Zaman sosyolojiSİ

 

 

 

EJDER OKUMUŞ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

128

| db  

ayrıca soyut ve metafiziksel olarak düşünülmesi ve bununla bağlan-

tılı olarak zamana ilişkin problemlerin felsefî bir bağlam içinde ele 

alınmasının

19

    yanı  sıra tarihin ana konusu olarak kabul edilmesi 

olabilir. Giddens’a göre tarihçilerin zaman boyutuyla ilgilenen uz-

manlar olarak görülmesi ve coğrafyacıların da uzam boyutuyla ilgi-

lenen uzmanlar diye bilinmesi, toplum kuramında zaman ve uza-

mın gözardı edilişinde etkili olmuştur.

20

 Belirtilmelidir ki zaman 

üzerine sosyolojik çalışmaların azlığı veya yetersizliği, zaman sosyo-

lojisinin önemini yadsımak için bir sebep teşkil etmez; tersine za-

man sosyolojisine ilişkin çalışmalara ihtiyaç duyulduğunu ima eder. 

Nitekim böyle bir ihtiyaçtan dolayı zamanın sosyolojisi hakkındaki 

bu çalışma ortaya çıkmıştır ve bu çalışma ile, zamanı sosyolojik 

perspektiften ele almak ve zaman sosyolojisi çalışmalarına katkıda 

bulunmak amaçlanmaktadır. 

Zaman, ontolojik, metafizik,  astronomik, doğal, fizik, matema-

tik, biyolojik, arkeolojik, tarihsel ve psikolojik boyutlara da sahip 

olmakla birlikte bu çalışmada zaman toplumsal bir fenomen olarak 

ele alınmaktadır. Dolayısıyla çalışmada, doğrudan doğruya sosyal 

zaman incelenmekte, zamanın sosyolojisi yapılmaya çalışılmaktadır. 

Elbette zamanın söz konusu boyutları da önemlidir ve incelenmeye 

değerdir, ancak bu çalışmanın ana teması değildir. Fakat gerek 

görüldükçe onlara da işaret edilmektedir. 

2. Zamanı Anlama Çabaları 

Vaktin azlığı ve çokluğunu,

21

 uzunluğu ve kısalığını,

22

 oluş, ha-

reket ve değişimi, öncelik ve sonralığı, birbiri ardına gelişi ve sürek-

liliği ifade eden bir sözcük olarak zaman, insan için bir muamma-

dır; aslında onu yaşar, tecrübe eder, belki biliriz; ama iş sözcüklerle 

ifade etmeye gelince, işin içinden çıkamayız. Gerçekten de zamanı 

tanımlamak ve üzerinde ittifak edilen bir zaman tanımına ulaşmak 

oldukça zordur, hatta mümkün değildir. Bu güçlük veya imkânsız-

lık, belki de en güzel ifadelerinden birini, Saint Augustine’in (354-

430) şu cümlelerinde bulmaktadır: 

Zaman nedir? Kim bunu kolayca ve kestirmeden tanımlayabi-

lir? Kim onu, hakkında bir sözcük ortaya koyacak şekilde, dü-

                                                            

19

   Bkz. Norbert Elias, Zaman Üzerine, Çev. Veysel Atayman, Ayrıntı Yay., İstanbul 2000, 

s. 69 

20

   A. Giddens, Toplumun Kuruluşu, s. 440 

21

   Mütercim Asım, Kâmûs Tercümesi, c. 4, İstanbul 1304, s. 643 

22

   İbn Manzur, Lisânu'l-Arab, c. 13, Dâru Sâdır, Beyrut 1990, s. 199 

---

 

 

 

ZAMAN SOSYOLOJİSİ: BİR GİRİŞ DENEMESİ 

 

 

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 10 SAYI 2 

 

db | 

129

 

şüncede de olsa kavrayabilir? Fakat konuşma sırasında, za-

mandan daha tanıdık ve daha bilinir bir şeyden bahsedebilir 

miyiz? Ondan söz edince, onu anlıyoruz, bir başkasının ondan 

bahsettiklerini duyduğumuzda da onu anlıyoruz. O halde za-

man nedir? Eğer hiç kimse benden bunu sormazsa, biliyorum; 

ama soran kişiye onu açıklamak istesem bilmiyorum…

23

  

Saint Augustine’in belirttiği husus, Necip Fazıl’ın yukarıda veri-

len dizelerinde ifadesini bulmaktadır.    

Zamanı tanımlama ve açıklama güçlüğünden dolayı zamanla 

ilgili değişik alanlarda, özellikle fizik, felsefe ve teolojide çok muh-

telif tanım, izah ve teoriler ortaya konmuştur.  İbn Sina’nın (980-

1037) da ifade ettiği gibi insanlar zaman hakkında farklı görüşlere 

sahiptirler.

24

 Bu çerçevede zamanın gerçekliği, mutlaklığı veya izafi-

liği, zaman-varlık ilişkisi gibi konular, söz konusu disiplinlerle diğer 

bazı alanların hep önemli tartışma konularından biri olagelmiştir. 

Acaba zaman diye bir şey gerçekten var mıdır? Zaman yaratılmış 

bir nesne midir? Zaman mutlak mıdır yoksa izafi midir? gibi sorular 

etrafında düşünürler ve ilim adamları zamanı tartışmış, anlamaya 

çalışmışlardır.  

Zamanla ilgili çeşitli görüş ve tartışmalar çerçevesinde bir ge-

zinti yapan N. Elias (1897-1990), zamanın, bir nesne değil, ilişki 

biçimini temsil eden bir fenomen olduğunu, Einstein'in bunu ispat 

ettiğini ve dolayısıyla Newton'un düşündüğü gibi zamanın yaratıl-

mış bir nesne olmadığını düşünmektedir. Elias'a göre insanın dışın-

da zaman diye bir nesne yoktur.

25

 

Anlaşıldığı üzre zaman, insan zihnini en fazla uğraştıran konu-

lar arasında yer almaktadır. Bunun, zamanın bir varlık sorunu ol-

ması ve var olanların zaman içinde var olmalarıyla yakından ilgisi 

vardır. Gerçekten de zaman, belki de insan hayatının en gizemli 

özelliğidir. Nitekim problemle kökten bir biçimde uğraşma işine 

girişmiş olan Heidegger (1889-1976) gibi bir filozofun karmaşık bir 

sözdağarcığı kullanmak zorunda kalması boşuna değildir.

26

 

                                                            

23

   St. Augustinus, The Confessions, İng. Çev. Edward B. Pusey, Pocket Books, New York 

1957, s. 224  

24

   İbn Sina, Kitâbu’ş-Şifâ Fizik I, Çev. M. Macit-F. Özpilavcı, Litera Yay., İstanbul 2004, 

ss. 189-197 

25

   N. Elias, a.g.e., ss. 67, 70 vd. 

26

   Anthony  Giddens,  Toplumun Kuruluşu, Çev. Hüseyin Özel, Bilim ve Sanat Yay., 

Ankara 1999, s. 81 

---