Ədəbi axtarışlar və tədris
23
t
ədqiqat aparmağa, dövr, zaman kəsiyinə uyğun Cavid dünyasına
qiym
ət verməyə ehtiyac duyulmur.
Bizc
ə, Cavidin böyüklüyü o
zaman elmi qiymətini tapa
bil
ər ki, onun ideyalarının ümumbəşəri olması, yaradıcılığının
h
ərtərəfli araşdırılması lokal mühitdən çıxarılıb qlobal səviyyədə
t
ədqiq olunsun, məkana sığmayan, zamanı qabaqlayan fəlsəfi fikir-
l
əri paralellər, müqayisələr aparılmaqla dünya ədəbiyyatı nümunə-
l
əri əsasında bir daha elmi faktlarla əsaslandırılsın. Türkiyənin icti-
mai-siyasi,
ədəbi-mədəni həyatının onun yaradıcılığına, yaxud əksi-
n
ə Cavidin türk ədəbi-mədəni mühitinin inkişafına göstərdiyi təsir,
va
hid türk dünyası və dil birliyi yaratmaq haqqında fikirləri, folklor
v
ə klassik ədəbiyyata bağlılıq, Cavid ədəbi məktəbinin özündən
son
rakı ədəbi prosesin inkişafında rolu, Cavidin dilinin sadə, anla-
şıqlı, asan, lakin fəlsəfi dərinliyi ilə fərqlənən ideyaların dərk olun-
ma
sına imkan yaradan bir dil olması, tarixi fakt və hadisələrə bə-
diilik müst
əvisindən yanaşmaq meyarı, sənətkarlıq xüsusiyyətləri
v
ə s. problemlərin fundamental tədqiqat obyektinə çevrilməsi aktual
m
əsələ və dərin araşdırma tələb edən elmi istiqamətlərdir.
Filologiyanın aktual problemləri
Respublika elmi-
parktik konfransının
materialları, Sumqayıt, 2007, səh. 84-85
Yusif Aslanov
24
POEZİYADA ƏBƏDİLƏŞƏN
ÖMÜR -
CAVİD ƏBƏDİYYƏTİ
Cavid b
əşərin xilas yolunu tərəqqidə, maarifdə,
yüksək
intellekt, kamal sahibi olmasında görən əqidə mücahidi, ucalıq
zirv
əsidir. Bu zirvənin günəşi Tanrı sevgisi, məhəbbət, kamilliyin
f
əthi, əxlaqi dəyərlərə sadiqlikdir. Ədalətsizliyə, rəzalətə, kin-
küdur
ətə, haqsızlığa, müharibə və nahaq qanların axıdılmasına,
çirkin
əməllərə nifrət, qəzəb Cavidin ürəyinin səsidir, milli şüurun
oyanması, azadlıq ideyaları, türk dünyasını məsud
və xoşbəxt
görm
ək, dil və ərazi birliyini qorumaq, insan hüquqlarını müdafiə
etm
ək idealına çevrilir, “işığı əsrlərin süzgəcindən süzülüb gəlir” (3,
s
əh.111).
Türkçülük, islamçılıq və müasirləşmək, kökə bağlılıq, milli-
m
ənəvi dəyərlərin qorunması və bu zəmində insan konsepsiyasının
f
əlsəfi mahiyyətinin açıqlanması, bəşəri problemlərin həlli
yollarının araşdırılması Cavid ideyalarının dəyəri və sanbalıdır.
Cavidşünas alim Məsud Əlioğlunun tədqiqatlarında da bu reallıqla
s
əsləşən həqiqətlər açılır və ədəbi ictimaiyyətə çatdırılır: “Hüseyn
Cavid h
ər zaman təzədir. Bu təzəliyin başlıca mənbəyi şairin
t
ərənnüm etdiyi fikirlərin dərinlik və vüslətində, toxunduğu
mövzuların böyüklük və siqlətində, təbliğ etdiyi və əsaslandırdığı
demokratik-
humanist ideyaların parlaqlığındadır” (3, səh.115).
Az
ərbaycan və dünya romantizm ədəbiyyatının görkəmli
ədəbi simaları ilə bir səviyyədə adı çəkilən, Şərqin estetik fikir tarixi
v
ə Qərb romantizmi ilə müqayisədə möhtəşəm görünən Cavid
s
ənəti Azərbaycan xalqının mənəviyyat xəzinəsi, milli-mənəvi
d
əyərləri bəşəri problemlər kontekstində işıqlandırmaqda və tədqiq
etm
əkdə əvəzsiz örnəkdir, fəlsəfi idrakın nəticəsidir. “Hüseyn
Cavid Az
ərbaycan xalqının Şekspiridir” (3, səh.111), “Əbdülhəqq
Hamid Türkiy
ədə kimdirsə Hüseyn Cavid də Azərbaycanda odur”
(M.C
əfər, akademik) tezisləri də Cavidin
dünyəviliyinin təsdiqi
Ədəbi axtarışlar və tədris
25
üçün qiym
ətli faktlardır. Zənnimizcə, dünya ədəbiyyatı və mədə-
niyy
ətini dərindən öyrənən, orta əsrlər və intibah dövrünü gözəl bi-
l
ən, klassizm, realizm, sentimentalizm, romantizm ədəbi cərəyan-
larından hali olan və onların ideya və proqramlarına dərindən yiyə-
l
ənən Hüseyn Cavid sənətin fövqünə yüksəlməyə bilməzdi.
Ulu Önd
ər, ümummilli lider Heydər Əliyevin dediyi kimi
Cavidin “h
ər bir əsərində bir dünya var… əsərləri gələcək
nəsillər
üçün d
ərslik kitabıdır, bütöv türk dünyasının ən görkəmli bir sima-
sıdır, təkrarolunmaz bir şəxsiyyətdir, bir şairdir, yazıçıdır”. Dünya
şöhrətli ölkə prezidenti İlham Əliyevin 17 aprel 2007-ci il tarixdə
H.Cavidin 125 illik yubileyinin keçirilm
əsi ilə bağlı sərəncamındakı
fikirl
ər də bu həqiqətlərin məntiqi davamıdır: “Azərbaycan
poeziyasında fəlsəfi lirikanın təkrarsız nümunələrini yaradan Cavid
ümumb
əşəri problemləri humanizm mövqeyindən işıqlandıran
m
ənzum faciələri və tarixi dramları ilə Azərbaycan dramaturgiya-
sında yeni bir mərhələ açmışdır”.
Cavid haqqında ədəbiyyatşünaslıqda, metodik fikir tarixin-
d
ə, ədəbi-estetik, nəzəri görüşlərdə, konkret desək 3500-dən artıq
m
ənbələrdə bir-birini təkzib etməyən maraqlı faktlar söylənmiş,
doktorluq v
ə namizədlik dissertasiyaları müdafiə edilmişdir. Bu
t
ədqiqatların nəticələrinə əsaslanmaqla Cavid dünyasının möcüzə-
l
ərini, ədəbiyyat tarixinə gətirdiyi yenilikləri, folklora,
klassik ədə-
biyyata v
ə dünya romantizm ənənələrinə bağlılığını tədqiq etmək,
əbədi və əzəli, həyat, dünya və yaşatmaqla bağlı hikmətli söz və
aforizml
ərdən vətəndaşlıq tərbiyəsində istifadə etmək şərəfdir, geniş
t
əsir qüvvəsinə malik tarixi bir səlnamədir. Çünki Cavid əsri, za-
manı qabaqlayan, istedadı və Tanrı vergisinin qüdrətindən parlayan
bö
yük şəxsiyyətdir. Akademik Yaşar Qarayev də böyük
bir həqi-
q
əti söyləməklə Cavid yaradıcılığına verilən qiymətin meyarını
mü
əyyənləşdirdi: “Cavid özü də o zaman bütün qiyməti ilə görünür
ki, zirv
əyə qalxasan, zirvədə Cavidlə üzbəüz dayanıb ona öz həqiqi
qiym
ətini verəsən… Cavid planeti görən və planetdən görünən bir
s
ənətkardır” (3, səh.110).