K
KIIR
RG
GIIZZLLA
AR
RIIN
N D
DE
EV
VLLE
ETT D
DÜ
ÜZZE
EN
N‹‹
((1188.. YYÜ
ÜZZYYIILLIIN
N ‹‹K
K‹‹N
NC
C‹‹ YYA
AR
RIISSII -- 1199.. YYÜ
ÜZZYYIILLIIN
N O
OR
RTTA
ASSII))
Döölötbek SAPARAL‹EV*
(Çeviren: Bak›t ‹manak SAGINBEKOV)**
Ö
ÖZ
ZE
ETT
Göçebe K›rg›zlar›n 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 19. yüzy›l›n ortas›na kadar olan dö-
nemde kendine has devlet yap›s›n› pek çok yeni bilgiler ›fl›¤›nda analiz edebilmekteyiz.
K›rg›zlar, bu dönemde boylar halinde ve birbirinden ba¤›ms›z olarak yaflamaktayd›
ancak d›flar›dan bir tehdit olufltu¤u takdirde kolayl›kla iflbirli¤i yoluna girebiliyorlard›.
Komflular›yla iliflki içinde olan K›rg›zlar, komflular›n›n devlet yap›s›n› örnek alarak
kendilerine ait merkezi bir devleti kurmak üzereyken ülkeleri Rus egemenli¤ine girmifl
ve kendilerine ait merkezi bir devlet kurma f›rsat›n› yar›m yüzy›l daha ertelemek zorun-
da kalm›fllard›r.
A
Annaahhttaarr K
Keelliim
meelleerr:: K›rg›zistan, Rusya, Kabile, Fergana, Devlet Düzeni
K›rg›z halk›n›n siyasi tarihinde, 18. yüzy›l›n ikinci yar›s› ve 19. yüzy›l›n ortalar›n› kap-
sayan dönem, merkezi idareye ba¤l› bir devlet kurmak amac›yla yürütülen iç
savafllar›n, boylar aras› savafllar›n ve anlaflmazl›klar›n üstesinden gelme çabalar›yla
geçmifltir. Ancak merkezi bir yap›n›n oluflturulmas› zaman› geldi¤inde K›rg›zistan,
Rus ‹mparatorlu¤unun egemenli¤i alt›nda kalm›flt›r. 18. yüzy›l, ünlü Rus do¤u bilim-
cisi Vasiliy Bartold’un tespitlerine göre: “bütün Müslüman halklar için kritik bir
dönemdi”, özellikle de bir birine her yönden yak›n olan K›rg›z, Kazak, Özbek,
Karakalpak, Uygur, Türkmen ve di¤er Türkistan halklar› için ayr› zorluklar› olan bir
dönemdi.
1
Çünkü bu halklar›n topraklar›, s›k s›k yabanc› istilac›lar›n (ilk önce Bat›
Mo¤ollara ait Cungar Hanl›¤›’n›n, sonra da Sin ve Rus imparatorluklar›n›n) hedefi
oluyordu. Türkistan bölgesinin siyasî parçalanm›fll›¤› yabanc› istilac›lar›n
amaçlar›na büyük ölçüde kolayl›k sa¤l›yordu.
149
*
Doç. Dr., K›rg›z Türk Manas Üniversitesi Ö¤retim Üyesi
** Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Araflt›rma Görevlisi.
1
V.V. Bartol’d, “‹storiya kul’turnoy jizniv Turkestane”, Soç. T.2., Ç. 1. M.., 1963, s. 275
OAKA
Cilt:2, Say›: 3, ss. 149-159, 2007©
Belirtti¤imiz dönemde K›rg›zlar›n yay›lma alanlar›, belgelere göre, yaklafl›k
olarak, Kuzeyden Güneye Talas, Balhafl’tan Gindikufl, Yarkent’e ve Bat›dan Do¤uya
ise Taflkent, Buhara’dan Cungarya, Tibet’e do¤ru uzanm›flt›r. Ancak K›rg›zlar›n esas
yerleflim alanlar› Tanr› Da¤lar›, Alay da¤ s›rtlar› ve çevresi, genel olarak da bugünkü
K›rg›zistan topraklar› içerisinde idi.
2
18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar, istilac›larla yap›lan
savafllara, boylar aras› iç anlaflmazl›klara ve çat›flmalara ra¤men K›rg›z halk›n›n
nüfusu art›fl göstermekteydi. 18. yüzy›l›n ortas›nda K›rg›zlar›n nüfusu 500-600 bin,
19. yüzy›l›n ortas›nda ise 1 milyon-1 milyon 200 bin civar›nda idi.
3
K›rg›z halk›n›n yaflad›¤› co¤rafî çevrenin k›talar aras› Avrasya ticaret hatt› olan
ünlü “Büyük ‹pek Yolu” üzerinde bulunmas›, temelde göçebeli¤i, k›smen de çiftçili¤i
etkileyerek halk›n yaflam tarz›n› ve faaliyetlerinin yönünü belirlemifltir. K›rg›zlar
aras›nda otlaklarla dolu verimli yaylalar›n bulundu¤u da¤ eteklerini iskân ederek
yerleflik hayat› sürdürenler de vard›. Ofl ve Özgön flehirleri bu konuda örnek teflkil
eder.
K›rg›zlar›n geçimini sa¤layan hayvanc›l›k, a¤›rl›kl› olarak daha iyi geliflmiflti.
K›rg›zlar, hayvanlar› sadece besin ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için de¤il, ayn› zamanda
bu topraklardan geçen ticari kervanlara yiyecek temin etme, yük tafl›ma ve çekme
ifllerinde de kullan›yorlard›. En önemlisi de, yerlilerin ço¤u o sert iklimli yüksek
da¤larda ve zor flartlarda yabanc› tüccarlara rehberlik hizmeti sunuyorlard›. Burada
atalar›n›n aktard›¤› deneyimler gerçekten paha biçilmezdi ve göçmenlere büyük bir
ek gelir sa¤l›yordu. Bu nedenle, çetin iklime ra¤men, K›rg›zlar yaflad›klar› toprak-
lar›n de¤erinin fark›ndayd› ve yaln›zca stratejik aç›dan de¤il, ayn› zamanda
ekonomik aç›dan da önemli olan, ekolojik aç›dan ilgi çekici olan ve avantaj sa¤layan
bu topraklar› ele geçirmeye çal›flan d›fl güçlere karfl› topraklar›n› koruma mücadele-
si veriyorlard›. Düflmanlar›n istilas›na u¤ray›p, onlar›n hâkimiyeti alt›nda kald›klar›
tarihin dönemlerinde bile K›rg›z halk›n›n bir k›sm› oturdu¤u yerleri terk etmeyerek,
topraklar›ndan geçen Büyük ‹pek Yolunun hatlar›n› kontrol alt›nda tutmaya
çal›flm›fllard›r.
4
Öte yandan, Tanr› Da¤lar›n›n yüksek da¤ uzant›lar› do¤al co¤rafi
s›n›rlar oluflturarak, bu bölgelerde yaflayan K›rg›z halk› aras›nda ticari, ekonomik ve
kültürel bak›mdan s›k› bir ba¤ kurulmas›na engel olmufltur. Bu da halk›n birleflme
sürecini yavafllatarak birbirinden ba¤›ms›z bir toplumsal geliflme sa¤lam›flt›r.
Göçebe hayat flartlar› böylesi bir da¤›n›kl›¤› daha da pekifltirerek belli bir derecede
farkl›laflmaya ve bölgeselleflmeye neden olmufltur.
5
Döölötbek SAPARAL‹EV
150
2
K. U. Usenbaev,
K voprosu ob obfl’nosti territorii kirgizskogo naroda v dorevol’utsionn›y period, (Frunze: K›rg›z
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisinin Tarih Enstitüsü Yay›n›, 1959), s. 29-36. S. M.
Abramzon, “Kirgiz› i ih etnogenetiçeskie i istoriko-kul’turn›e sv’azi” M. 1979, s. 24
3
D. Saparaliev, “Svedeniya ob etnopoliteçeskoy territorii k›rg›zov i dinamika çislennosti naseleniya
K›rg›zstana s XVIII – do seredin› XIX veka”,
K›rg›z Türk Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Say›: 3,
2002, s. 240-257.
4 Detayl› bilgi için bak›n›z, D. Saparaliev, “Vzaimootnofleniya k›rg›zskogo naroda s russkim i sosedni-
mi narodami v XVIII. veke” , Biflkek, 1995, s. 132.
5 Bak›n›z: G. Markov, “Koçevniki Azii”, M., 1976, s.310-311; Masanov N. Koçevaya, “Tsivilizatsiya
Kazahov”,
Almat›, 1995, s. 159-160
Tarihi kaynaklar› inceledi¤imizde K›rg›zlar›n da¤›n›kl›¤› ve bölgeselleflmeleri
a盤a ç›kmaktad›r. Nitekim, Rus senatosu sekreteri ‹van Kirilov’un May›s 1734’te
Rusya ‹mparatoriçesi Anna ad›na sundu¤u “Kamçatka ve K›rg›z-Kaysak Gezilerine
‹liflkin Projesi”nde K›rg›zlar›n yaflad›¤› baz› bölgeler an›lmakta, “kendi han›” olan
küçük bir deniz kazas›ndan (büyük ihtimalle günümüz Cumhuriyeti’nin Iss›k-Köl
bölgesi - D.S.) ve Vodokflan (Badahflan - D.S) topraklar› ile komflu, kendi han› olan
küçük K›rg›z kazas›ndan ve nihayetinde “hanlar› zay›f olan Aksin kasabas›” (günümüz
Calal-Abad Bölgesi’nin Aks› ilçesi - D.S.) ve Alyu’dan (flimdiki Alay ilçesi - D.S.) söz
edilmektedir.
6
1741’de Cungariya’dan geri dönen bir Rus memurun raporunda ise,
“Burutlar
7
Galdan Çirin’in himayesi alt›nda de¤illerdi, aksine Kazak Ordusu (yani
Kazak Hanl›klar› - D.S.) gibi özgür yaflam sürmekteydiler ve Zengor Kalmaklar›yla
devaml› savafl içindeydiler. Zengorlar taraf›ndan esir al›nan Burutlar, de¤iflim
yap›lmadan geri verilmezdi, ancak kendi aralar›nda yap›lan esir de¤iflimi sonucun-
da kendi topraklar›na gönderilirlerdi” ifadeleri yer almaktad›r.
8
1757 tarihli Rus arfliv
belgelerinde Oyrot zaysan› fiarakobun’un flu sözleri verilmifltir: “…Buhar ukrain
(baflka deyiflle Buhara Hanl›¤› - D.S.) yak›n›nda, tepeden afla¤›ya do¤ru Derya nehri
boyunca Burutlar ad›nda bir halk bulunmaktad›r, …kalabal›klar ve iyi savaflç›lar.
Kendilerinin önder niteli¤inde bir sahipleri vard›r.”
9
Bu bilgiler, aç›k bir flekilde
belirtilen tarihte flimdiki K›rg›zistan topraklar›nda, Fergana civarlar›nda Ofl-Alay
istikametinden Iss›k-Göl’e kadar, parçalanm›fl halde, fakat yine de ba¤›ms›z ve ege-
men, kendi yöneticisine sahip olan bir K›rg›z siyasal yap›s› oldu¤u görüflünü destek-
lemektedir.
Bu noktada belirtmekte fayda vard›r ki, göçebe halklar›n tarihinin
araflt›r›lmas›nda Asya halklar›n›n “geliflmede” ve “ilerlemede” geri kald›¤›n› ve dur-
gunluk yaflad›¤›n› vazeden Avrupa merkezli düflüncenin ve ayn› zamanda toplumsal
de¤iflim sürecinde göçebe hayat›n› “gerici” olarak de¤erlendiren Marksist aç›kla-
malar›n ciddi olarak kriti¤e tabi tutulmas› gerekir. Etnolog L. N. Gumilyev’in de
belirtti¤i üzere, “Göçebe medeniyeti kendine ait geliflme yoluna sahiptir: köylü, bar-
bar ve de¤ersiz de¤ildir”.
10
Günümüzde art›k, Sovyet döneminde oldu¤u gibi, tarih-
te K›rg›zlar›n kendi siyasal sistemlerinin ve onlara ait alt yap›lar›n oldu¤unu kabul
etmemek ve K›rg›z toplumunda daha 18. yüzy›lda “Han” unvan›n›n oldu¤u gerçe¤ini
görmezden gelmek mümkün de¤ildir.
Çin ve Rus tarihi kaynaklar›nda K›rg›zlar›n soy ve kabile gruplar› kayda al›nm›flt›r.
Bunlar: Adigine, Avat, Az›k, Bag›fl, Bas›z, Boston, Bugu, Döölös, Cediger, Kesek,
K›pçak, K›tay, Konurat, Kuflçu, Monollor, Munduz, Nayman, Sar›bag›fl, Sayak, Solto,
Teit, Çerik, Çonbag›fl v.s. Bileflenleri ve say›lar› devaml› de¤iflen bu soy ve kabile
gruplar› iki bölgesel konfederasyona ayr›l›yordu:
Oñ kanat (sa¤ kanat) ve Sol kanat -
K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›
151
6
“Gosarhiv Orenburgskoy oblasti Rossii” Rusya, Orenburg Bölgesi Devlet Arflivi, F.1.Op.1.D.1.L.62.
7
Zaman›nda Kalmaklar›n K›rg›zlara verdi¤i ve farkl› inançtakileri, yani Müslümanlar›, tan›mlayan bir
isimdir. Önce Ruslar, daha sonra da Çinliler K›rg›zlar› bu adla anm›fllard›r.
8
“Arhiv vneflney politiki Rossii, Z’ungarskie dela”,
F. Zyungar Dosyalar›, 1741. Op. 113/1.D.1551.L.701.
9
“Tsentral’n›y gosudarstvenn›y arhiv drevnih aktov Rossii”. F. 248. Op. 113. D. 1551. L. 701.
10
L.N. Gumilyev, “Drevnie Tyurki”, M., 1973, s. 94.
(sol kanat).
11
Bazen, flartl› olarak K›rg›zlar kendilerini, bölgesel-co¤rafi yerleflmele-
rine göre:
içkilikler - Türkçe anlam›yla iç (Güneyde, Kaflgar-Fergana k›sm›ndaki K›rg›z
halk›) ve
arkal›klar - d›fl (Kuzeyde, Çüy, Talas, Iss›k-Göl ve Nar›n bölgelerindeki K›rg›z
nüfusu) olarak, Çin tarihçileri ise K›rg›zlar› Bat›l›lar ve Do¤ulular veya Güneyliler ve
Kuzeyliler olarak tasnif ediyorlard›.
1770’de yaz›lan “Siyuy Çji” adl› Çince eserde, “220 y›l öncesinde (buna göre 16.
yüzy›l -D.S.) kendi aralar›nda bar›fl görüflmeleri yaparak halk› eflit olarak ay›rd›lar. ‹ki
grup seçtiler, zenginlerden iki yönetici belirlediler ve her ikisine sahip olduklar›
topraklar›, sular›, da¤lar› gösterdiler. Kuzey ve Güney olarak iki dala ayr›ld›lar.
Güney, To-go-so-ho-le (Dokuz o¤ul, A. Mokeev ve G. Suprunenko’nun düzeltmesi
12
),
Kuzey ise Ke-er-ge-tsi-si (K›rg›z) olarak adland›r›l›yordu. … Her biri kendi içinde
dallara ayr›l›yordu”.
13
Bu bilgiler belli bir derecede 16. yüzy›la ait, K›rg›zlar›n k›rk k›z
ve otuz o¤uldan türedi¤i hikâyesini içeren “fiadcart al Atrak” adl› Pers kayna¤›yla
uyuflmaktad›r. Gerçekten de burada, eski Merkezî Asya halklar›n›n geleneksel devlet
oluflturma sistemi ile karfl›laflmaktay›z. Bilindi¤i gibi, Bat› Türk boylar›n›n do¤al
oluflumu ile ilgili “Üçoklar” ve “Bozoklar” efsanesi büyük “O¤uz El”ini birlefltiren
O¤uz Ka¤an’la iliflkilendirilmektedir.
14
Her K›rg›z soy ve kabile gruplar› (uruk – kabile – topluluk), agalakçin (yafl›na
göre) taraf›ndan yönetilen, kuflaktan kufla¤a geçen, küçük alt gruplar› olan (uul –
o¤lan nesli), birkaç kabile soydan- uruktan, akraba ba¤lar›ndan büyük ailelerden
oluflmaktayd›. Söz konusu biylerden biri bafl biy olarak seçilirdi.
1782’de oluflturulan “Tsin Dinn Huanyu Si-Yuy Tuçji” – “En Yüce Onay ile Bat›
Bölgesinin Co¤rafî Tasviri” adl› Çin kayna¤›n›n 45.B 1. sayfas›nda “Tüm bu liderler
(tou) bir birinden ba¤›ms›zd›r. Onlar her sene herkesin bulundu¤u ve genel yöne-
time bakan bir baflkan seçiyorlar (çjan). Cjan olan lider (tou), Mamu – Kuli ismi ile
bilinmektedir” ifadesini yer vermektedir.
15
A. N. Bernfltam, Sar›bag›fl kabile grubu
temsilcisi Mamatkul için “18. yüzy›l›n ortalar›nda K›rg›zlar›n seçilmifl han›” olarak
biliniyordu demekte
16
ve bunu, K›rg›z kaynaklar› da do¤rulamaktad›r.
17
A. M.
Döölötbek SAPARAL‹EV
152
11
“Material› po istorii K›rg›zov i K›rg›zstana. ‹zvleçenie iz Kitayskih istoçnikov” T.2. B., 2003.
S.94,99,102,202-210; Rusya Devlet Merkez Askerî-Tarih Arflivi. F.VUA.Op. 1.D. 18551.L.16.
12
Bu kan›y› K›rg›z araflt›rmac›s› R. Coldoflev çürütmeye çal›flmaktad›r, bkz., R. Coldoflev, “XVIII
K›l›mdag› K›rg›zdard›n Uruuluk Kuram› Cana Duald›k Etnosotsiald›k Uyumu” (XVIII. As›rda
K›rg›zlar›n Boy Terkibi ve Dual Etnososyal Kuruluflu),
K›rg›zstan: Tarih ve Ça¤›m›z, (Biflkek: 2006), .s.
171.
13
A. Mokeev, “Etap› etniçeskoy istorii i sotsial’noy organizatsii k›rg›zskogo naroda na T’an’ fiane v XVI-
XVIII v.v.”, ‹zv.AN RK, 1991, Say›: 4, s. 44-45.
14
A . Mokeev, “Drevnie element› v sisteme politiçeskoy organizatsii k›rg›zov T’an’-fian’a v XVI-XVIII vv.”,
(Biflkek: 2003), s. 41.
15
A. Bernfltam, “‹stoçniki po istorii kirgizov XVIII v.”,
Vopros› ‹storii, Say›: 11-12, 1946, s. 128.
16
A.g.e., s. 128.
17
T. Asanov, “K›rg›zdard›n XVII-XVIII K›l›mdardag› Mamlekettik Tüzülüfl Belgilerinin Sanc›rada
Çag›ld›r›l›fl›”, (K›rg›zlar›n XVII-XVIII. As›rlarda Devlet Düzeni ‹le ‹lgili Bilgilerin fiecerede Yans›mas›),
Novoe o drevnem i srednevekovom K›rg›zstane, (Eski ve Orta Ça¤ K›rg›zlar› Hakk›nda Yeni Bilgiler), (Biflkek:
1999), s. 108.
Mokeev ise her iki kanad›n bafl›nda seçilmifl Büyük Biy’lerin oldu¤unu belirtmekte-
dir.
18
Baflka bir Çin kayna¤›nda, sa¤ kanad›n bafl›nda Mamatkul Biy’in ve sol
kanad›n bafl›nda ise Karaboto Biy’in oldu¤u, genel yönetimin Mamatkul Biy’e ait
oldu¤u ve Karaboto Biy (K›tay), Maytak (Kuflçu) ve Akbay’›n (Saru) ona yard›m ettik-
leri söylenmektedir.
19
Fakat elde edilen kaynaklar›n incelenmesi sonucunda flunu söyleyebiliriz ki,
K›rg›zlar komflu ülkelerin devlet yönetimindeki hiyerarfliden esinlenerek, 18. yüzy›l›n
ortalar› ile 19. yüzy›l›n birinci yar›s›ndaki dönemde, bafllar›ndaki önderi “Han”
(Cungar, Buhar ve Kazak hanl›klar›nda oldu¤u gibi), “Bek” (Do¤u Türkistan veya
Kaflkar’da oldu¤u gibi) ve “Padiflah” (Pers ‹ran, Türkiye, Afganistan’da oldu¤u gibi)
olarak adland›r›rlard›. Bu önder s›fatland›rmalar›
, Manas”
20
üçlemesinden,
“Kurmanbek”, “Can›fl, Bay›fl” ve di¤er küçük destanlara kadar
21
K›rg›zlar›n birçok
folklor materyallerinde
22
oldu¤u gibi di¤er, Rus
23
, Çin
24
ve Kazak
25
tarihî bel-
gelerinde de yeteri kadar yer almaktad›r.
K›rg›z soy kabile gruplar›, yani farkl› göçebe topluluklar› akrabal›k ba¤lar›n›
içeren birlikteliklerden daha ziyade bölgesel oluflumlard›. Bunlar›n her birinin
kendilerine ait mal iflaretleri, savafl naralar›, genelde kendi bayraklar›, liderleri, bey-
lerinin ise kendi mührü ve “k›rk yi¤idi” (k›rk askerden oluflan özel koruma) olup, ayr›
bir ba¤›ms›z siyasi yönetimi temsil ediyorlard›. Bu durum, gerçekte ve formal olarak
bir aç›dan küçük Yunan devleti olan Polis’i an›msatan, kendi bafl›na varl›¤›n›
sürdüren bir devlet organizmas› idi.
26
B. P. Guryeviç’in tespitlerine göre, K›rg›z soy
ve kabile gruplar› “asl›nda art›k bir tür devleti temsil etmekteydi”.
27
Bu aç›dan
sözkonusu dönemdeki K›rg›zlar›n devlet yap›s›yla ile ilgili daha 19. yüzy›l›n ilk
yar›s›nda Rus araflt›rmac› P. A. Slovtsov, “kendi kendilerini idare eden K›rg›zlar›n
“Cumhuriyete benzer” bir sistem kurduklar›ndan söz etmekteydi.
28
Bir baflka Rus
araflt›rmac› K. K. Palen ise, “kabile topluluklar›n›n küçük devletler” oldu¤unun alt›n›
çizmifltir.
29
K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›
153
18
‹storiya Kirgizskoy SSR s drevneyflih vrem’on do naflih dney, Cilt: 1, (Frunze: 1984), s. 465.
19
Material› po istorii k›rg›zov i K›rg›zstana (K›rg›zlar ve K›rg›zistan Tarihi ile ‹lgili Materyaller), Cilt: 2,
(Biflkek: 2003), s. 94, 99, 101-102.
20
“Manas: Sag›nbay Orozbak Uulunun Variant› Boyunça” (Manas: Sag›nbay Orozbak O¤lu’nun
Varyant›nda), Cilt: 1 ve 4, (Frunze: 1979-1982); ‹. Moldobaev,
Manas - istoriko-kul’turn›y pam’atnik
k›rg›zov (Manas: K›rg›zlar›n Tarihî- Kültürel Miras›), (Biflkek: 1995).
21
“Kurmanbek Can›fl, Bay›fl (epostor)”,
K. Akievdin aytuusu boyunça, (Frunze: 1970).
22
A. Çorobaev, “Folklorduk Materialdar”, RF NAN KC.‹nv.No.105; K. Miftakov, “Talas K›rg›zdar›n›n
Sanc›ras›”, 1923, RF NAN KC.‹nv.No.200; A. Omorov,
Acibek datka, (Biflkek: 1996), s. 23.
23
GAOr.OP. F1.OP.1.D.1.L.62.
24
A. Bernfltam, “‹stoçniki…”, s. 128.
25
K. Tauasarul›,
Tup-tukiannan Ozume fieyin, (Almat›: 1993), s . 348.
26
K. Petrov,
Oçerki feodal’n›h otnofleniy u kirgizov v XV-XVIII vv., (Frunze: 1963), s. 152.
27
B. P. Gureviç, “Mejdunarodn›e otnofleniya v Tsentral’noy Azii v XVII- pervoy polov. XIX v.”, 2.bask›,
M., 1983, s. 22.
28
P. A. Slovtsov,
‹storiçeskoe obozrenie Sibiri, Cilt: 2, Spb., 1844, s. 483.
29
K.K. Palen, “Narodn›e sud› Turkestanskogo kraya”,
Spb., 1909, s. .308.
fiunu da söylemeliyiz ki, K›rg›zlar›n seçilmifl baflbu¤u, hiçbir zaman (özel koruma
askerleri haricinde) kalabal›k ve daimi askeri bir güce sahip de¤ildi. Baflbu¤un
kabilelerin bafl biyleri üzerinde neredeyse hiç bir siyasal gücü yoktu. Dolay›s›yla,
ciddi bir neden olmaks›z›n, kabilelerin ve onlar›n daha alt oluflumlar›n›n iç hayat›na
kar›flamayan, K›rg›zlar›n sembolik bir lideri olmakla yetinirdi. Görünüfle bak›l›rsa,
Baflbu¤un sorumluluklar›na, savafl hareketleri esnas›nda aksakallar (dan›flma) kuru-
lu ile asker güçlerini koordine etme, komflu ülkelerle birlikle ortaklafla d›fl güçlere
karfl› koalisyon harekât›n› onaylama iflleri giriyordu. Resmi kabulleri
gerçeklefltirmek ve komflu ülkelere elçi göndermek yetkisi de bu sorumluluklara
dâhildi ve ayn› zamanda toplumun huzurunun ve istikrar›n eski gelenekler esas›nda
sa¤lanmas›n› kontrol ediyordu. Kabileler aras›ndaki anlaflmazl›k durumlar›nda
baflhakemlik, göç s›ras›nda ise anlaflmazl›klar›n önüne geçmek için göçler aras› s›n›r
denetlemesini yapard›. Bunun için her sene halk kurultaylar› düzenlenirdi. Bu
amaçla, bazen Nevruz kutlamalar›n›n, toylar›n (dü¤ünlerin) yap›ld›¤› yerler veya
büyük devlet adamlar›n› anma (afl) günleri gibi insanlar›n yo¤un topland›¤› yerler ve
tarihler seçilirdi.
K›rg›zlardan baflbu¤lar›na mutlak ödenmesi gereken herhangi bir özel vergi tah-
sil edilmiyordu
30
, bu Orta Ça¤daki birçok göçebe devletlerinde s›radan bir olayd›.
31
Baflbu¤un idaresine sayg› ve sadakat anlam›nda emrindekiler kendi istekleriyle
hediye fleklinde, “tartuu” (genelde yürük atlar, silah teçhizat, z›rhl› tak›mlar v.s.),
bunun yan› s›ra “sogum”, koruyucu vasf›ndaki hükümdarlar›na sofral›k tad›mlar
(kuzu, s›¤›r, at eti v.s.) getirirlerdi.
32
K›rg›z halk›ndan s›kça dinî vergi olan zekât toplan›rd›
33
, bu Müslümanlar›n kendi
iste¤iyle günahlar›ndan ar›nmak için her sene fakir-fukaraya da¤›tt›¤› ba¤›flt›r.
Sözünü etti¤imiz zaman diliminde komflu olan ve Sin imparatorlu¤u taraf›ndan
fethedilen, ço¤u Uygur ve K›rg›z-K›pçaklardan oluflan Kaflgar (Sincan) halk› zor
durumda kalarak ço¤unlukla Fergana vadisine göç etmifllerdi, bu nedenle zekât›
toplayanlar da 19. yüzy›l›n ikinci çeyre¤inden itibaren siyasi etkisi güçlenmeye
bafllayan Kokand Hanl›¤› emrindeki tahsildarlard›. “‹tikad› zay›f Müslümanlar” olan
göçebe K›rg›zlar›n dinî ba¤›fllar› bafllang›çta, Rus kaynaklar›n›n da do¤rulad›¤› gibi,
arada bir toplanan vergi oran› pek külfetli olmamas› nedeniyle bir sorun teflkil
etmiyordu. Tahsil Müslüman flahs›n mal varl›¤›na göre de¤il, sadece yüz koyundan
bir tanesi, yani % 1 oran›nda mal ba¤›fllan›yordu.
34
Bu da hiçbir flekilde Kokand
Döölötbek SAPARAL‹EV
154
30
N. Zeland, “Kaflgariya i pereval› T’an’ fian’a. Putev›e zapiski”,
Omsk, 1888. s. 132; T. Asanov,
“K›rg›zlar›n XVII XVIII. As›rlardaki Devlet …”, s. 109.
31
‹. Ber’ozin, “Vnutrennee ustroystvo Zolotoy Ord› (po hanskim yarl›kam)”,
Spb., 1850, s. 63; S. Z.
Zimanov,
Politiçeskiy stroy Kazahstana kontsa XVIII i pervoy polovin› XIX vekov, (Alma-Ata: 1960).
32
B. Camgerçinov, “Prisoedinenie Kirgizii k Rossii.”,
M.,1959, s. 69-70; B.M. Ploskih, Oçerki patriarhal’no-
feodal’n›h otnofleniy v Yujnoy Kirgizii, (Frunze: 1968), s. 141.
33
L.Z. Budagov, “Sravnitel’n›y slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy.”, Cilt: 1,
Spb., 1869, s. 605.
34
10 TSG‹AR. 468. Op. 18. D. 468. L. 32; P. Nebol’sin, “Oçerki torgovli Rossii so stranami Sredney Azii,
Hivoy, Buharoy, i Kokandom.”,
Spb., 1856, s. 10; K. Üsönbaev, Obfl’estvenno-ekonomiçeskie otnofleniya kir-
gizov v period gospodstva Kokandskogo hanstva, (Frunze, 1961), s. 22.
Hanl›¤›’na herhangi bir siyasi ba¤›ml›l›¤› yans›tm›yordu. Hatta böyle bir durumun
aç›k bir örne¤i, 1855’te Rusya’n›n himayesine kabul edilen K›rg›zlar›n soy kabile
grubundan olan Bugu, 1859 y›l›nda Kurtka savunma duvarlar›n› sa¤lama almak için
Kokand sipahilerine “60 at vergi” ödemeye zorunlu k›l›nm›fllard›.
35
Tarihi kaynaklar bizi, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren yukar›da ad› geçen
Mamatkul ve Karaboto liderlerinin yan› s›ra, Ac› Biy (Adigine kabilesi), Kubat Biy
(Kuflçu kabilesi) ve o dönemde yaflayan Kazak siyasetçisi Kazbek bek Tauasar
Ulu’nun “K›rg›zlar›n Han›”
36
dedi¤i Cay›l Bat›r’›n (Solto) aktif siyasî faaliyetlerinden
haberdar etmektedir. Rus kaynaklar›nda 10 nahiyenin “kinyaz’›” (Beyi) olarak bilinen
Atake Bat›r T›nay Ulu
37
(Sar›bag›fl), Rus yanl›s› olarak tan›n›yordu. Atake’nin rakibi
ise Esengul Bolot Uluidi.
38
Söz konusu isimlerle birlikte, Birnazar ve Menmurat
(Bugu), Sad›r Han Arz›mat Ulu biyler, Canbolot ve Kaç›ke (Sayak), Berdike (Saruu)
bat›rlar, Tüleberdi biy (Solto)
39
gibi flah›slar öne ç›km›flt›r.
19. yüzy›l›n ikinci yar›s›n›n bafl›nda Do¤u Türkistan halk›, ço¤u zaman kendi
ç›kar›n› düflünen Fergana (Kokand) yöneticilerinin insiyatifi ve ilk etapta di¤er
komflu Müslüman halklar›n aktif maddî ve manevî destekleri ile d›fl güçlere karfl›
özgürlük mücadelesinde baflar›s›z olup, her seferinde de sürgün ve ticari ambargoya
maruz kal›yordu. Komflu ülkedeki bu gergin durum K›rg›zistan topraklar›nda halk›n
onay› ve deste¤iyle yeni savunma yerleflimleri ve kalelerinin (korgon) yap›lmas›na
neden olmufltur. Bu bir yandan, hem Güneyden hem de Kuzeyden gelebilecek olas›
yabanc› istilaya karfl› önlem, di¤er yandan da ayn› dinden olan Kaflgar ve Buhara
Emirli¤i’nden Uygurlar ve K›rg›z-K›pçaklar ile birlikle Fergana’dan k›smen tafl›nm›fl
olan soydafllara bar›nma imkân› sa¤lam›flt›r. Onlar, ayn› zamanda Do¤udan -
Rusya’n›n Bat› Sibirya kentleri olan Omsk, Petropavlovsk, Semipalatinsk ve bir de
Güneydo¤udan Sincan’›n Kuzeydo¤u kentlerine, Kulca, Çu¤uçak, Yarken, Ak-Su ve
di¤erlerine giden hatlarda, gittikçe s›klaflan ticarî iliflkilerin güvenli¤ini sa¤lamak
amac›n› da gütmüfltür.
40
Kaflgar Müslümanlar›n›n ba¤›ms›zl›¤› için “gazavat” slogan› ile s›k s›k toplanan
askeri vergiler (›ramat-ç›g›m) yerli Yedi-Su halk›n›n tar›m ve zirai-ekonomi duru-
munu olumsuz bir flekilde etkiliyor, vatandafllar›n s›n›rl› kaynaklar›n›n daha da azal-
mas›na neden olarak durumlar›n› zorlaflt›r›yordu. Toplumdaki sosyal gerginlik yerli
Türk halklar›n›n birlikteli¤ine ve dostlu¤una da yans›m›flt›. Kokand hükümdarlar›
Orta Asya’daki hâkimiyetlerini güçlendirmeye çal›fl›rken ayn› zamanda idarecili¤e de
K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›
155
35
Ç. Valihanov,
Opisanie puti v Kaflgar i obratno v Alatavskiy okrug, Cilt: 3, (Alma-Ata, 1985), s. 78.
36
K. Tausarul›,
Tup-tukiannan ozume fleyin, (Almat›: 1993), s. 384.
37
‹. Andreev, “Opisanie Sredney ord› kirgis-kaysakov s kasayush’imis’a do sego naroda takoj i prile-
jash’ih k Rossiyskoy granitse po çasti Kol›vanskoy i Tobol’skoy guberniy krepostey dopolneniyami”,
Spb, 1795, Ç SHII, s. 17.
38
B. Soltonoev,
K›rg›z Tar›h›, (Biflkek: 2003), s. 159, 194-195; T. Asanov, “fiabdan Bat›r Cana K›rg›zdard›n
Baflkaruu Biyliginin Traditsiyas›”,
K›rg›zistan: Tarih ve Ça¤›m›z, (Biflkek: 2006), s. 161-162.
39
B. Soltonoev,
K›rg›z Tar›h›, s. 186-194.
40
D. Saparaliev, “K istorii vozvedeniya fortifikatsionn›h soorujeniy na territorflii K›rg›zstana (XVIII-
XIXvv.)”
K›rg›z Cumhuriyeti Milli ‹limler Akademisi, Say›: 1, 1999, s. 39-44.
önem vererek s›k s›k komflu topraklarda emrivaki bir flekilde dinsizlerle mücadele
bahanesiyle kendilerini lider s›fat›yla tan›tmaya çal›fl›yorlard›. Bu durum çok
geçmeden Kuzey Do¤udaki göçebe K›rg›z ve Kazaklarda oldu¤u gibi, Güney Bat›daki
Buharal›lar›n da fliddetli karfl› koymalar›na neden oldu.
1841’de Buhara Han› Nas›rulla, Kokand’a yapt›¤› sald›r›da baflar›l› oldu ve fleh-
rin han› olan Madali’yi idam etti. Böylece söz konusu topraklar› devlet olarak orta-
dan kald›rm›fl oldu. Komflu Talas, Aks› ve Alay K›rg›zlar› Kokand’›n Ming Han süla-
lesinden gelerek 35 y›ld›r onlarla birlikte göçebe hayat› sürdüren ve bir K›rg›z kad›n-
dan dünyaya gelen fierali Han’› iktidara getirerek devleti yeniden kurmakta acele et-
tiler. Kokand taht›na annesi taraf›ndan akraba, üstelik damatlar› olan fierali Han’›n
getirilmesiyle Fergana civar›ndaki K›rg›zlar, Kaflgar Fergana vadisindeki Müslüman
devletlerinin konfederasyonunda kendilerinin liderlik durumlar›n›n fark›na varmaya
bafllad›lar. Hanlar Han›’n›n karargâh› Kokand olmas› nedeniyle konfederasyon bafl-
kenti olarak Kokand’›n siyasî önemini artt›rd› ve K›rg›zlar Kokand’› bir dereceye ka-
dar kendi devletleri olarak gördüklerinden, hem Rusya hem de Buhara’dan gelen
bask› ve müdahalelerden k›skançl›kla koruyorlard›.
K›rg›zlar›n asilzadelerinden biyler (beyler), formalite icab› Ming Han soyundan
kendilerine uygun birisini tahta ç›kartarak onu sürekli kontrol alt›nda tutmaya ve
her f›rsatta durumlar›n› güçlendirmeye çal›fl›yorlard›. Bu yüzden de biyler bazen
Buhara’dan destek aramak zorunda kalan yerli eski Özbek asilzadelerinin
isyanlar›yla karfl›lafl›yorlard›. Bu birçok kay›plara yol açan kanl› devrimlerle
sonuçlan›yordu. Bunun yan› s›ra, Ofl Alay ve Talas K›rg›zlar›, Is›k Göl, Çüy ve
Nar›n’dakilerden her zaman Kokand’dan ayr› olup ba¤›ms›zl›klar›n› korumufllard›r.
41
Ofl-Alay K›rg›zlar› Kokand’› yöneten ve 1853’te öldürülen K›rg›z-K›pçaklardan
Musulmankul’u kendi hanlar› olarak görüyorlard›. Bu bak›fl, K›rg›z Moldo Niyaz’›n
manzumesinde yeralan “Binbafl› Musulmankul Kokand’da on y›l hanl›k yapt›”
ifadesinde de a盤a ç›kmaktad›r.
42
Musulmankul sonras› bir di¤er lideri (Adigine
kabilesinden Asanbeko¤lu Alimbek Bey) “Han” ünvan›yla anmaya bafllad›lar.
Asanbeko¤lu Alimbek Bey, Is›k Göllü manaplar›n, Boronbay Bekmurato¤lu,
Murataal› Pirnazaro¤lu’nun Rus hükümetine yazd›klar› mektupta “Han” s›fat›yla
an›lmaktad›r.
43
Alimbek ise resmi yaz›flmalar›nda “Alimbek parvanaç›” unvan›n› kul-
lanm›flt›r. Bunu, onun 4 Eylül 1853 ve 1861’in bahar›nda Is›k Göl K›rg›zlar›na yazm›fl
oldu¤u iki mektup kan›tlamaktad›r.
44
Son mektubunda, Rus D›fl ‹flleri Bakanl›¤›
dokümanlar›nda ve o¤lu Abdullabek’in özel mührünün oyulmufl yaz›s›nda “Alimbek
parvanaç›” unvan› görülmektedir.
45
Söz konusu unvan, büyük ihtimalle, Orta Asya
Döölötbek SAPARAL‹EV
156
41
D.B. Saparaliev,
Etnopolitiçeskaya istoriya Ofla i ego okestnostey s XVIII do seredin› XIX v, (Biflkek: ‹lim, 1999),
s. 136.
42
Niyaz Mollo,
Sanat Digarasttar, (Biflkek: 1993), s. 60.
43
“K›rg›zstan-Rossiya: istoriya vzaimootnofleniy (XVIII-XIX vv.)”,
Belegeler ve Materyaller Seçmeleri, (Biflkek:
1998), s. 157.
44
A.g.e., s. 157; TSGA RK. F.3. Op. 1 D. 365. L.12.
45
V. Galitskiy & V. Ploskih,
Starinn›y Ofl, (Frunze: 1987), s. 77; V. Camgerçinov, Oçerki politiçeskoy istorii
Kirgizii XIX v., (Frunze: 1966), s. 183.
Bölgesinde K›rg›zlar›n Büyük Hakimiyeti döneminden kalm›fl olup bahsedilen
zamana kadar yönetim sisteminde hep muhafaza edilmifltir. Çin kaynaklar›na göre,
o zamanlar bu unvan “parmanç›” (K›rg›z dilinde buyrukçu, Rusça’da da “pravitel’,
yani emreden anlam›ndad›r) fleklindeydi ve alt› yönetim rütbesinden birisi idi.
46
“Halk›n idarecisi” anlam›na gelen bu unvan›n, Fergana’da 16. yüzy›ldan 19. yüzy›l›n
ortas›na kadar kullan›ld›¤› görülmektedir.
47
“Parmanç›”, komflu Buhara Emirli¤inde-
ki idare sisteminde bilinen ve adaleti talep eden anlam›ndaki
48
dadhoh (datha)
49
ünvan›ndan daha üst bir seviye idi.
Bu arada çoktan beri kendilerine ait merkezi bir devletin olmas› fikrini besleyen
Kuzey K›rg›z kabileleri, 1841 y›l›nda Is›k Göl Kutmald›’daki kurultayda oy çoklu¤uyla
Sar›ba¤›fl kabile temsilcisi Ormon Niyazbeko¤lu’nu bütün K›rg›zlar›n Han› olarak
seçtiler. Han’›n idare etti¤i dönemde Aksakallar›n küçük ve büyük Dan›flmas›
(Keñefl) oluflturularak, günümüzün Savunma ve ‹çiflleri Bakanlar›na benzer idareciler
ve tam yetkiye sahip diplomatlar tayin edilmifltir.
50
Kanunlar (Ormon okuu) yeniden
gözden geçirilmifltir. Ormon aile klan› K›rg›zlar aras›nda monarfli idaresini tekele
almak için ideolojik temele dayand›racak ciddî giriflimler olmufltur. Söz konusu
giriflimler, asil bir tabakan›n (kast) temelini atan kifli olarak Ormon Han›n yedinci
göbekten efsanevî atalar›ndan Manab’› anlatan tarihî eser “Cevap name” fleceresi
arac›l›¤›yla gerçeklefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu olaylara ba¤l› olarak K›rg›z asilzade
tabakas› biylerin idarecilik rollerinde baz› de¤iflmeler olmufl ve K›rg›zistan’da yeni
bir s›n›f, Manaplar, ortaya ç›km›flt›r.
51
Fakat o zamanki K›rg›zlar›n devleti
merkezilefltirme sürecinin tamamlanmas› ve pekifltirmesine K›rg›z toplumu içinde-
ki merkezî güçlerin yan› s›ra d›fl faktörler de engel olmufltur. Öncelikle Rus impara-
torlu¤unun kolonilefltirme siyasetinin giderek güç kazanmas› ve çok geçmeden
K›rg›z topraklar›n› kendi s›n›r› içine almas› süreci engelleyici önemli faktörlerdir.
Böylece K›rg›zlar›n ba¤›ms›zl›¤› yar›m as›rl›¤›na, yani 19. yüzy›l›n ortas›ndan 20.
yüzy›l›n bafl›na kadar tamamen yitirilmifltir.
K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›
157
46
Orhun Abliz, “K›rg›z Tezkeresi”,
K›rg›z Madaniyat›, Say›: 25, 1992, s. 5.
47
R. Nabiev,
‹z istorii Kokandskogo hanstva, (Taflkent: 1973), s. 261.
48
L.Z. Budagov, “Sravnitel’n›y slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy”, Cilt: 1,
Spb., 1869. s. 545.
49
A. A. Semyonov, “Buharskiy tarktat o çinah i zvaniyah i ob ob’azannost’ah nositeley ih v sredn-
evekovoy Buhare”,
Sovetskoe Vostokovedenie, Say›: 5, M.L., 1948, s. 139, 147-148.
50
R. Coldoflev, “Ormon Han Bayan›” (Ormon Han ile ‹lgili Hikâye),
Aalam, Say›: 9, May›s 1992, s. 4; K.
Usenbaev,
Ormon Han, (Biflkek: 1999), s. 27; T. N. Omurbekov, “Uluu ‹nsandard›n K›rg›zstand›n
Tar›h›ndag› Rolu Cana Ordu (XIX K›l›md›n Ortosu-XX K›l›md›n Bafl›)” (Büyük Tarihî fiahsiyetlerin
K›rg›zistan Tarihindeki Rolü ve Edindi¤i Yer (XIX. Asr›n Ortas›, XX. Asr›n Bafl›), (Biflkek: 2003), s. 47-
55.
51
D. Saparaliev, “K›rg›z Mamlekettüülügündö “Han” Cana “Manap” Tituldar› Cönündö (XVII K›l›mdan
XIX K›l›md›n Ortosu)” (K›rg›z Devlet Yaop›s›nda “Han” ve “Manap” Unvanlar› ‹le ‹lgili (XVII. As›rdan
XIX. Asr›n Ortas›),
Türk Tsivilizatsiyas›n›n Düynölük Tsivilizatsiyalar ‹çindegi Ordu (Türk Uygarl›¤›n›n Dünya
Uygarl›¤›ndaki Yeri), (Biflkek: 2005), s. 333-349.
K
KA
AY
YN
NA
AK
KÇ
ÇA
A::
Abliz, Orhun, “K›rg›z Tezkeresi”,
K›rg›z Madaniyat›, Say›: 25, 1992.
Abramzon, S. M., “Kirgiz› i ih etnogenetiçeskie i istoriko-kul’turn›e sv’azi”, M., 1979.
Andreev, ‹., “Opisanie Sredney ord› kirgis-kaysakov s kasayush’imis’a do sego naroda takoj i
prilejash’ih k Rossiyskoy granitse po çasti Kol›vanskoy i Tobol’skoy guberniy krepostey
dopolneniyami, Spb,1795, Ç SHII.
Arhiv vneflney politiki Rossii, Z’ungarskie dela,
F. Zyungar Dosyalar›, 1741, Op.
113/1.D.1551.L.701.
Asanov, T., “K›rg›zdard›n XVII-XVIII K›l›mdardag› Mamlekettik Tüzülüfl Belgilerinin Sanc›rada
Çag›ld›r›l›fl›”,
Novoe o drevnem i srednevekovom K›rg›zstane, 1999.
Asanov, T., “fiabdan Bat›r Cana K›rg›zdard›n Baflkaruu Biyliginin Traditsiyas›”,
K›rg›zistan: Tarih
ve Ça¤›m›z, 2006.
Bartold, V. V., “‹storiya kul’turnoy jizniv Turkestane”, Soç. T.2., Ç. 1. M., 1963.
Bernfltam, A., “‹stoçniki po istorii kirgizov XVIII v”,
Vopros› ‹storii, Say›: 11-12, 1946.
Ber’ozin, ‹., “Vnutrennee ustroystvo Zolotoy Ord› (po hanskim yarl›kam)”
, Spb., 1850.
Budagov, L. Z., “Sravnitel’n›y slovar’ turetsko-tatarskih nareçiy”,
Spb., 1869.
Camgerçinov, B., “Prisoedinenie Kirgizii k Rossii”, M., 1959.
Camgerçinov, V., “Oçerki politiçeskoy istorii Kirgizii XIX v.”,
Frunze, 1966.
Coldoflev, R., “XVIII K›l›mdag› K›rg›zdard›n Uruuluk Kuram› Cana Duald›k Etnosotsiald›k
Uyumu”,
K›rg›zstan: Tarih ve Ça¤›m›z, 2006.
Coldoflev, R., “Ormon Han Bayan›”,
Aalam, Say›: 9, May›s 1992.
Çorobaev, A., “Folklorduk Materialdar”, RF NAN KC.‹nv.No.105.
Galitskiy, V. & Ploskih, V., “Starinn›y Ofl”
, Frunze, 1987.
“Gosarhiv Orenburgskoy oblasti Rossii” , F.1.Op.1.D.1.L.62.
Gumilyev, L. N., “Drevnie Tyurki”, M., 1973.
Gureviç, B. P., “Mejdunarodn›e otnofleniya v Tsentral’noy Azii v XVII- pervoy polov. XIX v.”,
2.Bask›, M., 1983.
“‹storiya Kirgizskoy SSR s drevneyflih vrem’on do naflih dney”, Cilt: 1,
Frunze, 1984.
“K›rg›zstan-Rossiya: istoriya vzaimootnofleniy (XVIII-XIX vv.)”,
Belgeler ve Materyaller Seçmeleri,
(Biflkek: 1998).
Kurmanbek Can›fl, Bay›fl (epostor),
K. Akievdin Aytuusu Boyunça, (Frunze: 1970).
“Manas: Sag›nbay Orozbak Uulunun Variant› Boyunça”, Frunze, 1979-1982.
Markov, G., “Koçevniki Azii”, M., 1976.
Masanov, N. Koçevaya,
Tsivilizatsiya Kazahov, (Almat›: 1995).
“Material› po istorii K›rg›zov i K›rg›zstana. ‹zvleçenie iz Kitayskih istoçnikov” T.2. B., 2003.
S.94,99,102,202-210; Rusya Devlet Merkez Askerî-Tarih Arflivi. F.VUA.Op. 1.D. 18551.L.16.
Miftakov, K., “Talas K›rg›zdar›n›n Sanc›ras›”, 1923 // RF NAN KC.‹nv.No.200.
Mokeev, A., “Etap› etniçeskoy istorii i sotsial’noy organizatsii k›rg›zskogo naroda na T’an’
fiane v XVI-XVIII v.v.” , ‹zv.AN RK. 1991, Say›: 4.
Mokeev, A., “Drevnie element› v sisteme politiçeskoy organizatsii k›rg›zov T’an’-fian’a v XVI-
XVIII vv.”, 2003.
Moldobaev, ‹., “Manas”-istoriko-kul’turn›y pam’atnik k›rg›zov”, Biflkek, 1995.
Mollo, Niyaz,
Sanat Digarasttar, (Biflkek: 1993).
Döölötbek SAPARAL‹EV
158
Nabiev, R.,
‹z istorii Kokandskogo Hanstva, (Taflkent: 1973).
Nebol’sin, P., “Oçerki torgovli Rossii so stranami Sredney Azii, Hivoy, Buharoy, i Kokandom”,
Spb., 1856.
Omorov, A.,
Acibek Datka, Biflkek, 1996.
Omurbekov, T. N., “Uluu ‹nsandard›n K›rg›zstand›n Tar›h›ndag› Rolu Cana Ordu (XIX K›l›md›n
Ortosu-XX K›l›md›n Bafl›)”, B., 2003.
Palen, K. K., “Narodn›e sud› Turkestanskogo kraya”, Spb., 1909.
Petrov, K.,
Oçerki feodal’n›h otnofleniy u kirgizov v XV-XVIII vv, (Frunze: 1963).
Ploskih, B. M.,
Oçerki patriarhal’no-feodal’n›h otnofleniy v Yujnoy Kirgizii, (Frunze: 1968).
Saparaliev, D., “Svedeniya ob etnopoliteçeskoy territorii k›rg›zov i dinamika çislennosti nase-
leniya K›rg›zstana s XVIII – do seredin› XIX veka”,
K›rg›z Türk Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Say›: 3, 2002.
Saparaliev, D.,
Vzaimootnofleniya k›rg›zskogo naroda s russkim i sosednimi narodami v XVIII. veke,
(Biflkek: 1995).
Saparaliev, D., “K istorii vozvedeniya fortifikatsionn›h soorujeniy na territorflii K›rg›zstana
(XVIII-XIXvv.)”,
K›rg›z Cumhuriyeti Milli ‹limler Akademisi, Say›: 1, 1999.
Saparaliev, D.,
Etnopolitiçeskaya istoriya Ofla i ego okestnostey s XVIII do seredin› XIX v, (Biflkek: ‹lim,
1999).
Saparaliev, D., “K›rg›z Mamlekettüülügündö “Han” Cana “Manap” Tituldar› Cönündö (XVII
K›l›mdan XIX K›l›md›n Ortosu)”,
Türk Tsivilizatsiyas›n›n Düynölük Tsivilizatsiyalar ‹çindegi Ordu,
(Biflkek: 2005).
Semyonov, A. A., “Buharskiy tarktat o çinah i zvaniyah i ob ob’azannost’ah nositeley ih v sred-
nevekovoy Buhare”,
Sovetskoe Vostokovedenie, Say›: 5, 1948.
S›d›kov, O.,
Tarih-i fiadmaniya, (Ufa: 1914).
Slovtsov, P. A., “‹storiçeskoe obozrenie Sibiri”, Cilt: 2,
Spb., 1844.
Soltonoev, B.,
K›rg›z Tar›h›, (Biflkek: 2003).
Tauasarul›, K.,
Tup-tukiannan Ozume fieyin, (Almat›: 1993).
“Tsentral’n›y gosudarstvenn›y arhiv drevnih aktov Rossii”, F. 248. Op. 113. D. 1551. L. 701.
Urumbaev, A., “Neizvestnaya rukopis’ po istorii Kokandkogo hanstva”, ‹zv. AN Öz. SSC,
Ser.ON., Say›: 3, 1957.
Usenbaev, K. U., “K voprosu ob obfl’nosti territorii kirgizskogo naroda v dorevol’utsionn›y
period”,
K›rg›z Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisinin Tarih Enstitüsü yay›n›, Say›:
2,1959.
Usenbaev, K.,
Ormon han, (Biflkek: 1999).
Üsönbaev, K.,
Obfl’estvenno-ekonomiçeskie otnofleniya kirgizov v period gospodstva Kokandskogo hanstva,
(Frunze: 1961).
Valihanov, Ç.,
Opisanie puti v Kaflgar i obratno v Alatavskiy okrug, Cilt: 3, (Alma-Ata: 1985).
Valihanov, Ç.,
Jurnal pohoda atamana Tel’atnikova v Taflkent 1796-1797gg., Cilt: 3, (Alma-Ata: 1985.
Zeland, N.,
Kaflgariya i pereval› T’an’ fian’a. Putev›e zapiski, (Omsk: 1888).
Zimanov, S. Z.,
Politiçeskiy stroy Kazahstana kontsa XVIII i pervoy polovin› XIX vekov, (Alma-Ata:
1960).
K›rg›zlar›n Devlet Düzeni (18. yüzy›l›n ‹kinci Yar›s› - 19. Yüzy›l›n Ortas›
159
Document Outline
Dostları ilə paylaş: |