Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Çavuş kəndxuda və tabunbaşıya tabe olan ən aşağı səviyyəli məmur idi. Çavuşlar əhalini bir yerə toplaşmağa çağırır, sahibkara müxtəlif mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsini xəbər verirdi. Yasovul bir qayda olaraq kəndxudanın yanında olur və müəyyən xidmət dalınca göndərilirdi. İctimai vəzifələrə seçkilər heç bir ənənə ilə müşayiət olunmur, xidmət müddəti qəti müəyyənləşdirilmirdi. Qazıların üç il, imamların iki il kəndxuda və tabunbaşının bir il müddətinə seçilməsinə baxmayaraq bu son xidmət həddi hesab olunmurdu. Sui-istifadə halları, qanunsuzluq, özbaşınalıq baş verdiyi hallarda onlar vaxtından əvvəl öz toxumları tərəfindən azad edilə bilər və yaxud əksinə, heç bir qanunsuzluğun baş vermədiyi təqdirdə öz vəzifələrini daha artıq müddətə icra edə bilərdilər. Bir qayda olaraq kəndxuda və kənd starşinaları tanınmış feodal nəslinin nümayəndələri içərisindən seçilirdi. İcmalarda məhkəmə işi aşağı və ali məhkəmələrə məxsus idi. Ali idarəçilik həmçinin ali məhkəmə funksiyasını da yerinə yetirirdi. Bu məhkəmə kənd hakimlərinin şikayətlərini qəbul edir, ayrı-ayrı toxumlar və kənd icmaları arasında mübahisəli məsələləri aydınlaşdırırdı. Aşağı məhkəmə isə bir qayda olaraq kənd məhkəmələri idi və ali məhkəməyə yaxud icmaların ali idarəçiliyinə tabe idi. Hər bir məhkəmə ayrıca götürülmüş formaya malik deyildi. Məhkəmə işləri şəriət qaydaları əsasında aparılır, prosesin əsasını iddiaçı ilə cavabdehin şifahi dindirilməsi təşkil edirdi. İddiaçı imam və starşinanın iştirakı ilə öz şikayətini izah edir, cavabdehin gətirilməsini tələb edir, digər sübut və şahidlərdən istifadə edirdi. Cavabdeh isə iddiaçıların iştirakı ilə and içir, sonra isə ərizəçinin iştirakı olmadan dindirilirdi. Kəndxuda, toxum başçısı və imam kənd məhkəməsini təşkil edirdi. XIX əsrin əvvəlində qanunçuluqda şəriət qaydalarından istifadə edilməsi daha da gücləndi. Şəriət qaydalarının mövcud olan adətləri sıxışdırıb aradan çıxarması nəsli qəbilə quruluşunun dağılması, feodallaşma prosesinin sürətlənməsi və toxumlar içərisində sosial antoqonizmin inkişafı ilə bağlı idi. Bütün mühüm məsələlər yığıncaqlarda həll edilirdi. Kənd yığıncaqlarından fərqli olaraq camaatların yığıncaqları siyasi xarakter daşıyırdı. Bu yığıncaqlarda bir qayda olaraq icmaların xarici əlaqələri müzakirə olunurdu. Yığıncaqlar camaatların kəndxudalarının razılığı əsasında Ağdam və yaxud Muxax dərəsində çağırılırdı. Yığıncaqlarda icmaların başçısı, toxumların starşinaları iştirak edirdi. Ağsaqqal və hərbi başçı seçilməsində bütün kişilərin eyni hüquqları var idi. Yığıncaqlarda bir qayda olaraq bütün icmalara aid olan məsələlər, xarici əlaqələr, həmçinin toxumlar arasında olan mübahisə və çəkişmələr müzakirə olunurdu. Bəzi mənbələrdə bu yığıncaqlar "ittifaq seymi" adlandırılır. Lakin İ. P. Petruşevski qeyd edir ki, əvvəla bu yığıncaqlar müntəzəm fəaliyyət göstərən orqanlar deyildi. Digər tərəfdən burada bərabərhüquqlu federasiyadan da söhbət gedə bilməzdi. İcmaların hamısı bütünlüklə bərabərhüquqlu deyildi.
18
XIX əsrin 30-cu illərinə qədər Car icması daha güclü və nüfuzlu icma hesab olunurdu. Car icması iqtisadi və siyasi cəhətdən digər icmalardan üstün idi. Bu isə onun digər icmalar üzərində həlledici üstünlüyünə səbəb olmuşdu. Camaatların bütün yığıncaqlarında carlıların səsi həlledici əhəmiyyətə malik idi. Carın üstünlüyü ilk növbədə onun iqtisadi gücü ilə izah olunurdu. Digər tərəfdən Car Qafqazın ən mühüm qul bazarlarından biri idi. Bu bazara müxtəlif ərazilərdən, o cümlədən Gürcüstandan ələ keçirilən əsirlər gətirilirdi. Əsirlərin bir hissəsi satılır, çoxu isə öz sahibkarları tərəfindən pulla azad edilirdi. Car icmasının siyasi nüfuzunun artması onun əsas işçi qüvvəsi bazası rolunu oynaması ilə də əlaqədar idi (128, s. 19). XIX əsrin 30-cu illərinə qədər Car icması Katex, Balakən icmalarını, özündən asılı vəziyyətə salmışdı. Carlılar öz iradələrini digər camaatlıqlara da qəbul etdirmək istəyirdilər. Car və digər icmalar arasında ittifaq möhkəm deyildi və yalnız zahiri xarakter daşıyırdı. Hətta carlılar hərbi və diplomatik məğlubiyyətə uğrayan zaman müttəfiqləri ondan ayrılır və bəzən düşmən tərəfə də keçirdilər. 1830-cu ildə ruslar Carı işğal edən zaman digər icmalar carlılardan üz döndərmiş, həmin ildə baş verən üsyan zamanı Tala və Katex icmaları passiv mövqe tutmuş, Muxax və Cınıx icmaları isə bu üsyana qoşulmamışdı (128, s. 38). İ. P. Petruşevski icmalar arasında müttəfiqlik münasibətlərinin zəif olmasının səbəblərini onların müxtəlif inkişaf səviyyəsində olması ilə izah edirdi. Belə ki, Carda feodal münasibətlərinin inkişafı Balakən, Katex və Tala icmalarında olduğundan yüksək idi. Digər tərəfdən Qafqazı işğal edən ruslar Car icmasını zəiflətmək üçün ayrı-ayrı icmalar arasında düşmənçilik yaradır, bu isə carlıların Rusiyanın müstəmləkə əsarətinə qarşı mübarizəsini zəiflədirdi. İcmalarda feodal ünsürlərinin güclənməsi nəticəsində camaatların ümumi yığıncağının rolu getdikcə azalırdı. XIX yüzilliyin əvvəlində Rusiya Qafqazın istilasına bu əlverişli strateji məntəqədən başladı, Car I Aleksandr (1801 - 1825) 1801-ci il sentyabrın 12-də Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında manifest imzaladı. Bu fərmanla Rusiya Zaqafqaziyada həyata keçirəcəyi işğalçılıq siyasətinin mühüm istiqamətini də müəyyənləşdirmişdir. Şərqi Gürcüstanla birlikdə bəzi Azərbaycan torpaqları da Rusiyanın təbəəliyi altına keçdi. Şərqi Gürcüstanda möhkəmlənən Rusiya faktik olaraq Azərbaycanla müharibəyə başladı. İlk hədəf kimi Car- Balakənin seçilməsi təsadüfi deyildi. Şərqi Gürcüstana, Dağıstana və Şəki xanlığına çıxış yolu olan Car-Balakən əlverişli strateji mövqeyə malik idi. Bu ərazi rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi yolunda ciddi maneə idi. Yalnız Car Balakəni işğal etdikdən sonra Rusiya şərqi Gürcüstanda möhkəmlənə bilər, azadlıqsevər dağlı tayfalarını diz çökdürə bilərdi. Bütün Qafqazın işğalı Car-Balakəndən başlayırdı. XIX yüzilliyin əvvəlində Rusiyanın işğalçılıq siyasətində Car-Balakən məsələsi ümumqafqaz əhəmiyyətli məsələyə çevrilmişdi. Lakin carlılar tək deyildi. Onlarla müttəfiq olan. İlisu sultanlığı, Şəkir Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|