Yyü Üzzyyiilliin



Yüklə 90,95 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix07.08.2018
ölçüsü90,95 Kb.
#60938


K

KIIR


RG

GIIZZLLA


AR

RIIN


N D

DE

EV



VLLE

ETT D


ÜZZE


EN

N‹‹


((1188.. YYÜ

ÜZZYYIILLIIN

N ‹‹K

K‹‹N


NC

C‹‹ YYA


AR

RIISSII -- 1199.. YYÜ

ÜZZYYIILLIIN

N O


OR

RTTA


ASSII))

Döölötbek SAPARAL‹EV*

(Çeviren: Bak›t ‹manak SAGINBEKOV)**

Ö

ÖZ

ZE

ETT

Göçebe K›rg›zlar›n 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 19. yüzy›l›n ortas›na kadar olan dö-

nemde kendine has devlet yap›s›n› pek çok yeni bilgiler ›fl›¤›nda analiz edebilmekteyiz.

K›rg›zlar, bu dönemde boylar halinde ve birbirinden ba¤›ms›z olarak yaflamaktayd›

ancak d›flar›dan bir tehdit olufltu¤u takdirde kolayl›kla iflbirli¤i yoluna girebiliyorlard›.

Komflular›yla iliflki içinde olan K›rg›zlar, komflular›n›n devlet yap›s›n› örnek alarak

kendilerine ait merkezi bir devleti kurmak üzereyken ülkeleri Rus egemenli¤ine girmifl

ve kendilerine ait merkezi bir devlet kurma f›rsat›n› yar›m yüzy›l daha ertelemek zorun-

da kalm›fllard›r. 

A

Annaahhttaarr K



Keelliim

meelleerr:: K›rg›zistan, Rusya, Kabile, Fergana, Devlet Düzeni

K›rg›z halk›n›n siyasi tarihinde, 18. yüzy›l›n ikinci yar›s› ve 19. yüzy›l›n ortalar›n› kap-

sayan dönem, merkezi idareye ba¤l› bir devlet kurmak amac›yla yürütülen iç

savafllar›n, boylar aras› savafllar›n ve anlaflmazl›klar›n üstesinden gelme çabalar›yla

geçmifltir. Ancak merkezi bir yap›n›n oluflturulmas› zaman› geldi¤inde K›rg›zistan,

Rus ‹mparatorlu¤unun egemenli¤i alt›nda kalm›flt›r. 18. yüzy›l, ünlü Rus do¤u bilim-

cisi Vasiliy Bartold’un tespitlerine göre: “bütün Müslüman halklar için kritik bir

dönemdi”, özellikle de bir birine her yönden yak›n olan K›rg›z, Kazak, Özbek,

Karakalpak, Uygur, Türkmen ve di¤er Türkistan halklar› için ayr› zorluklar› olan bir

dönemdi.

1

Çünkü bu halklar›n topraklar›, s›k s›k yabanc› istilac›lar›n (ilk önce Bat›



Mo¤ollara ait Cungar Hanl›¤›’n›n, sonra da Sin ve Rus imparatorluklar›n›n) hedefi

oluyordu. Türkistan bölgesinin siyasî parçalanm›fll›¤› yabanc› istilac›lar›n

amaçlar›na büyük ölçüde kolayl›k sa¤l›yordu.

149


*

Doç. Dr., K›rg›z Türk Manas Üniversitesi Ö¤retim Üyesi

**  Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Araflt›rma Görevlisi.

1

V.V. Bartol’d, “‹storiya kul’turnoy jizniv Turkestane”, Soç. T.2., Ç. 1. M.., 1963, s. 275



OAKA

Cilt:2, Say›: 3, ss. 149-159, 2007©




Belirtti¤imiz dönemde K›rg›zlar›n yay›lma alanlar›, belgelere göre, yaklafl›k

olarak, Kuzeyden Güneye Talas, Balhafl’tan Gindikufl, Yarkent’e ve Bat›dan Do¤uya

ise Taflkent, Buhara’dan Cungarya, Tibet’e do¤ru uzanm›flt›r. Ancak K›rg›zlar›n esas

yerleflim alanlar› Tanr› Da¤lar›, Alay da¤ s›rtlar› ve çevresi, genel olarak da bugünkü

K›rg›zistan topraklar› içerisinde idi.

2

18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar, istilac›larla yap›lan



savafllara, boylar aras› iç anlaflmazl›klara ve çat›flmalara ra¤men K›rg›z halk›n›n

nüfusu art›fl göstermekteydi. 18. yüzy›l›n ortas›nda K›rg›zlar›n nüfusu 500-600 bin,

19. yüzy›l›n ortas›nda ise 1 milyon-1 milyon 200 bin civar›nda idi.

3

K›rg›z halk›n›n yaflad›¤› co¤rafî çevrenin k›talar aras› Avrasya ticaret hatt› olan



ünlü “Büyük ‹pek Yolu” üzerinde bulunmas›, temelde göçebeli¤i, k›smen de çiftçili¤i

etkileyerek halk›n yaflam tarz›n› ve faaliyetlerinin yönünü belirlemifltir. K›rg›zlar

aras›nda otlaklarla dolu verimli yaylalar›n bulundu¤u da¤ eteklerini iskân ederek

yerleflik hayat› sürdürenler de vard›. Ofl ve Özgön flehirleri bu konuda örnek teflkil

eder.

K›rg›zlar›n geçimini sa¤layan hayvanc›l›k, a¤›rl›kl› olarak daha iyi geliflmiflti.



K›rg›zlar, hayvanlar› sadece besin ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için de¤il, ayn› zamanda

bu topraklardan geçen ticari kervanlara yiyecek temin etme, yük tafl›ma ve çekme

ifllerinde de kullan›yorlard›. En önemlisi de, yerlilerin ço¤u o sert iklimli yüksek

da¤larda ve zor flartlarda yabanc› tüccarlara rehberlik hizmeti sunuyorlard›. Burada

atalar›n›n aktard›¤› deneyimler gerçekten paha biçilmezdi ve göçmenlere büyük bir

ek gelir sa¤l›yordu. Bu nedenle, çetin iklime ra¤men, K›rg›zlar yaflad›klar› toprak-

lar›n de¤erinin fark›ndayd› ve yaln›zca stratejik aç›dan de¤il, ayn› zamanda

ekonomik aç›dan da önemli olan, ekolojik aç›dan ilgi çekici olan ve avantaj sa¤layan

bu topraklar› ele geçirmeye çal›flan d›fl güçlere karfl› topraklar›n› koruma mücadele-

si veriyorlard›. Düflmanlar›n istilas›na u¤ray›p, onlar›n hâkimiyeti alt›nda kald›klar›

tarihin dönemlerinde bile K›rg›z halk›n›n bir k›sm› oturdu¤u yerleri terk etmeyerek,

topraklar›ndan geçen Büyük ‹pek Yolunun hatlar›n› kontrol alt›nda tutmaya

çal›flm›fllard›r.

4

Öte yandan, Tanr› Da¤lar›n›n yüksek da¤ uzant›lar› do¤al co¤rafi



s›n›rlar oluflturarak, bu bölgelerde yaflayan K›rg›z halk› aras›nda ticari, ekonomik ve

kültürel bak›mdan s›k› bir ba¤ kurulmas›na engel olmufltur. Bu da halk›n birleflme

sürecini yavafllatarak birbirinden ba¤›ms›z bir toplumsal geliflme sa¤lam›flt›r.

Göçebe hayat flartlar› böylesi bir da¤›n›kl›¤› daha da pekifltirerek belli bir derecede

farkl›laflmaya ve bölgeselleflmeye neden olmufltur.

5

Döölötbek SAPARAL‹EV



150

2

K. U. Usenbaev, 



K voprosu ob obfl’nosti territorii kirgizskogo naroda v dorevol’utsionn›y period, (Frunze: K›rg›z

Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisinin Tarih Enstitüsü Yay›n›, 1959), s. 29-36. S. M.

Abramzon, “Kirgiz› i ih etnogenetiçeskie i istoriko-kul’turn›e sv’azi”  M. 1979, s. 24

D. Saparaliev, “Svedeniya ob etnopoliteçeskoy territorii k›rg›zov i dinamika çislennosti naseleniya



K›rg›zstana s XVIII – do seredin› XIX veka”,

K›rg›z Türk Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Say›: 3,

2002, s. 240-257. 

4   Detayl› bilgi için bak›n›z, D. Saparaliev, “Vzaimootnofleniya k›rg›zskogo naroda s russkim i sosedni-

mi narodami v XVIII. veke” , Biflkek, 1995, s. 132.

5  Bak›n›z: G. Markov, “Koçevniki Azii”, M., 1976, s.310-311; Masanov N. Koçevaya, “Tsivilizatsiya

Kazahov”, 

Almat›, 1995, s. 159-160




Tarihi kaynaklar› inceledi¤imizde K›rg›zlar›n da¤›n›kl›¤› ve bölgeselleflmeleri

a盤a ç›kmaktad›r. Nitekim, Rus senatosu sekreteri ‹van Kirilov’un May›s 1734’te

Rusya ‹mparatoriçesi Anna ad›na sundu¤u “Kamçatka ve K›rg›z-Kaysak Gezilerine

‹liflkin Projesi”nde K›rg›zlar›n yaflad›¤› baz› bölgeler an›lmakta, “kendi han›” olan

küçük bir deniz kazas›ndan (büyük ihtimalle günümüz Cumhuriyeti’nin Iss›k-Köl

bölgesi - D.S.) ve Vodokflan (Badahflan - D.S) topraklar› ile komflu, kendi han› olan

küçük K›rg›z kazas›ndan ve nihayetinde “hanlar› zay›f olan Aksin kasabas›” (günümüz

Calal-Abad Bölgesi’nin Aks› ilçesi - D.S.) ve Alyu’dan (flimdiki Alay ilçesi - D.S.) söz

edilmektedir.

6

1741’de Cungariya’dan geri dönen bir Rus memurun raporunda ise,



“Burutlar

7

Galdan Çirin’in himayesi alt›nda de¤illerdi, aksine Kazak Ordusu (yani



Kazak Hanl›klar› - D.S.) gibi özgür yaflam sürmekteydiler ve Zengor Kalmaklar›yla

devaml› savafl içindeydiler. Zengorlar taraf›ndan esir al›nan Burutlar, de¤iflim

yap›lmadan geri verilmezdi, ancak kendi aralar›nda yap›lan esir de¤iflimi sonucun-

da kendi topraklar›na gönderilirlerdi” ifadeleri yer almaktad›r.

8

1757 tarihli Rus arfliv



belgelerinde Oyrot zaysan› fiarakobun’un flu sözleri verilmifltir: “…Buhar ukrain

(baflka deyiflle Buhara Hanl›¤› - D.S.) yak›n›nda, tepeden afla¤›ya do¤ru Derya nehri

boyunca Burutlar ad›nda bir halk bulunmaktad›r, …kalabal›klar ve iyi savaflç›lar.

Kendilerinin önder niteli¤inde bir sahipleri vard›r.”

9

Bu bilgiler, aç›k bir flekilde



belirtilen tarihte flimdiki K›rg›zistan topraklar›nda, Fergana civarlar›nda Ofl-Alay

istikametinden Iss›k-Göl’e kadar, parçalanm›fl halde, fakat yine de ba¤›ms›z ve ege-

men, kendi yöneticisine sahip olan bir K›rg›z siyasal yap›s› oldu¤u görüflünü destek-

lemektedir. 

Bu noktada belirtmekte fayda vard›r ki, göçebe halklar›n tarihinin

araflt›r›lmas›nda Asya halklar›n›n “geliflmede” ve “ilerlemede” geri kald›¤›n› ve dur-

gunluk yaflad›¤›n› vazeden Avrupa merkezli düflüncenin ve ayn› zamanda toplumsal

de¤iflim sürecinde göçebe hayat›n› “gerici” olarak de¤erlendiren Marksist aç›kla-

malar›n ciddi olarak kriti¤e tabi tutulmas› gerekir. Etnolog L. N. Gumilyev’in de

belirtti¤i üzere, “Göçebe medeniyeti kendine ait geliflme yoluna sahiptir: köylü, bar-

bar ve de¤ersiz de¤ildir”.

10

Günümüzde art›k, Sovyet döneminde oldu¤u gibi, tarih-



te K›rg›zlar›n kendi siyasal sistemlerinin ve onlara ait alt yap›lar›n oldu¤unu kabul

etmemek ve K›rg›z toplumunda daha 18. yüzy›lda “Han” unvan›n›n oldu¤u gerçe¤ini

görmezden gelmek mümkün de¤ildir.

Çin ve Rus tarihi kaynaklar›nda K›rg›zlar›n soy ve kabile gruplar› kayda al›nm›flt›r.

Bunlar: Adigine, Avat, Az›k, Bag›fl, Bas›z, Boston, Bugu, Döölös, Cediger, Kesek,

K›pçak, K›tay, Konurat, Kuflçu, Monollor, Munduz, Nayman, Sar›bag›fl, Sayak, Solto,

Teit, Çerik, Çonbag›fl v.s. Bileflenleri ve say›lar› devaml› de¤iflen bu soy ve kabile

gruplar› iki bölgesel konfederasyona ayr›l›yordu: 

Oñ kanat (sa¤ kanat) ve Sol kanat -

K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›

151

6

“Gosarhiv Orenburgskoy oblasti Rossii” Rusya, Orenburg Bölgesi Devlet Arflivi, F.1.Op.1.D.1.L.62.



7

Zaman›nda Kalmaklar›n K›rg›zlara verdi¤i ve farkl› inançtakileri, yani Müslümanlar›, tan›mlayan bir

isimdir. Önce Ruslar, daha sonra da Çinliler K›rg›zlar› bu adla anm›fllard›r.

8

“Arhiv vneflney politiki Rossii, Z’ungarskie dela”,



F. Zyungar Dosyalar›, 1741. Op. 113/1.D.1551.L.701.

9

“Tsentral’n›y gosudarstvenn›y arhiv drevnih aktov Rossii”. F. 248. Op. 113. D. 1551. L. 701.



10

L.N. Gumilyev, “Drevnie Tyurki”, M., 1973, s. 94.




(sol kanat).

11

Bazen, flartl› olarak K›rg›zlar kendilerini, bölgesel-co¤rafi yerleflmele-



rine göre: 

içkilikler - Türkçe anlam›yla iç (Güneyde, Kaflgar-Fergana k›sm›ndaki K›rg›z

halk›) ve 

arkal›klar - d›fl (Kuzeyde, Çüy, Talas, Iss›k-Göl ve Nar›n bölgelerindeki K›rg›z

nüfusu) olarak, Çin tarihçileri ise K›rg›zlar› Bat›l›lar ve Do¤ulular veya Güneyliler ve

Kuzeyliler olarak tasnif ediyorlard›. 

1770’de yaz›lan “Siyuy Çji” adl› Çince eserde, “220 y›l öncesinde (buna göre 16.

yüzy›l -D.S.) kendi aralar›nda bar›fl görüflmeleri yaparak halk› eflit olarak ay›rd›lar. ‹ki

grup seçtiler, zenginlerden iki yönetici belirlediler ve her ikisine sahip olduklar›

topraklar›, sular›, da¤lar› gösterdiler. Kuzey ve Güney olarak iki dala ayr›ld›lar.

Güney, To-go-so-ho-le (Dokuz o¤ul, A. Mokeev ve G. Suprunenko’nun düzeltmesi

12

),



Kuzey ise Ke-er-ge-tsi-si (K›rg›z) olarak adland›r›l›yordu. … Her biri kendi içinde

dallara ayr›l›yordu”.

13

Bu bilgiler belli bir derecede 16. yüzy›la ait, K›rg›zlar›n k›rk k›z



ve otuz o¤uldan türedi¤i hikâyesini içeren “fiadcart al Atrak” adl› Pers kayna¤›yla

uyuflmaktad›r. Gerçekten de burada, eski Merkezî Asya halklar›n›n geleneksel devlet

oluflturma sistemi ile karfl›laflmaktay›z. Bilindi¤i gibi, Bat› Türk boylar›n›n do¤al

oluflumu ile ilgili “Üçoklar” ve “Bozoklar” efsanesi büyük “O¤uz El”ini birlefltiren

O¤uz Ka¤an’la iliflkilendirilmektedir.

14

Her K›rg›z soy ve kabile gruplar› (uruk – kabile – topluluk), agalakçin (yafl›na



göre) taraf›ndan yönetilen, kuflaktan kufla¤a geçen, küçük alt gruplar› olan (uul –

o¤lan nesli), birkaç kabile soydan- uruktan, akraba ba¤lar›ndan büyük ailelerden

oluflmaktayd›. Söz konusu biylerden biri bafl biy olarak seçilirdi. 

1782’de oluflturulan “Tsin Dinn Huanyu Si-Yuy Tuçji” – “En Yüce Onay ile Bat›

Bölgesinin Co¤rafî Tasviri” adl› Çin kayna¤›n›n 45.B 1. sayfas›nda “Tüm bu liderler

(tou) bir birinden ba¤›ms›zd›r. Onlar her sene herkesin bulundu¤u ve genel yöne-

time bakan bir baflkan seçiyorlar (çjan). Cjan olan lider (tou), Mamu – Kuli ismi ile

bilinmektedir” ifadesini yer vermektedir.

15

A. N. Bernfltam, Sar›bag›fl kabile grubu



temsilcisi Mamatkul için “18. yüzy›l›n ortalar›nda K›rg›zlar›n seçilmifl han›” olarak

biliniyordu demekte

16

ve bunu, K›rg›z kaynaklar› da do¤rulamaktad›r.



17

A. M.


Döölötbek SAPARAL‹EV

152


11

“Material› po istorii K›rg›zov i K›rg›zstana. ‹zvleçenie iz Kitayskih istoçnikov” T.2. B., 2003.

S.94,99,102,202-210; Rusya Devlet Merkez Askerî-Tarih Arflivi. F.VUA.Op. 1.D. 18551.L.16.

12

Bu kan›y› K›rg›z araflt›rmac›s› R. Coldoflev çürütmeye çal›flmaktad›r, bkz., R. Coldoflev, “XVIII



K›l›mdag› K›rg›zdard›n Uruuluk Kuram› Cana Duald›k Etnosotsiald›k Uyumu” (XVIII. As›rda

K›rg›zlar›n Boy Terkibi ve Dual Etnososyal Kuruluflu), 

K›rg›zstan: Tarih ve Ça¤›m›z, (Biflkek: 2006), .s.

171.


13

A. Mokeev, “Etap› etniçeskoy istorii i sotsial’noy organizatsii k›rg›zskogo naroda na T’an’ fiane v XVI-

XVIII v.v.”, ‹zv.AN RK, 1991, Say›: 4, s. 44-45.

14

A . Mokeev, “Drevnie element› v sisteme politiçeskoy organizatsii k›rg›zov T’an’-fian’a v XVI-XVIII vv.”,



(Biflkek: 2003), s. 41.

15

A. Bernfltam, “‹stoçniki po istorii kirgizov XVIII v.”,



Vopros› ‹storii, Say›: 11-12, 1946, s. 128.

16

A.g.e., s. 128.



17

T. Asanov, “K›rg›zdard›n XVII-XVIII K›l›mdardag› Mamlekettik Tüzülüfl Belgilerinin Sanc›rada

Çag›ld›r›l›fl›”, (K›rg›zlar›n XVII-XVIII. As›rlarda Devlet Düzeni ‹le ‹lgili Bilgilerin fiecerede Yans›mas›),

Novoe o drevnem i srednevekovom K›rg›zstane, (Eski ve Orta Ça¤ K›rg›zlar› Hakk›nda Yeni Bilgiler), (Biflkek:

1999), s. 108.



Mokeev ise her iki kanad›n bafl›nda seçilmifl Büyük Biy’lerin oldu¤unu belirtmekte-

dir.


18

Baflka bir Çin kayna¤›nda, sa¤ kanad›n bafl›nda Mamatkul Biy’in ve sol

kanad›n bafl›nda ise Karaboto Biy’in oldu¤u, genel yönetimin Mamatkul Biy’e ait

oldu¤u ve Karaboto Biy (K›tay), Maytak (Kuflçu) ve Akbay’›n (Saru) ona yard›m ettik-

leri söylenmektedir.

19

Fakat elde edilen kaynaklar›n incelenmesi sonucunda flunu söyleyebiliriz ki,



K›rg›zlar komflu ülkelerin devlet yönetimindeki hiyerarfliden esinlenerek, 18. yüzy›l›n

ortalar› ile 19. yüzy›l›n birinci yar›s›ndaki dönemde, bafllar›ndaki önderi “Han”

(Cungar, Buhar ve Kazak hanl›klar›nda oldu¤u gibi), “Bek” (Do¤u Türkistan veya

Kaflkar’da oldu¤u gibi) ve “Padiflah” (Pers ‹ran, Türkiye, Afganistan’da oldu¤u gibi)

olarak adland›r›rlard›. Bu önder s›fatland›rmalar›

,  Manas”

20

üçlemesinden,



“Kurmanbek”, “Can›fl, Bay›fl” ve di¤er küçük destanlara kadar

21

K›rg›zlar›n birçok



folklor materyallerinde

22

oldu¤u gibi di¤er, Rus



23

, Çin


24

ve Kazak


25

tarihî bel-

gelerinde de yeteri kadar yer almaktad›r.

K›rg›z soy kabile gruplar›, yani farkl› göçebe topluluklar› akrabal›k ba¤lar›n›

içeren birlikteliklerden daha ziyade bölgesel oluflumlard›. Bunlar›n her birinin

kendilerine ait mal iflaretleri, savafl naralar›, genelde kendi bayraklar›, liderleri, bey-

lerinin ise kendi mührü ve “k›rk yi¤idi” (k›rk askerden oluflan özel koruma) olup, ayr›

bir ba¤›ms›z siyasi yönetimi temsil ediyorlard›. Bu durum, gerçekte ve formal olarak

bir aç›dan küçük Yunan devleti olan Polis’i an›msatan, kendi bafl›na varl›¤›n›

sürdüren bir devlet organizmas› idi.

26

B. P. Guryeviç’in tespitlerine göre,  K›rg›z soy



ve kabile gruplar› “asl›nda art›k bir tür devleti temsil etmekteydi”.

27

Bu aç›dan



sözkonusu dönemdeki K›rg›zlar›n devlet yap›s›yla ile ilgili daha 19. yüzy›l›n ilk

yar›s›nda Rus araflt›rmac› P. A. Slovtsov, “kendi kendilerini idare eden K›rg›zlar›n

“Cumhuriyete benzer” bir sistem kurduklar›ndan söz etmekteydi.

28

Bir baflka Rus



araflt›rmac› K. K. Palen ise, “kabile topluluklar›n›n  küçük devletler” oldu¤unun alt›n›

çizmifltir.

29

K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›



153

18

‹storiya Kirgizskoy SSR s drevneyflih vrem’on do naflih dney, Cilt: 1, (Frunze: 1984), s. 465.



19

Material› po istorii k›rg›zov i K›rg›zstana (K›rg›zlar ve K›rg›zistan Tarihi ile ‹lgili Materyaller), Cilt: 2,

(Biflkek: 2003), s. 94, 99, 101-102.

20

“Manas: Sag›nbay Orozbak Uulunun Variant› Boyunça” (Manas: Sag›nbay Orozbak O¤lu’nun



Varyant›nda), Cilt: 1 ve 4, (Frunze: 1979-1982); ‹. Moldobaev, 

Manas - istoriko-kul’turn›y pam’atnik

k›rg›zov (Manas: K›rg›zlar›n Tarihî- Kültürel Miras›), (Biflkek: 1995).

21

“Kurmanbek Can›fl, Bay›fl (epostor)”, 



K. Akievdin aytuusu boyunça, (Frunze: 1970).

22

A. Çorobaev, “Folklorduk Materialdar”, RF NAN KC.‹nv.No.105; K. Miftakov, “Talas K›rg›zdar›n›n



Sanc›ras›”, 1923, RF NAN KC.‹nv.No.200; A. Omorov, 

Acibek datka, (Biflkek: 1996), s. 23.

23

GAOr.OP. F1.OP.1.D.1.L.62.



24

A. Bernfltam, “‹stoçniki…”, s. 128.

25

K. Tauasarul›, 



Tup-tukiannan Ozume fieyin, (Almat›: 1993), s . 348.

26

K. Petrov, 



Oçerki feodal’n›h otnofleniy u kirgizov v XV-XVIII vv., (Frunze: 1963), s. 152.

27

B. P. Gureviç, “Mejdunarodn›e otnofleniya v Tsentral’noy Azii v XVII- pervoy polov. XIX v.”, 2.bask›,



M., 1983, s. 22.

28

P. A. Slovtsov, 



‹storiçeskoe obozrenie Sibiri, Cilt: 2,  Spb., 1844, s. 483.

29

K.K. Palen, “Narodn›e sud› Turkestanskogo kraya”, 



Spb., 1909, s. .308.


fiunu da söylemeliyiz ki, K›rg›zlar›n seçilmifl baflbu¤u, hiçbir zaman (özel koruma

askerleri haricinde) kalabal›k ve daimi askeri bir güce sahip de¤ildi. Baflbu¤un

kabilelerin bafl biyleri üzerinde neredeyse hiç bir siyasal gücü yoktu. Dolay›s›yla,

ciddi bir neden olmaks›z›n, kabilelerin ve onlar›n daha alt oluflumlar›n›n iç hayat›na

kar›flamayan, K›rg›zlar›n sembolik bir lideri olmakla yetinirdi. Görünüfle bak›l›rsa,

Baflbu¤un sorumluluklar›na, savafl hareketleri esnas›nda aksakallar (dan›flma) kuru-

lu ile asker güçlerini koordine etme, komflu ülkelerle birlikle ortaklafla d›fl güçlere

karfl› koalisyon harekât›n› onaylama iflleri giriyordu. Resmi kabulleri

gerçeklefltirmek ve komflu ülkelere elçi göndermek yetkisi de bu sorumluluklara

dâhildi ve ayn› zamanda  toplumun huzurunun ve istikrar›n eski gelenekler esas›nda

sa¤lanmas›n› kontrol ediyordu. Kabileler aras›ndaki anlaflmazl›k durumlar›nda

baflhakemlik, göç s›ras›nda ise anlaflmazl›klar›n önüne geçmek için göçler aras› s›n›r

denetlemesini yapard›. Bunun için her sene halk kurultaylar› düzenlenirdi. Bu

amaçla, bazen Nevruz kutlamalar›n›n, toylar›n (dü¤ünlerin) yap›ld›¤› yerler veya

büyük devlet adamlar›n› anma (afl) günleri gibi insanlar›n yo¤un topland›¤› yerler ve

tarihler seçilirdi. 

K›rg›zlardan baflbu¤lar›na mutlak ödenmesi gereken herhangi bir özel vergi tah-

sil edilmiyordu

30

, bu Orta Ça¤daki birçok göçebe devletlerinde s›radan bir olayd›.



31

Baflbu¤un idaresine sayg› ve sadakat anlam›nda emrindekiler kendi istekleriyle

hediye fleklinde, “tartuu” (genelde yürük atlar, silah teçhizat, z›rhl› tak›mlar v.s.),

bunun yan› s›ra “sogum”, koruyucu vasf›ndaki hükümdarlar›na sofral›k tad›mlar

(kuzu, s›¤›r, at eti v.s.) getirirlerdi.

32

K›rg›z halk›ndan s›kça dinî vergi olan zekât toplan›rd›



33

, bu Müslümanlar›n kendi

iste¤iyle günahlar›ndan ar›nmak için her sene fakir-fukaraya da¤›tt›¤› ba¤›flt›r.

Sözünü etti¤imiz zaman diliminde komflu olan ve Sin imparatorlu¤u taraf›ndan

fethedilen, ço¤u Uygur ve K›rg›z-K›pçaklardan oluflan Kaflgar (Sincan) halk› zor

durumda kalarak ço¤unlukla Fergana vadisine göç etmifllerdi, bu nedenle zekât›

toplayanlar da 19. yüzy›l›n ikinci çeyre¤inden itibaren siyasi etkisi güçlenmeye

bafllayan Kokand Hanl›¤› emrindeki tahsildarlard›. “‹tikad› zay›f Müslümanlar” olan

göçebe K›rg›zlar›n dinî ba¤›fllar› bafllang›çta, Rus kaynaklar›n›n da do¤rulad›¤› gibi,

arada bir toplanan vergi oran› pek külfetli olmamas› nedeniyle bir sorun teflkil

etmiyordu. Tahsil Müslüman flahs›n mal varl›¤›na göre de¤il, sadece yüz koyundan

bir tanesi, yani % 1 oran›nda mal ba¤›fllan›yordu.

34

Bu da hiçbir flekilde Kokand



Döölötbek SAPARAL‹EV

154


30

N. Zeland, “Kaflgariya i pereval› T’an’ fian’a. Putev›e zapiski”,

Omsk, 1888. s. 132;  T. Asanov,

“K›rg›zlar›n XVII XVIII. As›rlardaki Devlet …”, s. 109.

31

‹. Ber’ozin, “Vnutrennee ustroystvo Zolotoy Ord› (po hanskim yarl›kam)”, 



Spb., 1850, s. 63; S. Z.

Zimanov, 

Politiçeskiy stroy Kazahstana kontsa  XVIII i pervoy polovin› XIX vekov, (Alma-Ata: 1960).

32

B. Camgerçinov, “Prisoedinenie Kirgizii k Rossii.”, 



M.,1959, s. 69-70; B.M. Ploskih, Oçerki patriarhal’no-

feodal’n›h otnofleniy v Yujnoy Kirgizii, (Frunze: 1968), s. 141.

33

L.Z. Budagov, “Sravnitel’n›y slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy.”, Cilt: 1, 



Spb., 1869, s. 605.

34

10 TSG‹AR. 468. Op. 18. D. 468. L. 32; P. Nebol’sin, “Oçerki torgovli Rossii so stranami Sredney Azii,



Hivoy, Buharoy, i Kokandom.”, 

Spb., 1856, s. 10; K. Üsönbaev, Obfl’estvenno-ekonomiçeskie otnofleniya kir-

gizov v period gospodstva Kokandskogo hanstva, (Frunze, 1961), s. 22.



Hanl›¤›’na herhangi bir siyasi ba¤›ml›l›¤› yans›tm›yordu. Hatta böyle bir durumun

aç›k bir örne¤i, 1855’te Rusya’n›n himayesine kabul edilen K›rg›zlar›n soy kabile

grubundan olan Bugu, 1859 y›l›nda Kurtka savunma duvarlar›n› sa¤lama almak için

Kokand sipahilerine “60 at vergi” ödemeye zorunlu k›l›nm›fllard›.

35

Tarihi kaynaklar bizi, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren yukar›da ad› geçen



Mamatkul ve Karaboto liderlerinin yan› s›ra, Ac› Biy (Adigine kabilesi), Kubat Biy

(Kuflçu kabilesi) ve o dönemde yaflayan Kazak siyasetçisi Kazbek bek Tauasar

Ulu’nun “K›rg›zlar›n Han›”

36

dedi¤i Cay›l Bat›r’›n (Solto) aktif siyasî faaliyetlerinden



haberdar etmektedir. Rus kaynaklar›nda 10 nahiyenin “kinyaz’›” (Beyi) olarak bilinen

Atake Bat›r T›nay Ulu

37

(Sar›bag›fl), Rus yanl›s› olarak tan›n›yordu. Atake’nin rakibi



ise Esengul Bolot Uluidi.

38

Söz konusu isimlerle birlikte, Birnazar ve Menmurat



(Bugu), Sad›r Han Arz›mat Ulu biyler, Canbolot ve Kaç›ke (Sayak), Berdike (Saruu)

bat›rlar, Tüleberdi biy (Solto)

39

gibi flah›slar öne ç›km›flt›r. 



19. yüzy›l›n ikinci yar›s›n›n bafl›nda Do¤u Türkistan halk›, ço¤u zaman kendi

ç›kar›n› düflünen Fergana (Kokand) yöneticilerinin insiyatifi ve ilk etapta di¤er

komflu Müslüman halklar›n aktif maddî ve manevî destekleri ile d›fl güçlere karfl›

özgürlük mücadelesinde baflar›s›z olup, her seferinde de sürgün ve ticari ambargoya

maruz kal›yordu. Komflu ülkedeki bu gergin durum K›rg›zistan topraklar›nda halk›n

onay› ve deste¤iyle yeni savunma yerleflimleri ve kalelerinin (korgon) yap›lmas›na

neden olmufltur. Bu bir yandan, hem Güneyden hem de Kuzeyden gelebilecek olas›

yabanc› istilaya karfl› önlem, di¤er yandan da ayn› dinden olan Kaflgar ve Buhara

Emirli¤i’nden Uygurlar ve K›rg›z-K›pçaklar ile birlikle Fergana’dan k›smen tafl›nm›fl

olan soydafllara bar›nma imkân› sa¤lam›flt›r. Onlar, ayn› zamanda Do¤udan -

Rusya’n›n Bat› Sibirya kentleri olan Omsk, Petropavlovsk, Semipalatinsk ve bir de

Güneydo¤udan Sincan’›n Kuzeydo¤u kentlerine, Kulca, Çu¤uçak, Yarken, Ak-Su ve

di¤erlerine giden hatlarda, gittikçe s›klaflan ticarî iliflkilerin güvenli¤ini sa¤lamak

amac›n› da gütmüfltür.

40

Kaflgar Müslümanlar›n›n ba¤›ms›zl›¤› için “gazavat” slogan› ile s›k s›k toplanan



askeri vergiler (›ramat-ç›g›m) yerli Yedi-Su halk›n›n tar›m ve zirai-ekonomi duru-

munu olumsuz bir flekilde etkiliyor, vatandafllar›n s›n›rl› kaynaklar›n›n daha da azal-

mas›na neden olarak durumlar›n› zorlaflt›r›yordu. Toplumdaki sosyal gerginlik yerli

Türk halklar›n›n birlikteli¤ine ve dostlu¤una da yans›m›flt›. Kokand hükümdarlar›

Orta Asya’daki hâkimiyetlerini güçlendirmeye çal›fl›rken ayn› zamanda idarecili¤e de

K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›

155

35

Ç. Valihanov, 



Opisanie puti v Kaflgar i obratno v Alatavskiy okrug, Cilt: 3, (Alma-Ata, 1985), s. 78.

36

K. Tausarul›, 



Tup-tukiannan ozume fleyin, (Almat›: 1993), s. 384. 

37

‹. Andreev, “Opisanie Sredney ord› kirgis-kaysakov s kasayush’imis’a do sego naroda takoj i prile-



jash’ih k Rossiyskoy granitse po çasti Kol›vanskoy i Tobol’skoy guberniy krepostey dopolneniyami”,

Spb, 1795, Ç SHII, s. 17.

38

B. Soltonoev, 



K›rg›z Tar›h›, (Biflkek: 2003), s. 159, 194-195; T. Asanov, “fiabdan Bat›r Cana K›rg›zdard›n

Baflkaruu Biyliginin Traditsiyas›”, 

K›rg›zistan: Tarih ve Ça¤›m›z, (Biflkek: 2006), s. 161-162.

39

B. Soltonoev, 



K›rg›z Tar›h›, s. 186-194.

40

D. Saparaliev, “K istorii vozvedeniya fortifikatsionn›h soorujeniy na territorflii K›rg›zstana (XVIII-



XIXvv.)” 

K›rg›z Cumhuriyeti Milli ‹limler Akademisi, Say›: 1, 1999, s. 39-44.




önem vererek s›k s›k komflu topraklarda emrivaki bir flekilde dinsizlerle mücadele

bahanesiyle kendilerini lider s›fat›yla tan›tmaya çal›fl›yorlard›. Bu durum çok

geçmeden Kuzey Do¤udaki göçebe K›rg›z ve Kazaklarda oldu¤u gibi, Güney Bat›daki

Buharal›lar›n da fliddetli karfl› koymalar›na neden oldu. 

1841’de Buhara Han› Nas›rulla, Kokand’a yapt›¤› sald›r›da baflar›l› oldu ve fleh-

rin han› olan Madali’yi idam etti. Böylece söz konusu topraklar› devlet olarak orta-

dan kald›rm›fl oldu. Komflu Talas, Aks› ve Alay K›rg›zlar› Kokand’›n Ming Han süla-

lesinden gelerek 35 y›ld›r onlarla birlikte göçebe hayat› sürdüren ve bir K›rg›z kad›n-

dan dünyaya gelen fierali Han’› iktidara getirerek devleti yeniden kurmakta acele et-

tiler. Kokand taht›na annesi taraf›ndan akraba, üstelik damatlar› olan fierali Han’›n

getirilmesiyle Fergana civar›ndaki K›rg›zlar, Kaflgar Fergana vadisindeki Müslüman

devletlerinin konfederasyonunda kendilerinin liderlik durumlar›n›n fark›na varmaya

bafllad›lar. Hanlar Han›’n›n karargâh› Kokand olmas› nedeniyle konfederasyon bafl-

kenti olarak Kokand’›n siyasî önemini artt›rd› ve K›rg›zlar Kokand’› bir dereceye ka-

dar kendi devletleri olarak gördüklerinden, hem Rusya hem de Buhara’dan gelen

bask› ve müdahalelerden k›skançl›kla koruyorlard›. 

K›rg›zlar›n asilzadelerinden biyler (beyler), formalite icab› Ming Han soyundan

kendilerine uygun birisini tahta ç›kartarak onu sürekli kontrol alt›nda tutmaya ve

her f›rsatta durumlar›n› güçlendirmeye çal›fl›yorlard›. Bu yüzden de biyler bazen

Buhara’dan destek aramak zorunda kalan yerli eski Özbek asilzadelerinin

isyanlar›yla karfl›lafl›yorlard›. Bu birçok kay›plara yol açan kanl› devrimlerle

sonuçlan›yordu. Bunun yan› s›ra, Ofl Alay ve Talas K›rg›zlar›, Is›k Göl, Çüy ve

Nar›n’dakilerden her zaman Kokand’dan ayr› olup ba¤›ms›zl›klar›n› korumufllard›r.

41

Ofl-Alay K›rg›zlar› Kokand’› yöneten ve 1853’te öldürülen K›rg›z-K›pçaklardan



Musulmankul’u kendi hanlar› olarak görüyorlard›. Bu bak›fl, K›rg›z Moldo Niyaz’›n

manzumesinde yeralan “Binbafl› Musulmankul Kokand’da on y›l hanl›k yapt›”

ifadesinde de a盤a ç›kmaktad›r.

42

Musulmankul sonras› bir di¤er lideri (Adigine



kabilesinden Asanbeko¤lu Alimbek Bey) “Han” ünvan›yla anmaya bafllad›lar.

Asanbeko¤lu Alimbek Bey, Is›k Göllü manaplar›n, Boronbay Bekmurato¤lu,

Murataal› Pirnazaro¤lu’nun Rus hükümetine yazd›klar› mektupta “Han” s›fat›yla

an›lmaktad›r.

43

Alimbek ise resmi yaz›flmalar›nda “Alimbek parvanaç›” unvan›n› kul-



lanm›flt›r. Bunu, onun 4 Eylül 1853 ve 1861’in bahar›nda Is›k Göl K›rg›zlar›na yazm›fl

oldu¤u iki mektup kan›tlamaktad›r.

44

Son mektubunda, Rus D›fl ‹flleri Bakanl›¤›



dokümanlar›nda ve o¤lu Abdullabek’in özel mührünün oyulmufl yaz›s›nda “Alimbek

parvanaç›” unvan› görülmektedir.

45

Söz konusu unvan, büyük ihtimalle, Orta Asya



Döölötbek SAPARAL‹EV

156


41

D.B. Saparaliev, 

Etnopolitiçeskaya istoriya Ofla i ego okestnostey s XVIII do seredin› XIX v, (Biflkek: ‹lim, 1999),

s. 136.


42

Niyaz Mollo, 

Sanat Digarasttar, (Biflkek: 1993), s. 60.

43

“K›rg›zstan-Rossiya: istoriya vzaimootnofleniy (XVIII-XIX vv.)”, 



Belegeler ve Materyaller Seçmeleri, (Biflkek:

1998), s. 157.

44

A.g.e., s. 157; TSGA RK. F.3. Op. 1 D. 365. L.12.



45

V. Galitskiy & V. Ploskih, 

Starinn›y Ofl, (Frunze: 1987), s. 77; V. Camgerçinov, Oçerki politiçeskoy istorii

Kirgizii XIX v., (Frunze: 1966), s. 183.




Bölgesinde K›rg›zlar›n Büyük Hakimiyeti döneminden kalm›fl olup bahsedilen

zamana kadar yönetim sisteminde hep muhafaza edilmifltir. Çin kaynaklar›na göre,

o zamanlar bu unvan “parmanç›” (K›rg›z dilinde buyrukçu, Rusça’da da “pravitel’,

yani emreden anlam›ndad›r) fleklindeydi ve alt› yönetim rütbesinden birisi idi.

46

“Halk›n idarecisi” anlam›na gelen bu unvan›n, Fergana’da 16. yüzy›ldan 19. yüzy›l›n



ortas›na kadar kullan›ld›¤› görülmektedir.

47

“Parmanç›”, komflu Buhara Emirli¤inde-



ki idare sisteminde bilinen ve adaleti talep eden anlam›ndaki

48

dadhoh (datha)



49

ünvan›ndan daha üst bir seviye idi. 

Bu arada çoktan beri kendilerine ait merkezi bir devletin olmas› fikrini besleyen

Kuzey K›rg›z kabileleri, 1841 y›l›nda Is›k Göl Kutmald›’daki kurultayda oy çoklu¤uyla

Sar›ba¤›fl kabile temsilcisi Ormon Niyazbeko¤lu’nu bütün K›rg›zlar›n Han› olarak

seçtiler. Han’›n idare etti¤i dönemde Aksakallar›n küçük ve büyük Dan›flmas›

(Keñefl) oluflturularak, günümüzün Savunma ve ‹çiflleri Bakanlar›na benzer idareciler

ve tam yetkiye sahip diplomatlar tayin edilmifltir.

50

Kanunlar (Ormon okuu) yeniden



gözden geçirilmifltir. Ormon aile klan› K›rg›zlar aras›nda monarfli idaresini tekele

almak için ideolojik temele dayand›racak ciddî giriflimler olmufltur. Söz konusu

giriflimler, asil bir tabakan›n (kast) temelini atan kifli olarak Ormon Han›n yedinci

göbekten efsanevî atalar›ndan Manab’› anlatan tarihî eser “Cevap name” fleceresi

arac›l›¤›yla gerçeklefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu olaylara ba¤l› olarak K›rg›z asilzade

tabakas› biylerin idarecilik rollerinde baz› de¤iflmeler olmufl ve K›rg›zistan’da yeni

bir s›n›f, Manaplar, ortaya ç›km›flt›r.

51

Fakat o zamanki K›rg›zlar›n devleti



merkezilefltirme sürecinin tamamlanmas› ve pekifltirmesine K›rg›z toplumu içinde-

ki merkezî güçlerin yan› s›ra d›fl faktörler de engel olmufltur. Öncelikle Rus impara-

torlu¤unun kolonilefltirme siyasetinin giderek güç kazanmas› ve çok geçmeden

K›rg›z topraklar›n› kendi s›n›r› içine almas› süreci engelleyici önemli faktörlerdir.

Böylece K›rg›zlar›n ba¤›ms›zl›¤› yar›m as›rl›¤›na, yani 19. yüzy›l›n ortas›ndan 20.

yüzy›l›n bafl›na kadar tamamen yitirilmifltir.

K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›

157


46

Orhun Abliz, “K›rg›z Tezkeresi”, 

K›rg›z Madaniyat›, Say›: 25, 1992, s. 5.

47

R. Nabiev, 



‹z istorii Kokandskogo hanstva, (Taflkent: 1973), s. 261.

48

L.Z. Budagov, “Sravnitel’n›y slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy”, Cilt: 1, 



Spb., 1869. s. 545.

49

A. A. Semyonov, “Buharskiy tarktat o çinah i zvaniyah i ob ob’azannost’ah nositeley ih v sredn-



evekovoy Buhare”, 

Sovetskoe Vostokovedenie, Say›: 5, M.L., 1948, s. 139, 147-148. 

50

R. Coldoflev, “Ormon Han Bayan›” (Ormon Han ile ‹lgili Hikâye), 



Aalam, Say›: 9, May›s 1992, s. 4; K.

Usenbaev, 

Ormon Han, (Biflkek: 1999), s. 27; T. N. Omurbekov, “Uluu ‹nsandard›n K›rg›zstand›n

Tar›h›ndag› Rolu Cana Ordu (XIX K›l›md›n Ortosu-XX K›l›md›n Bafl›)” (Büyük Tarihî fiahsiyetlerin

K›rg›zistan Tarihindeki Rolü ve Edindi¤i Yer (XIX. Asr›n Ortas›, XX. Asr›n Bafl›), (Biflkek: 2003), s. 47-

55. 


51

D. Saparaliev, “K›rg›z Mamlekettüülügündö “Han” Cana “Manap” Tituldar› Cönündö (XVII K›l›mdan

XIX K›l›md›n Ortosu)” (K›rg›z Devlet Yaop›s›nda “Han” ve “Manap” Unvanlar› ‹le ‹lgili (XVII. As›rdan

XIX. Asr›n Ortas›), 

Türk Tsivilizatsiyas›n›n Düynölük Tsivilizatsiyalar ‹çindegi Ordu (Türk Uygarl›¤›n›n Dünya

Uygarl›¤›ndaki Yeri), (Biflkek: 2005), s. 333-349.




K

KA

AY

YN

NA

AK



ÇA

A:: 

Abliz, Orhun, “K›rg›z Tezkeresi”, 

K›rg›z Madaniyat›, Say›: 25, 1992.

Abramzon, S. M., “Kirgiz› i ih etnogenetiçeskie i istoriko-kul’turn›e sv’azi”, M., 1979.

Andreev, ‹., “Opisanie Sredney ord› kirgis-kaysakov s kasayush’imis’a do sego naroda takoj i

prilejash’ih k Rossiyskoy granitse po çasti Kol›vanskoy i Tobol’skoy guberniy krepostey

dopolneniyami, Spb,1795, Ç SHII.

Arhiv vneflney politiki Rossii, Z’ungarskie dela, 

F. Zyungar Dosyalar›, 1741, Op.

113/1.D.1551.L.701.

Asanov, T., “K›rg›zdard›n XVII-XVIII K›l›mdardag› Mamlekettik Tüzülüfl Belgilerinin Sanc›rada

Çag›ld›r›l›fl›”,  

Novoe o drevnem i srednevekovom K›rg›zstane, 1999.

Asanov, T., “fiabdan Bat›r Cana K›rg›zdard›n Baflkaruu Biyliginin Traditsiyas›”, 

K›rg›zistan: Tarih

ve Ça¤›m›z, 2006.

Bartold, V. V., “‹storiya kul’turnoy jizniv Turkestane”, Soç. T.2., Ç. 1. M., 1963.

Bernfltam, A., “‹stoçniki po istorii kirgizov XVIII v”, 

Vopros› ‹storii, Say›: 11-12, 1946.

Ber’ozin, ‹., “Vnutrennee ustroystvo Zolotoy Ord› (po hanskim yarl›kam)”

, Spb., 1850.

Budagov, L. Z., “Sravnitel’n›y slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy”, 

Spb., 1869.

Camgerçinov, B., “Prisoedinenie Kirgizii k Rossii”, M., 1959.

Camgerçinov, V., “Oçerki politiçeskoy istorii Kirgizii XIX v.”, 

Frunze, 1966.

Coldoflev, R., “XVIII K›l›mdag› K›rg›zdard›n Uruuluk Kuram› Cana Duald›k Etnosotsiald›k

Uyumu”, 


K›rg›zstan: Tarih ve Ça¤›m›z, 2006.

Coldoflev, R., “Ormon Han Bayan›”, 

Aalam, Say›: 9, May›s 1992. 

Çorobaev, A., “Folklorduk Materialdar”, RF NAN KC.‹nv.No.105.

Galitskiy, V. & Ploskih, V., “Starinn›y Ofl”

, Frunze, 1987.

“Gosarhiv Orenburgskoy oblasti Rossii” , F.1.Op.1.D.1.L.62.

Gumilyev, L. N., “Drevnie Tyurki”, M., 1973.

Gureviç, B. P., “Mejdunarodn›e otnofleniya v Tsentral’noy Azii v XVII- pervoy polov. XIX v.”,

2.Bask›, M., 1983.

“‹storiya Kirgizskoy SSR s drevneyflih vrem’on do naflih dney”, Cilt: 1, 

Frunze, 1984.

“K›rg›zstan-Rossiya: istoriya vzaimootnofleniy (XVIII-XIX vv.)”,

Belgeler ve Materyaller Seçmeleri,

(Biflkek: 1998).

Kurmanbek Can›fl, Bay›fl (epostor), 

K. Akievdin Aytuusu Boyunça, (Frunze: 1970).

“Manas: Sag›nbay Orozbak Uulunun Variant› Boyunça”, Frunze, 1979-1982.

Markov, G., “Koçevniki Azii”, M., 1976.

Masanov, N. Koçevaya, 

Tsivilizatsiya Kazahov, (Almat›: 1995).

“Material› po istorii K›rg›zov i K›rg›zstana. ‹zvleçenie iz Kitayskih istoçnikov” T.2. B., 2003.

S.94,99,102,202-210; Rusya Devlet Merkez Askerî-Tarih Arflivi. F.VUA.Op. 1.D. 18551.L.16.

Miftakov, K., “Talas K›rg›zdar›n›n Sanc›ras›”, 1923 // RF NAN KC.‹nv.No.200.

Mokeev, A., “Etap› etniçeskoy istorii i sotsial’noy organizatsii k›rg›zskogo naroda na T’an’

fiane v XVI-XVIII v.v.” , ‹zv.AN RK. 1991, Say›: 4.

Mokeev, A., “Drevnie element› v sisteme politiçeskoy organizatsii k›rg›zov T’an’-fian’a v XVI-

XVIII vv.”, 2003.

Moldobaev, ‹., “Manas”-istoriko-kul’turn›y pam’atnik k›rg›zov”, Biflkek, 1995.

Mollo, Niyaz, 

Sanat Digarasttar, (Biflkek: 1993).

Döölötbek SAPARAL‹EV

158



Nabiev, R., 

‹z istorii Kokandskogo Hanstva, (Taflkent: 1973).

Nebol’sin, P., “Oçerki torgovli Rossii so stranami Sredney Azii, Hivoy, Buharoy, i Kokandom”,

Spb., 1856.

Omorov, A., 

Acibek Datka, Biflkek, 1996.  

Omurbekov, T. N., “Uluu ‹nsandard›n K›rg›zstand›n Tar›h›ndag› Rolu Cana Ordu (XIX K›l›md›n

Ortosu-XX K›l›md›n Bafl›)”, B., 2003. 

Palen, K. K., “Narodn›e sud› Turkestanskogo kraya”, Spb., 1909.

Petrov, K., 

Oçerki feodal’n›h otnofleniy u kirgizov v XV-XVIII vv, (Frunze: 1963).

Ploskih, B. M., 

Oçerki patriarhal’no-feodal’n›h otnofleniy v Yujnoy Kirgizii, (Frunze: 1968).

Saparaliev, D., “Svedeniya ob etnopoliteçeskoy territorii k›rg›zov i dinamika çislennosti nase-

leniya K›rg›zstana s XVIII – do seredin› XIX veka”, 

K›rg›z Türk Manas Üniversitesi  Sosyal Bilimler

Dergisi, Say›: 3, 2002. 

Saparaliev, D., 

Vzaimootnofleniya k›rg›zskogo naroda s russkim i sosednimi narodami v XVIII. veke,

(Biflkek: 1995).

Saparaliev, D., “K istorii vozvedeniya fortifikatsionn›h soorujeniy na territorflii K›rg›zstana

(XVIII-XIXvv.)”, 

K›rg›z Cumhuriyeti Milli ‹limler Akademisi, Say›: 1, 1999.

Saparaliev, D., 

Etnopolitiçeskaya istoriya Ofla i ego okestnostey s XVIII do seredin› XIX v, (Biflkek: ‹lim,

1999).


Saparaliev, D., “K›rg›z Mamlekettüülügündö “Han” Cana “Manap” Tituldar› Cönündö (XVII

K›l›mdan XIX K›l›md›n Ortosu)”, 

Türk Tsivilizatsiyas›n›n Düynölük Tsivilizatsiyalar ‹çindegi Ordu,

(Biflkek: 2005).

Semyonov, A. A., “Buharskiy tarktat o çinah i zvaniyah i ob ob’azannost’ah nositeley ih v sred-

nevekovoy Buhare”, 

Sovetskoe Vostokovedenie, Say›: 5, 1948. 

S›d›kov, O., 

Tarih-i fiadmaniya, (Ufa: 1914).

Slovtsov, P. A., “‹storiçeskoe obozrenie Sibiri”, Cilt: 2,  

Spb., 1844.

Soltonoev, B., 

K›rg›z Tar›h›, (Biflkek: 2003).

Tauasarul›, K., 

Tup-tukiannan Ozume fieyin, (Almat›: 1993).

“Tsentral’n›y gosudarstvenn›y arhiv drevnih aktov Rossii”, F. 248. Op. 113. D. 1551. L. 701.

Urumbaev, A., “Neizvestnaya rukopis’ po istorii Kokandkogo hanstva”, ‹zv. AN Öz. SSC,

Ser.ON., Say›: 3, 1957.

Usenbaev, K. U., “K voprosu ob obfl’nosti territorii kirgizskogo naroda v dorevol’utsionn›y

period”, 

K›rg›z Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisinin Tarih Enstitüsü yay›n›, Say›:

2,1959. 


Usenbaev, K., 

Ormon han, (Biflkek: 1999).

Üsönbaev, K., 

Obfl’estvenno-ekonomiçeskie otnofleniya kirgizov v period gospodstva Kokandskogo hanstva,

(Frunze: 1961).

Valihanov, Ç., 

Opisanie puti v Kaflgar i obratno v Alatavskiy okrug, Cilt: 3,  (Alma-Ata: 1985).

Valihanov, Ç., 

Jurnal pohoda atamana Tel’atnikova v Taflkent 1796-1797gg., Cilt: 3, (Alma-Ata: 1985. 

Zeland, N., 

Kaflgariya i pereval› T’an’ fian’a. Putev›e zapiski, (Omsk: 1888).

Zimanov, S. Z., 

Politiçeskiy stroy Kazahstana kontsa  XVIII i pervoy polovin› XIX vekov, (Alma-Ata:

1960).


K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›

159

Document Outline

  • oak 2

Yüklə 90,95 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə