Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
9
yazır: "Azərbaycanın bu bölgəsində iskit (skif)-sak dövründən başlayaraq ümumtürk tarixinin bütün qatlarından dərin izlər qalıb. ―Daş Oğuz‖dan yadigar qalan ―Daş üz‖, qıpçaqlardan yadigar qalan ―Qıpçaq‖ kəndi buradadır. Oğuzun nəsil şəcərəsindəki türk sərkərdəsi Belekanın adından yadigar qalan və yerli camaatın indi də ―Bələkon‖, ―Beləkan‖, ―Belekan‖ adlandırdığı ―Balakən‖ də burdadır‖. (124, s. 58). Oxuculara təqdim etdiyimiz bu tarixi araşdırma arxiv materiallarına, statistik müşahidələrə və müxtəlif xarakterli məlumatlar toplularına, təsvirlərə, aktlara, siyahıyaalmalara əsaslanır. İstifadə etdiyimiz mənbələr içərisində 1866 -1904-cü illərdə Tiflisdə nəşr olunmuş 12 cildlik ―Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktları‖ (AKAK) xüsusi yer tutur. Aktlarda toplanan sənədlər Qafqazın XVIII-XIX əsrlər tarixinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, eyni zamanda Rusiya imperiyasının Qafqazda yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətinin əsl mahiyyətini açmağa imkan verir sənədlər içərisində iqtisadi və sosial münasibətlər tarixinə aid materiallar nisbətən azlıq təşkil etsə də, dövrün siyasi tarixinin bir çox məqamlarının açılmasına xidmət edən sənədlər bizə həm də şimal-qərbi Azərbaycan əhalisinin demoqrafik durumunu, etnik tərkibini izləmək üçün bütöv, zəngin faktik material verir. XIX yüzilliyin əvvəlində Car-Balakən, İlisu və Şəki xanlığında yaşayan əhalinin etnik tərkibi, demoqrafik durumu ilə tanışlıq göstərir ki, məhz əsrin əvvəlində baş verən siyasi hadisələr bu prosesə ciddi şəkildə təsir göstərirdi. Rusiya imperiyasının Azərbaycana qarşı Gürcüstan ərazisindən başlanan işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxış edən dağlı tayfalarının azadlıq mübarizəsi, çarizmin repressiyaları və köçürmə siyasəti nəticəsində əvvəllər Baş Qafqazın dağlıq ərazilərində yaşayan avarların düzənliklərə axışması prosessinin XIX əsrin əvvəlində sürətlənməsi məhz siyasi hadisələrin nəticəsi idi. Bu, bir tərəfdən işğala qarşı mübarizədə Qafqaz xalqlarının vahid islam-türk birliyinin yaranması, digər tərəfdən vadilərin əlverişli iqtisadi şəraiti ilə əlaqədar idi. Aktlardakı sənədlərdən aydın olur ki Rusiya Car-Balakəni işğal edən zaman bu ərazidə yaşayan türk əhalisini onların ata-baba torpaqlarına - Gürcüstanın içərilərinə köçürmək, əvəzində isə burada Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından köçürülən rusları yerləşdirmək niyyətində idi. Bu məqsədlə də o zaman 1000 türk ailəsi Car-Balakəndən - öz yaşayış yerindən zorla çıxarılaraq Gürcüstanın içərilərinə köçürülmüşdür. Köçürülən əhali yenidən öz əvvəlki yaşayış yerinə qayıdarkən rus hərbçiləri onların ərazidə məskunlaşmasına hər vasitə ilə maneçilik törədirdi. 1852-ci ildə siyasi və hərbi səbəblərə görə keçmiş Dağ mahalının (Saxurun) bütün əhalisinin Zaqatala dairəsinə köçürülməsi haqqında da aktlarda maraqlı sənədlər var.
10
Aktlardakı sənədlərin təhlili göstərir ki Xoy hakimi Cəfərqulu xan tərəfindən Şəkiyə gətirilən erməni ailələri məhz Rusiyanın himayesi və qayğısı nəticəsində bu ərazidə saxlanmış, erməni generalı V. Q. Madatov Qarabağdan Şəkiyə qaçan erməniləri (keçmiş albanları - Z. S.) xüsusi erməni mərkəzi yaratmaq məqsədi ilə zorla öz əvvəlki yaşayış yerinə qaytarmışdı. Aktlarda Rusiyanın XIX əsrin əvvəlində köçürmə siyasəti, rus təriqətçilərinin Şimali Azərbaycana, o cümlədən qeyd etdiyimiz əraziyə köçürülməsi, ərazinin yerli əhalisi olan qədim türk etnoslarının, ingiloyların, udinlərin (utilərin) xristianlaşdırılması siyasətini izləməyə imkan verən sənədlər də xüsusi maraq doğurur. Bununla yanaşı aktlardakı sənədlər içərisində şimal-qərbi Azərbaycanda çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı çevrilən milli-azadlıq mübarizəsinin xarakteri, gedişi və bu mübarizənin qəhrəmanları haqqında qiymətli materiallar vardır. Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivində saxlanılan bir çox sənədlər tarixi araşdırma zamanı xüsusi rol oynamışdır. Bu sənədlər içərisində siyahıyaalmaların özünəməxsus yeri var. 1
Tarixi araşdırma zamanı istifadə etdiyimiz mənbələr içərisində siyahıyaalmalardan başqa təsvirlərin və statistik müşahidələrin xüsusi rolu olmuşdur. 2
Rusiya Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix Arxivindən tapılan sənədlərin toplusundan ibarət olan sənədlər külliyatı 3 Car-Balakən və İlisu sultanlığının əhalisi, yaşayış yerləri haqqında maraqlı məlumat verir. XIX yüzilliyin əvvəlində Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildi. Qafqazı işğal edən rus hərbçiləri işğalın ilk günündən bu ərazinin tarixini, onun təbii sərvətlərini, əhalisinin etnik tərkibini, dini mənsubiyyətini, xalqın etnoqrafiyasını öyrənməyə xüsusi diqqət yetirirdi. Qafqazın, o cümlədən şimal- qərbi Azərbaycanın hərtərəfli öyrənilməsində yalnız bir məqsəd-işğal olunmuş ərazilərdə çarizmin müstəmləkəçilik siyasətini möhkəmləndirmək məqsədi güdülürdü. Məhz bu maraq nəticəsində XIX əsr rus zadəgan tarixşünaslığının
1 Описание Шекинской провинции составленное в 1819 г. ген. май. Ахвердовым и статским советником Могилевским - Печатное. Тифлис, 1866. ЦГИА Азерб., ф. 24. оп. 1. д. 71; Камеральное описание жителей города Нухи и Шекинской провинции за 1824 год. ф. 24. оп. 1. д. 162; Опись с переводами по Шекинской провинции 1831. ф. 24. оп. 1. д. 364; Опись с переводами Шекинской провинции камеральное описание 1831, часть IV, ф. 24. оп. 1. д. 365; Камеральное описание мусульманских провинций (списки жителей семей) 1830, ф. 24. оп. 1. д. 331; Описи с переводами Шекинской провинции. Камеральное описание. 1831, ф. 24. оп. 1. д. 363; Камеральное описание жителей города Нухи, платящих подати, ф. 29, оп. 1. д.9; Камеральное описание крестьян селений Нухинского участка, часть 1, ф. 29. оп. 1, д. 21; Камеральное описание селений Нухинского участка, часть II, ф. 29. оп. 1, д. 12. və s. 2 Обозрение Российских владений за Кавказом. СПб., 1836, Статистическое описание Закавказского края. СПб., 1833; Статичтические труда И. Ф. Штукенберга. СПб., 1860 və s. 3 История, география и этнография Дагестана XVIII—XIX вв. Москва, 1958. Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|