac yığınları bu gün də diqqəti çəkir. Yenə
də bütün bunlar Yunis Əmrə ilə bağlı Türkiyədə yayılmış rəvayətlə –
Yunisin mürşidi Tapdıq Əmrə üçün meşədən odun daşıması rəvayəti
ilə üst-üstə düşür. Daha bir müəmma – Türkiyədə yayılmış rəvayət və
Qaxda onun ritual təsdiqi!
Beşincisi. Türkiyədə Yunis Əmrəyə aid edilən qəbirlərin heç
birinin yanında və ya yaxınlığında onun mürşidi Tapdıq Əmrənin
məzarı yoxdur. Bu isə onlar haqqında elə Türkiyənin özündə geniş
yayılmış tarixi rəvayətlərə qəti olaraq uyğun gəlmir. Bizcə, bu qədər
ehtiram sahibi, müridləri və xanəgahı olan bir övliyanın vəsiyyətinə
əməl olunmaya bilməzdi və üstəlik, əgər olunmasaydı, yüzillər boyu
bu barədəki rəvayət yeddi yüz il yaşayıb günümüzə qədər gəlib
çatmazdı. Oğuz qəbiristanlığı isə həmin rəvayətə uyğun olaraq Şeyx
Yunusun mürşidi Hacı Tapdıqla bir yerdə olan yeganə məzardır.
Altıncısı. Yunis Əmrənin Azərbaycanla bağlılığını təsdiq edən
fakt təkcə onun məzarının burada yerləşməsi ilə məhdudlaşmır.
Bildiyimiz kimi, Yunis Əmrə uzun müddət vətənindən ayrı düşmüş,
qürbət acısı, iztirabı çəkmişdir. Bunu onun “Rumu, Şamı və bütün
yuxarı elləri” dolandığını söyləməsində də görmək olar. Türk alimləri
özü də etiraf edir ki, “burada Rum – Anadolu, Şam – Suriya olaraq
düşünülə bilər. “Yuxarı ellər” deyəndə isə Azərbaycan və İran
(Cənubi Azərbaycan – Ə.Ə.) nəzərdə tutulur” (Yunis Əmrə, səh.9).
Lakin bununla da məsələ bitmir. Ortada bir Molla Qasım amili də var.
Yunis Əmrə mürşidi Tapdıq Əmrə qarşısında bir mürid məsuliyyəti
daşıyırsa, Molla Qasım qarşısında da bir ozan-aşıq məsuliyyəti
daşıyır:
Dərviş Yunus, bu sözü əyri-büyrü söyləmə,
Səni siygəyə çəkər bir Molla Qasım gəlir.
(Salman Mümtaz, səh.354)
Yunis Əmrə ilə Molla Qasımın yaxın münasibətləri təkcə
bununla bitmir, bunu Yunis Əmrənin Molla Qasımın “Gördüm” rədifli
Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı
262
gəraylısına nəzirə yazması da təsdiq edir. Şeirlərdən bəzi bəndləri
müqayisə edək.
Molla Qasımda:
Yumulmuş şol ala gözlər,
Qiyamət yolunu gözlər.
Hanı şirin-şəkər sözlər,
Dəhani bizəban gördüm.
Kimi eyş ilə işrətdə,
Kimi zövq ilə söhbətdə.
Kimi rəng ilə möhnətdə,
Qatı halin yaman gördüm.
Yunis Əmrədə:
Soluxmuş şol ala gözlər,
Pozulmuş ay kimi üzlər.
Qarışmış qara torpağə
Gül dərən əlləri gördüm.
Kimi zövqiylə işrətdə,
Kimi eyşü bəşarətdə.
Kimi əzabü möhnətdə
Dün olmuş günləri gördüm.
Bu fakt da təsdiq edir ki, Türk dünyasının böyük
şəxsiyyətlərindən olan Yunis Əmrənin Azərbaycanla bağlılığı təsadüfi
səciyyə daşımır. Bizcə, Yunis Əmrənin və onun mürşidi Tapdıq
Əmrənin gerçək məzarlarının Azərbaycanda olması Ortaq
Keçmişimizin həm də Ortaq Gələcəyimizə bir körpü olmasının rəmzi
kimi qəbul edilməlidir.
Ədəbiyyat:
Y.Əmrə. Güldəstə. Bakı, Yazıçı, 1992,
Ali Şamil Hüseyinoğlu. Emin Abid Yunus Emre hakkında. I
Uluslararası Yunus Emre sempozyumu bildiri kitabı (8-10 Ekim
2008), Aksaray Üniversitesi Yayınları № 1, Aksara, 2009, seh. 12
Əziz Ələkbərli. Qax: folklor-etnoqrafik etüdlər. Bakı, “Ağrıdağ”
nəşriyyatı, 2005.
Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması
263
Natiq Abbasov. Qədim Oğuz yurdu – Qax. Bakı, “Ağrıdağ”
nəşriyyatı, 2000.
Məşədixanım Nemət. Azərbaycan pirləri. Bakı, 2000.
Hikmət Əzimov, Piri Məmmədov. Oğuz meşəsində düşüncələr,
“Kommunist” qəzeti, 18 iyun 1991-ci il.
Nadir Ziyadlı. Yunus Əmrənin 11-ci qəbri.
Hikmət Əzimov, Şahmərdan Əhmədov. Qaxın tarixi və
abidələri, “Qafqaz” jurnalı, oktyabr 2006-cı il, № 2.
Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları, Bakı,
Yazıçı, 1986, səh. 354.
Dostları ilə paylaş: |