Z. M. Quliyev amea-nın Mikrobiologiya institutunun
Yüklə 18,53 Kb. Pdf görüntüsü
|
28 təbii gözəllik viran qalıb. Maraqlıdır ki, Qotvald Gamışovan gölünü regionun incisi adlandırmış və göstərmişdir ki, ərazi balıqçılıq üçün əfsanəvi imkanlara malikdir. 1871-ci ildə burada təkcə 200 min ədəd sıf balığı ovlanmışdır. Xeyli vaxtdır göl və onun bataqlıq, axarlı sahələri (3 min hektara qədər) quru əraziyə çevrilib. Əlbəttə, indi ərazidən əldə edilən məhsulu həm iqtisadi, həm də izafi və fizioloji əhəmiyyət baxımından bərabər tutmaq olmaz. Bundan başqa, zülal mən bəyi, ərzaq amilinin ən zərurilərindən biri sayılan balıq sərvəti üçün yanacaq, traktor, kotan, gübrə, pestisidlər, daha nə bilim nələr tələb olunmur, özü də bu sərvət bərpa olunan, ekoloji cə hətdən təmiz, iqtisadi cəhətdən dəfələrlə sərfəli sayılır. Yazılı mənbələrə görə, əsrin əvvəllərinə dair Qızılağac körfəzləri və Cənubi Xəzərin balıq kimi təbii sərvətlərinin forma laşması və tənzimlənməsində əvəzsiz rol oynayan Aquşa çayı (Ağquş), Ağçala, Xurşudçala (Acıqoltuq) adlı sututarlar barədə xeyli maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Ona görə, onlara aid qısa izahat verməyi zəruri sayırıq. Kür çayının qolu sayılan A quşa barədə məlumatlar daha qədimdir. Aquşa Salyan şəhəri yaxınlığında Kürdən ayrılıb 6 km cənub-şərqə istiqamətlənərək, Qızılağac kəndi ərazisində kör fəzin Acıqoltuq adlanan sahəsinə tökülürmüş. Hətta, Aquşa çayının Muğangöl, Ləzgi, Orta Qobu, Babaqol, Kötüklüqol, Nur- məmmədqol adlı qolları da olmuşdur. Aquşa çayının bu cür bəx-təvərli çağları 100 il əvvələ aid edilir. Maraqlıdır ki, Aquşa çayına dair qollar əsas etibarı ilə qızılbalığın ərsə yetən məskəni sayılmışdır. Bundan başqa, bu qolların bir çoxu onda üstünlük təşkil edən balıq növlərinin adı ilə səciyyələnmişdir. Məsələn, Qotvald qeyd edir ki, Aquşa çayı qızılbalıq sarıdan o biri qollarından fərqlənir və ildə, orta he sabla, bu çayda 12000 ədəd qızılbalıq tutulur. Bundan başqa, 29 Aquşanın Beluje (bölgə), Severyuje (uzunburun) adlı qolları göstərir ki, onlar ovlanan balıqların kəmiyyətcə çoxluğuna görə belə adlandırılmışdır. Təkcə bu qısa və bənzərsiz dəlillər, hövzənin təbii imkan larının miqyası barədə maraqlı sübutlardır. Həqiqətən də inan maq olmur ki, Kür kimi nəhəng çayın adicə qolu sayılan, özü də təbii şəraitlə əlaqədar olaraq sabit rejimə malik olmayan Aquşanın zərif qollarının hər biri sərbəst olaraq ayrı-ayrı qiymətli balıq növlərinin artıb çoxalması üçün yararlı sahə sayılmışdır. Məhz balıq sərvətinə görə Aquşa hövzəsində də iri balıq vətəgələri olmuşdur. Əsrin əvvəllərində çay və onun qollarında 7 növ ovlanan balıqların ümumi çəkisi 15378 sentner olmuşdur ki, bunun da 3000 sentnerini nərə, uzunburun balığı təşkil etmişdir. Aquşa çayı 30-cu illərdə balıqçılıq əhəmiyyətini itirmiş, onun körfəzlə fəal əlaqəsi kəsilmişdir. X urşudçala (A cıqo ltuq ) Qızılağac körfəzinin bir hissəsi olmaqla, Aquşa çayı ilə körfəz arasında əlaqə vasitəsi rolu oynamışdır. Qızılağac körfəzinin balıq sürülərinin dənizdən gölə, göldən isə çaylara qalxması sxemi Gamışovanda olduğu kimidir. Cənubi Xəzərin, Qızılağac körfəzinin vətəgə əhəmiyyətli və qiymətli balıq növlərinin (8-10 növə məxsus!) maneəsiz, özü də ideal şəkildə artıb-çoxalması üçün təbii şəraitin məhz təbiətin «əli ilə» tənzimlənməsinə heyran qalmamaq olmur. Axı bu cür «ölçülüb-biçilərək» ən sərfəli variantın «seçilməsi» min- min illərin bəhrəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bəs nə üçün onlara qəsd olundu? Bu cür imkanların itirilməsinə bəraət qazandırmağa şüurlu insan zəkası, vicdanı heç cür razı olmaz!. Taleyin bizlərə qismət etdiyi təbii sərvətlər içərisində Xəzərin, Qızılağac körfəzinin balıq sərvəti ön cərgədədir, çünki biz o nemətin becərilməsi üçün heç bir maddi vəsait sərf etmirik, yalnız ona toxunmamaq 30 qayğısından başqa alın təri tökmürük. Nə isə... Xurşudçala Qızılağac körfəzinin şimal hissəsində (kiçik körfəz) uzun müddət geniş sahə tutmuş və cənub-şərq tərəfdən Böyük Qızılağac körfəzi ilə əlaqədar olmuşdur. Xurşudçala 1944-cü ilə kimi iri sututarlı sahə kimi (dərinliyi 2 m-ə qədər) vətəgə balıqçılıq üçün böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Maraqlıdır ki, 50-60 il öncə, Xurşudçala Azərbaycanın cənubunda fəaliyyət göstərən balıq vətəgələrinin ən irisi sayıl mışdır. Ədəbiyyat məlumatlarına görə, «ömrünün» son çağ larında belə burada 160 000 sentnerə qədər qiymətli balıq ov lanmışdır (Gül, 1967). Bəli, Xurşudçala da quraqlığa çevrilmiş və adı qalmışdır. A ğçala 1923-cü ilə kimi 23 000 ha qədər sahəyə malik idi. Hazırda Ağçala çökəkliyi Qızılağac körfəzini əhatə edən sahədə yerləşmir. Yaxın keçmişlərdə Ağçala çökəkliyi (göl) Aquşa və Orman çayları vasitəsilə Qızılağac körfəzi ilə əlaqədar olmuş və regionun keçici və yarımkeçici balıqlarının kürü tökməsi üçün əlverişli şəraitə malik sahə sayılmışdır1. Ağçalanın su balansının əsasını Kür və Araz çaylarının daşqın suları təşkil etmişdir. Bundan başqa, Kür çayının qolları Ağçalaya Xurşudçala və Bolharçay vasitəsilə də axmışdır. Qızılağac körfəzi əhatəsində yerləşən göllər içərisində Ağçala çökəkliyi körfəzə tərəf mailliyi ilə fərqlənmişdir. Ona görə, yağmurlar və çay suları ilə dolan Ağçala, artıq sularını Aquşa, Orman, Beluje və Severyuje çayları vasitəsilə Qızılağac 1 Qeyd: Çox təəssüflər olsun ki, xalq, yerli əhali tərəfindən Orman adlandırılan çay, yazılı mənbələrdə səhvən (bəlkə də qəsdən!) Armyanka adı ilə qeyd edilir. Bu çay adının təhriff edilməsi ilə çoxdan (son 40 ildə) maraqlanmışıq. Məlum olmuşdur ki, XX əsrin əvvəlində bu ərazidə bir nəfər erməni xəritəçəkən (kartoqraf) işləmiş və öz erməni xislətinə müvafiq iz qoymuşdur. Görünür bu xain gələcək niyyətləri üçün «tarixi» sübut hazırlamaq istəmişdir. İkrah doğuran odur ki, indiyə kimi bu hiylə lazım olan qədər qiymətləndirilməyib. 31 körfəzinə axıtmaqla, kürü tökməyə qalxan balıqların şirin sulu sahələrə yayılmasına imkan yaratmışdır. Göründüyü kimi, is tər su gətirən, istərsə də su çıxaran çaylarla, Qızılağac körfəzi ilə əlaqədar böyük bir sistem yaranmışdır. 1907-1908-ci illərin statistik məlumatlarına əsasən Ağçala gölündə ildə orta hesabla, 130 000 sentner balıq ovlanarmış. Ağçala çökəkliyində suların azalması barədə məlumatlar 1910-cu illərə təsadüf edir. Məhz bu vaxtdan da tədarük olunan balıqların miqdarca ixtisarı su balansının pozulması ilə izah edi lir. Maraqlıdır ki, 1928-ci ildə Ağçalada cəmi 3 000 sentner balıq tədarük olunmuşdur. Çökəkliyin qurumağa meyli də bu vaxtdan güclənmiş və 1934-cü ildə isə Ağçala gölü öz mövqeyini və əhəmiyyətini itirmişdir. Qızılağac k ö rfə z in in balıqçılıqda əhəm iyyəti Qızılağac körfəzi və onunla əlaqədar olan çaylar-göllər sisteminin balıq sərvəti barədə bəzi məlumatlar verilsə də, onun dünəni o qədər səciyyəlidir ki, gələcək nəsil üçün, yad daşlarda qalmaq naminə bir daha onun balıqçılıqdakı əfsanəvi mövqeyini qısa şərh etməyi zəruri saydıq. Həmçinin, körfəzin itirilmiş imkanlarının, iqtisadi mahiyyətinin bərpası ümidini də itirmirik, Məhz ona görə, Qızılağac körfəzinin yaxın keçmişdə nə qədər qiymətli və etibarlı sərvət məkanı olmasını bilmək fay dasız olmaz. Azərbaycan ərazisində dövlət və şirkətlər tərə findən rəsmi balıq ovu, emalı yaradılması XVIII əsrin əvvəllərinə aid olunur. Respublikanın Xəzər sahilləri, çay məcralarında yaradılan yüzdən çox vətəgələr məhz bu regiondan başlamış dır. Əsrin sonuna kimi bütün sututarlarda balıq ovu qadağasız olmuşdur. Lakin, balıq tutanlar hər bir qızılbalıq, nərə balığı üçün dövlətə 2,5 qəpik (qızıl pulla) vergi ödəməli idilər. Elə bu dövrlərdə Şirvan xanı Salyandakı balıq vətəgələrini, ildə 5 000 manata Həştərxan tacirlərinə icarəyə vermiş və təkcə 1822-ci Yüklə 18,53 Kb. Dostları ilə paylaş:
|