16
Xəzərin və Qızılağac körfəzinin hidroloji rejimi, səviyyəsi
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Xəzərin su balansının də
yişməsi, körfəzin səviyyəsinin tərəddüd edilməsində əsas amil
sayılır. Kiçik Qızılağac körfəzində isə, səviyyə rejimi ona axan
çaylardan (xüsusi ilə onlar bəndlə təcrid olunandan sonra) asılı
olmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, körfəzin hidroloji rejimi Xəzərlə
üzvi surətdə əlaqədar olduğu üçün, xüsusi ilə son 80 ildə Xə
zərin səviyyəsinin qalxması və aşağı düşməsi səbəblərini qısa
izah etmək faydasız olmaz.
Xəzərin səviyyəsinin 1928-ci ildən kəskin aşağı düşməsi
və
1978-ci
ildən sonra sürətlə artması böyük narahatlıq
yaratmışdır. Təəssüflər olsun ki, su səviyyəsinin yüksəlməsi
Xəzərətrafı sahil ərazilərində on min hektarlarla qurunu zəbt
edir, yüzlərlə qurğu, kommunikasiya vasitələrini, dəmir, şosse
yollarını, əkin, yaşayış ərazilərini və s. su altına alır.
Səciyyəvi haldır ki, çoxları, geniş ictimaiyyət Xəzərin sə
viyyəsinin yüksəlməsini gözlənilməz, təsadüfi hal kimi qiymət
ləndirir. Əslində isə Xəzərdə su balansının «şıltaqlıq» etməsi
heç də «göydəndüşmə», gözlənilməz hadisə deyildir. Xəzərin
su balansının qeyri-sabitliyi barədə kifayət qədər elmi dəlillər
mövcuddur. Bundan başqa, VIII əsrdən üzü bəri Xəzərin vax
taşırı, zaman-zaman böyüyüb-kiçilməsi dəfələrlə müşahidə
edilmişdir. Bu barədə tarixi, arxioloji dəlillər də kifayət qədərdir.
Hətta bu barədə ulu əcdadlarımızın məşhur Qobustan qaya
larında da xəbərdarlıq işarələrinə rast gəlinir. Maraqlıdır ki,
1736-cı ildə Peterburqda nəşr olunan jurnalda P.Samoylov (çar
ordusunun zabiti)
« Б а ки н с ка я кр е п о с ть »
adlı məqaləsində, öz
əli ilə çəkdiyi rəsmdə Qız qalasının ləpələrlə əhatə olunmasını
/6
W
17
göstərir. Həmçinin sübut olunmuşdur ki, Xəzərin qərb sahil
lərindəki düzənliklərdə ləpədöyər ərazidə orta hesabla, 5-6 min
metrə yaxın heç bir daimi məskən izinə təsadüf edilmir. Deməli,
keçmiş Xəzəryanı xalqlar, tayfalar Xəzərlə, necə deyərlər,
daban-dabana daimi məskən salmamış və onun xislətinə bələd
olmuşlar.
Həqiqətən, təəssüf doğuran haldır ki, müasir elmi biliklərə
malik olan soydaşlarımız Xəzərin dünəninə aid məlumatlara fi
kir verməmiş, yüz milyonlarla vəsait, ölçüsüz zəhmət bahasına
əmələ gələn qurğular yaratmış, binalar inşa etmişlər.
Xəzərin səviyyəsinin tərəddüdü barədə müxtəlif fikirlər,
fərziyyələr mövcuddur. Əsasən iki fərziyyə ətrafında elmi mü
bahisələr davam edir. Birinci fikir tərəfdarları səviyyə rejiminin
tektonik proseslərlə bağlı olmasını təkid edir. İkinci fərziyyəyə
əsasən Xəzər hövzəsində suyun artması iqlimlə əlaqədardır.
Lakin son axtarışlara görə, Xəzərdə səviyyə rejiminin dəyiş
məsinin, onun dib yatağının süngər kimi sıxılıb-genişlənməsi
prosesləri ilə əlaqədar olması ehtimal edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Xəzər dənizi regionunda diqqətə
layiq tektonik hadisələr heç bir seysmik məntəqə-stansiyalarda
müşahidə olunmamışdır. Ona görə iqlimlə əlaqədar hövzədə
suların artması faktını da inkar etmək olmaz. Həmçinin, su sə
viyyəsinin enib-qalxmasının, bütün ehtimal olunan amillərin
birgə, qarşılıqlı təsiri ilə bağlılığı məqbul sayırlar.
Yada salmaq lazımdır ki, Yer kürəsinin ən böyük çökək
liyini Xəzər tutur. Elə bu səbəbdən də Xəzər yerləşən ərazi dü
nya okeanı səviyyəsindən 28 m aşağıdadır. Bundan başqa, Xə
zər planetar hövzə sayılır. Başqa sözlə desək, biosferdə baş
verən hadisələrin çoxu Xəzərə də təsir edir və onun özü də
planetar proseslərə biganə qalmır.
Xəzəri başqa iri hövzələrdən fsıW
4
te^iw № ^hetleP (^ıbiıiriır,ı
də onun hövzəsinin ölçüsünün, sutjjtumu saHösfıiirir;öfçüsünə
PREZİDENT KİTABXANASI
18
nisbətən böyük olmasıdır. Başqa sözlə desək, Xəzər hövzəsi
3,8 milyon kvadrat km olduğu halda, onun su səthi 390-395
(müasir səviyyə) min kvadrat km-dir. Göründüyü kimi, Xəzərə
aid suların, nəmişliyin formalaşma ərazisi, gölün öz sahəsindən
10 dəfə böyükdür1.
Xəzəri səciyyələndirən cəhətlərdən biri də onun yerləşdiyi
ərazinin müxtəlif iqlim şəraitləri ilə əhatə olunmasıdır. Həmçinin
dünyada heç bir dəniz Xəzər gölü kimi meridian istiqamətində
düz xətt boyu - şimaldan-cənuba 1200 km məsafə tutmur.
Xəzərin geomorfoloji quruluşu, su kütləsinin axımı, cərəyan et
məsi, küləklərin intensivliyi və nəhayət, dünya okeanından
təcrid olunması və s. xüsusiyyətləri onu bənzərsiz etmişdir. Bü
tün göstərilən amillər Xəzərdə və onun müxtəlif körfəz-liman
larında bioloji və kimyəvi proseslərin gedişi xüsusiyyətlərini sə
ciyyələndirir. Bu baxımdan nəmişli, quru subtropik və mülayim
iqlim əhatəsində mövqe tutan Qızılağac körfəzində canlı aləmin
bərqərar olması, onların biotik və abiotik faktorlarla əlaqədar
şəkildə icra etdikləri proseslər başqa ərazilərdə olduğundan
əsaslı surətdə fərqlənir. Elə bu cür fərqli cəhətlərdən biri də
səviyyə rejimi ilə əlaqədar olaraq körfəzdə baş verən ekoloji
təzadların daha qabarıq şəkildə təzahür etməsidir.
Biz yuxarıda Xəzərin səviyyə rejiminin dəyişmə səbəb
lərinə toxunduq. Buna baxmayaraq, yada salmaq lazımdır ki,
Xəzərdə su səviyyəsinin enib-qalxması üçün qeyd olunan
müddət arasında da fərq vardır. Xəzərin su rejiminə dair külli
1 Qeyd:
Məlum səbəblərə görə, Xəzər dünyanın ən böyük gölüdür. Məhz
öz sahəsinə görə onu səhvən dəniz adlandırırlır. Lakin unutmaq
olmaz ki, beynəlxalq qanunlara əsasən, müştərək «göl» və
dənizlərin sahillərində yerləşən dövlətlərin, onlardan istifadə
etmək qaydaları bir-birindən fərqlənir. Belə ki, dənizin 12 milə (1
mil - 1852 m-dir) bərbər ərazisi, gölün isə sərhəd boyu tən yarısı
müvafiq dövlətə məxsus olur. Ona görə biz Xəzəri qanuni olaraq göl
kimi qeyd etməyi müvafiq və düzgün sayırıq.
19
miqdarda hesablamalar, qrafiklər, cədvəllər vardır. Onların va
sitəsi ilə asanlıqla müəyyən etmək olur ki, sonuncu səviyyə
rejiminin dəyişməsində, azalma uzun müddətli, çoxalma isə qı
sa müddətlidir. Məsələn, əgər 1928-1978-ci illərdə su səviy
yəsinin, orta hesabla, 2,5 m aşağı düşməsi 50 il çəkmişsə, lakin
indiki - 2,8 m qədər su səviyyəsinin qalxması 15 ildən də az
vaxtda baş vermişdir. Həmçinin, 1993-cü ildə səviyyənin 13-18
sm yüksəlməsi proqnazlaşdırıldığı halda, faktiki olaraq səviyyə
42-46 sm yüksəlmişdir.
Xəzərlə Qızılağac körfəzi arasında su mübadiləsi yenə də
səviyyə rejimi ilə əlaqədardır.
Hər iki akvatoriyada su
mübadiləsinə fəal təsir edən amillərdən biri də küləklərdir.
Beləliklə, gətirmə və qovuşma hadisələrində küləklər mühüm
rol oynasa da, su səviyyəsi «hərəkət» edən su həcmini artırıb-
azalda bilir. Hesablamalara görə, hər iki əsas amilin təsiri
çərçivəsində Xəzərlə Qızılağac körfəzi arasında bir ildə 35 dəfə
su mübadiləsi baş verir. Maraqlıdır ki, Xəzərlə Qızılağac körfəzi
arasında su mübadiləsi 1955-1956-cı ildən sonra Kiçik Qızıla-
ğac körfəzinə aid edilm ir1.
Qızılağac körfəzinin bioloji məhsuldarlığı baxımından
zəngin olmasına zəmin yaradan amillərdən biri də Xəzərlə in
tensiv su mübadiləsidir. Özü də bu cür müsbət təsir, necə
deyərlər, ikitərəflidir (regionun bioloji məhsuldarlıqla əlaqədar
xüsusiyyətləri aşağıda ayrıca qeyd edilir).
Bir sözlə, səviyyə rejimi Xəzərlə Qızılağac körfəzi ara
sında qaz-duz rejimlərinin də tənzimlənməsində həlledici əhə
miyyətə malikdir.
1 Qeyd:
Son 20 ildə şərq və şimal-şərq küləkləri zamanı (Xəzərdə səviyyə
qalxdığına görə) Böyük körfəzdən Kiçik körfəzə kanallarla su
keçməsi müşahidə olunur.
Dostları ilə paylaş: |