Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
salmışdı. Belə bir mürəkkəb şəraitdə Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyini itirdi. Xalqın apardığı qəhrəmanlıq mübarizəsinə baxmayaraq Car-Balakən, İlisu və Şəki xanlığının ərazisi işğal edildi. Bu isə bölgənin sonrakı siyasi, iqtisadi, etnik və mədəni inkişafına ağır təsir göstərdi. XIX yüzilliyin əvvəlində şimal-qərbi Azərbaycanda mövcud olan dövlət təsisatlarından biri Car-Balakən camaatlığı idi. "Camaat" ərəb sözü olub ayrıca icmanı bildirir. Şimal-qərb və qərbdən Kaxetiya, cənubdan Şirək düzü, şərqdən Şəki xanlığı ilə həmsərhəd olan bu feodal təsisatı əsasən Alazanın aşağı axarında yerləşirdi. Ərazinin tərkibinə Baş Qafqaz silsiləsinin şimal yamacında yerləşən torpaqlar da dəxil idi. Qədim Azərbaycan torpaqlarında yaranan Car-Balakən camaatları özündə altı camaatı-Car, Balakən, Tala, Katex, Muxax və Cınıxı birləşdirirdi. Car-Balakən camaatlarının formalaşması prosesi əsasən XVI əsrdən başlamışdı. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərində şimal-qərbi Azərbaycana Dağıstandan köçüb gələn avar ailələri əsasən yerli xalqların yaşadığı Balakən, Car, Muxax, Tala və Katex kəndlərində məskunlaşırdılar. Dəniz səviyyəsindən 3000 metr yüksəklikdə, qeyri-məhsuldar və yoxsul təbiətə malik olan ərazidə yaşayan dağlı tayfalarının qış otlaqları əsasən Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamaclarıda yerləşirdi. Əkinçi-maldar, yarımköçəri həyat sürən dağlı tayfaları öz qoyun sürülərini müntəzəm olaraq bu əraziyə sürürdülər. Qeyri-məhsuldar şərait, aztorpaqlılıq getdikcə daha çox dağlı tayfalarının vadilərə enməsinə səbəb olurdu. Doğrudur, tarixi faktlar dağlıların vadilərə müəyyən bir zamanda və kütləvi şəkildə enməsi haqqında məlumat vermir. Belə ki, bu proses əsasən XVI əsrdə başlamış və sonrakı yüzilliklərdə də davam etmişdi. Başqa sözlə desək dağlı tayfalarının Azərbaycanın düzən ərazilərində məskunlaşması prosesi tədricən getmişdi. Rus zadəgan tarixşünaslığında dağlı tayfalarının Qafqazın cənub yamaclarındakı zəngin və münbit ərazilərə axını yalnız birtərəfli, həm də qərəzli mövqedən təsvir edilir. "Hər il on minlərlə davakar ləzgilər dağlardan Qara və Xəzər dənizi arasında olan vadilərə enərək talançılıq və quldurluq edir, xərac toplayır, çoxlu sayda əsir ələ keçirirdilər. Bu yürüşlər zamanı ləzgilərin bir hissəsi vadilərdə məskunlaşır, digər hissəsi isə cənub əyalətlərinin isti hava şəraitinə uyğunlaşmadıqları üçün dağlara qayıdır və gələcək qarətlərin başlanmasını gözləyirdilər. Ləzgi basqınlarının bir müddət ara verməsi Gürcüstan, İran və Azərbaycan xanlıqlarında yaşayan əhalinin bu davakar xalqın tamamilə əsirinə çevrilməsi təhlükəsindən xilas edirdi" (118 s. 377.). Rus zadəgan tarixşünaslığının nümayəndəsi İ. Lineviç yazırdı ki, Car və Qax ərazilərinin ləzgilər tərəfindən tutulması ləzgi, ingiloy və muğalların rəvayətləri və bu məsələ ilə maraqlanan adamlar tərəfindən toplanan materiallarla ziddiyyət təşkil etmir. Belə ki, polkovnik Koseb tərəfindən 1826-cı ildə tərtib olunmuş statistik məlumatlara görə qarlı dağlar arxasında yaşayan və qluxodar (açıq sinəli adam) adı ilə tanınan bu adamlar iş üçün Kaxetiyaya gəlirdilər. 14
Gürcülər onlardan ən ağır işlərdə istifadə edirdilər. İş dalınca Kaxetiyaya gələnlərin sayı ildən-ilə çoxaldığı üçün onların hamısının ehtiyacını ödəmək mümkün olmurdu. İşsiz və ac qalan qluxodarlar oğurluq və quldurluğa qurşanırdı. Qluxodarların getdikcə güclənən quldurluğu və talançılığı kaxetiyalıların onların bu əraziyə keçməsini qadağan etməsinə səbəb oldu. Səfil və ac vəziyyətə düşən dağlılar Kaxetiyaya böyük silahlı dəstələrlə hücum etməyə başladılar. Dağıstanın digər qonşu əhalisini çağıran qluxodarlar Kaxetiyada qorxulu dağıntılara başladı. Kaxetiyalıların qluxodarlar üzərində bir neçə qələbəsi heç bir nəticə vermədi. Ona görə ki, qluxodarlar uğursuzluğa düçar olan zaman ağlagəlməz çətin keçilən dağ cığırlarından istifadə edirdilər (123, s. 3, 57, s 485). Bir sıra tarixi mənbələrdə dağlı tayfaları qluxodar adı ilə qeyd edilir. Petruşevski bu sözün mənasının məlum olmalığını göstərir, lakin bununla belə sözün türk mənşəli olub "qul" "quldur" mənaları verdiyini də istisna etmir (128, s. 11). Göründüyü kimi dağlı tayfalarının vadilərə axını zamanı onlar "quldur", "oğru" və s. adlarla adlandırılır. Əlbəttə bu birtərəfli və qərəzli mövqe ilk növbədə Rusiya imperiyasının dövlət maraqlarından irəli gəlirdi. Belə ki, XIX yüzilliyin əvvəlində şərqi Gürsüstanı işğal etmiş Rusiya öz işğalçılıq siyasətinə haqq qazandırmaq üçün özünü xristian gürcülərin "vəhşi müsəlmanlar"dan xilaskarı kimi qələmə verməyə çalışırdı. Bununla da inandırmaq istəyirdi ki, yalnız Car Rusiyasının qüvvətli əli Gürcüstanı dağlı tayfalarının hücumlarından müdafiə edə bilər. Petruşevski yazırdı ki, dağıstanlıların Gürcüstan və Azərbaycan əyalətlərinə yürüşü tarixi faktdır. Lakin onlara qarşı mübarizə aparan rus hökumətini bu ərazidə yaşayan əhalinin müdafiəsi daha az düşündürürdü. Bu yalnız Dağıstanda rus ekspansiyası üçün bir bəhanə idi (128, s. 10). Tarixi faktlardan aydın olur ki, avar və saxurların vadilərdə məskunlaşması ilk növbədə iqtisadi amillərlə bağlı idi. Vadilərin zəngin otlaqları, əlverişli təbii şəraiti inkişaf edən maldarlıq təsərrüfatı üçün əsas şərt idi. Digər tərəfdən avar və saxur icmalarının formalaşması siyasi səbəblərlə bağlı idi. Güclü dövlətlərin Gürcüstan, Gəncə, Şəki xanlığının əhatəsində yaşayan, İran və Türkiyə arasında gedən mübarizədə öz mövqeyini qoruyub saxlamağa çalışan dağlı tayfalarının icmalarda birləşməsi labüd idi. XIX yüzilliyin əvvələrində isə rus istilasına qarşı dayanmaq üçün icmalar arasındakı ittifaq daha da gücləndi. Nəhayət, vahid din- islam dini dağlı tayfaları ilə düzən yerlərdə yaşayan əhalini birləşdirən ən mühüm amil idi. Dini birlik bu xalqları yadelli əsarətinə, müstəmləkə zülmünə qarşı birgə mübarizəyə səfərbər edirdi. Mənbələrdə Dağıstan xalqlarının müəyyən etnik qrupuna aid edilən "ləzgi" etnonimi yalnız bir millətin adı kimi deyil, ümumən dağ xalqlarının təyini kimi çıxış edir. Bu termin görünür, ilk əvvəl etnik yox, ictimai məna daşımışdır. Formalaşan azad icmalar getdikcə müstəqilliyə can atır-heç bir təsir altına düşməmək üçün müntəzəm mübarizə aparırdılar. Azad yaşamaq uğrunda gedən mübarizədə islam amili mühüm rol oynayırdı. Beynəlxalq karvan və ticarət yolları Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|