«Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya

`
46
«Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya
va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
QORAQALPOQ TİLİDA SO`Z YASALİSHİNİ O`RGATİSH
METODİKASİ.
1Qarlibaeva Naushegul Baxitjanovna
2Seydullaeva Dilnaza Amanbaevna
1Kegeyli tumanidagi 23-umumta’lim maktabi
qoraqalpoq tili va adabiyoti o‘qituvchisi
2Kegeyli tumanidagi 18 -umumta’lim maktabi
qoraqalpoq tili va adabiyoti o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.6984194
Qoraqalpoq tili yangi yoziladigan tillardan biridir. Uni chuqur o'rganish
asosan 50-yillarda boshlangan. Qoraqalpoq tilini oʻrganishda N.A.Baskakov
alohida oʻrin tutadi, u ikki jildlik “Qoraqalpoq tili” /M., 1950-1952/ fundamental
asarini hamda 1932-yilda nashr etilgan qoraqalpoq tilining birinchi
grammatikasini yozgan.So‘z yasalish usullari qadimdan rus va turkiyzabon
olimlarning tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelgan. Asarlarning mavjudligiga qaramay,
ko'rib chiqilayotgan mavzu bo'yicha haligacha konsensus mavjud emas. Tuzama
so'zlar faqat bir modelga ko'ra shakllanmaydi, ular ma'lum qoliplarga
asoslanadi, so'z yasashning turli usullari orqali hosil bo'ladi. Bu usullar shakli,
mazmuni va unumdorligi jihatidan bir xil emas, har bir so`z yasalish usulining
o`ziga xos xususiyatlari bor. So‘z yasovchi so‘z yasalish usulining asosiy
xususiyati hisoblanadi. Bitta formatant orqali hosil bo‘lgan hosila so‘zlar so‘z
yasalishning bir usuliga kiradi. Hozirgi turkiy asarlarda so‘z yasalish yo‘llarining
nomi, mazmuni va soni turlicha ko‘rsatilgan. Aksariyat ishlarda faqat asosiy va
samarali usullar keng tahlil qilingan. Turkiy tillar grammatikalarida asosan
affiks va qo‘shma so‘zlar ko‘rsatilgan bo‘lib, ulardan faqat ba’zilarigina so‘z
yasalishining leksik-semantik turini beradi, ular turlicha: leksik yo‘l, semantik
yo‘l, leksik-semantik yo‘l deb ataladi. Fonetik usul asosiy usullar (affiksatsiya,
kompozitsiya, leksik-semantik) bilan birgalikda ko'rib chiqiladi. Tilshunoslar
affiksatsiya, asoslash, kompozitsiya va kalka usullarini, K. M. Musayev esa karait
tili misolida so‘z yasashning quyidagi usullarini ko‘rsatadi: 1) affiksatsiya yoki
morfologik va 2) so‘z yasalishi yoki sintaktik. Qozoq tilida so‘z yasalishining
sintetik (morfologik), analitik (sintaktik) va leksik-semantik usullari farqlanadi
va ular o‘z navbatida quyidagi turlarga bo‘linadi. 1) qo‘shimcha; 2) so‘z tarkibi;
3) so‘z birikmasining qo‘shma so‘zga o‘tishi; 4) frazemaning qo‘shma so‘zga
qo‘shilish vaqtida o‘tishi; 5) fonetik; 6) leksik va grammatik; 7) leksik-semantik;
8) qisqartirish usuli .So'z yasovchi affikslarni tavsiflashda shuni ta'kidlash
kerakki, ular ko'pincha gapdagi so'zlar o'rtasidagi munosabatni belgilaydi. So‘z
o‘zgartiruvchi affikslarning asosiy mohiyati shundan iborat. Bu funksional `
47
«Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya
va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
tipdagi affikslar so‘zning lug‘aviy ma’nosiga ta’sir qilmaydi. Qoraqalpoq tilida
(boshqa turkiy tillarda ham) kelishik affiksi bo‘lmagan so‘zlar bilan bir qatorda
tuslanish affiksi bo‘lgan so‘zlar ham grammatik yaxlitlikka ega bo‘lib, gapda
ularni o‘z nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish mumkin. roli. So‘z o‘zgartiruvchi
affikslar nutqning tuzilishiga ko‘ra o‘zaga yoki boshqa so‘zlarga affikssiz
qo‘shiladi. Shu sababdan flektiv affikslar so‘zning turg‘un komponenti bo‘la
olmaydi. Ularni yoki uning teskarisini qo'shish ildizning semantikasini
o'zgartirmaydi, bu esa o'z navbatida tarkibning barqarorligini anglatadi. Gapdagi
so‘zlarning sintaktik munosabatlarini tartibga soluvchi affikslar quyidagilarga
bo‘linadi: 1. Egalik affikslari; 2. Kelishuv affikslari; 3. Shaxs va son affikslari
(predikativ affikslar). Shakl o‘zgartiruvchi affikslar so‘zning lug‘aviy ma’nosiga
hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi, ularni sintaktik bog‘lamaydi, ayni paytda so‘z
shaklini o‘zgartirib, sintaktik bog‘lanishga tayyorlaydi. Shakl o‘zgartiruvchi
affikslarga quyidagilar kiradi: 1. So`z shaklining predikat vazifasini bajarishga
moyilligini ko`rsatuvchi fe`lning mayl va zamon shakllari. 2. So`zni mazmunli
shaklga o`tishga tayyorlovchi harakat nomlarining shakllari. Bu affikslarni olgan
so‘zlar gapning predmeti yoki predmeti vazifasini bajaradi. 3. Gapda kesim
affikslarini olgan so‘zlar holat vazifasini bajaradi. 4. Gapda kesim affikslarini
olgan so‘zlar aniqlovchi vazifasini bajaradi. Fe’lning funksional-grammatik
shakllarini hosil qiluvchi affikslar fe’lning ma’lum sintaktik vazifasini bajarishga
moslashadi (gap a’zolari). Qoraqalpoq tili faktlariga asoslanib, affikslarning
chegaralarini aniqlash natijasida tilshunoslik aspektida so‘z yasalishining o‘rni
bilan bog‘liq masalalar yuzasidan bir qancha xulosalar chiqarish mumkin
ko‘rinadi. Ma'lum bir davrda tilshunoslikning qaysi sohasiga so'z yasashini
kiritish mumkinligi muammosi munozarali edi. Ma’lumki, so‘z yasalish
jarayonlarining tilshunoslikdagi o‘rni haqida turli fikrlar mavjud. Agar ma’lum
bir guruh olimlar leksikologiya so‘z yasash ob’ektlarini o‘rganish bilan
shug‘ullanishi kerak, deb hisoblasa, boshqa bir guruh olimlar bu tadqiqotlar
morfologiya sohasiga tegishli deb hisoblaydilar. Bu ikkala fikr ham asosli.
Yuqorida aytib o'tilganidek, N.A. Baskakov morfologiyada so'z yasalish
tizimlarini baham ko'radi. Tilshunoslikda so‘z yasalish tizimi sintaksis bo‘limi,
so‘z yasalish tizimi esa lug‘at bo‘limi vazifasini bajaradi va shu orqali tilning
leksik tarkibini boyitishda bevosita ishtirok etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib,
tildagi so‘z yasalish tizimini tilshunoslikning alohida sohasi sifatida emas, balki
morfologiyaning maxsus tizimi sifatida ko‘rib chiqish kerak, deb taxmin qilamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Baskakov N.A. qoraqalpoq tili. T. II. 1-qism. M., 1952 yil. `
48
«Zamonaviy dunyoda innovatsion tadqiqotlar: Nazariya
va amaliyot» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
2. Guzev V.G. Turkiy fleksiya nazariyasiga oid insholar: Ism. Leningrad, 1989.
144 b.
3. Isxakov F.G., Palmbax A.A. Tuva tili grammatikasi.Fonetika va morfologiya.
M., 1961 yil.
4. Oruzbayeva B.O. Qirg‘iz tilida so‘z yasalishi. Frunze: Ilim, 1964 yil.
Vol. 24 (2022): Miasto Przyszłości
396
Miasto Przyszłości
Kielce 2022
Impact Factor: 9.2 ISSN-L: 2544-980X
Oʻzbek Va Qoraqalpoq Tillarida Shart Bogʻlovchilar
Aytbayeva Roza
1
Annotatsiya: Ushbu maqolada oʻzbek va qoraqalpoq tillarida bogʻlovchilar, xususan shart bogʻlovchilar qiyoslanib,
ularning umumiy va oʻziga xos tomonlari, funksional-semantik xususiyatlari oʻrganilgan.
Kalit so’zlar: bogʻlovchi, shart bogʻlovchi, bosh gap, toʻsiqsiz ergash gap.
Shart bogʻlovchilarga toʻsiqsizlik atamasi ham koʻp hollarda qoʻshilib shart va toʻsiqsizlik bogʻlovchilari deb yuritiladi.
Ular qatoriga agar, agarchi, modomiki, basharti, garchi, garchand mabodo kabi bogʻlovchilar kiritiladi.
2
Bunday bogʻlovchilar biror voqea-hodisa yuzaga chiqishi uchun zarur shart vosita boʻlgan ergash gapni yoki asosiy fikirga
zid boʻlib, uning bajarilishiga toʻsiq boʻla olmaydigan ergash gap bilan bosh gapni bogʻlash uchun qoʻllaniladi.
Bunday gaplarda shar yoki toʻsiqsizlik, bosh gapda esa shart bajarilgandan keyin yoki toʻsiq boʻla olmagach yuzaga
keladigan natija ifoda etiladi.
3
Koinot buyukdir, erimiz garchand uzilgan kichkina yulduz poradir (Gʻ. Gʻulom).
Demak, shаrt bogʻlovchilar shar va toʻsiqsiz ergash gaplarning bosh gapga boʻlgan munosabatiga shагtni, shu bilan birga
tasiqsizlik ma’nolarini anglatadi: Agarda unung yonida usta Olim boʻlmaganida edi, ehtimol u qay vaqtlargacha serrayib
qolar edi (A. Qodiriy). Jamolovning singlisini har koʻrganda garchi dardini yashirishga tirishsa ham, biron xushxabar
umidida, oʻsmoqchilab soʻraydi (Oybek).
Shart bogʻlovchilar oʻrnida, shu bogʻlovchilar bajargan vazifani bajarib, bordi-yu soʻzi ham kelishi mumkin: Bordiyu
hayotda uchratolmasam, oʻylab hayolimda yaratardim, kel! (A. Muxtor).
4
Shart bogʻlovchilar oʻzbek tilida shart ergash gapli qoʻshma gaplarni hosil qiladi. Shart ergash gap bosh gapdan
anglashilgan ish-harakatining qanday shart bilan bajarilishini bildiradi.
5
Bunday gaplarda shart bogʻlovchilar ergash gap
tarkibida qoʻllaniladi: Agar siz menga ishni oʻrgatib tursangiz, men durust ishlay olaman (S. Ayniy).
Shuningdek, shart bogʻlovchilar zidlikni ifodalab toʻsiqsizlik ergash gapli qoʻshma gaplarni ham hosil qiladi. Gap
mazmunidagi zidlikni ta’kidlash uchun koʻpincha toʻsiqsiz ergash gap boshida garchi bogʻlovchisi qoʻllaniladi: Garchi
quyosh hamma erga barobar nur sochsa ham, bogʻda gul, choʻlda yantoq koʻkaradi (Navoiy).
Toʻsiqsiz ergash gap bosh gapning mazmuniga zid boʻlsa ham, unda ifodalangan voqea-hodisaning yuzaga kelishiga toʻsiq
boʻla olmaydigan fikrni anglatadi. U bosh gap bilan birga toʻsiqsiz ergash gapli qoshma gap deyiladi.
6
Shárt dánekerleri. Qoraqalpoq tilidagi bogʻlovchining bu turiga eger, eger de, dánekerleri ya’ni bogʻlovchilari kiradi.
7
Ushbu bogʻlovchilar shárt baǵınıńqilı qospa gáp, ya’ni shart ergash gapli qoʻshma gaplar hosil qilishda ishtirok etadi.
Shart bogʻlovchilari shart ergash gap tarkibidagi ergash gap bilan bosh gapni ma’lum bir shart asosida bog’laydi.
8
Koʻpincha ular ergash gap boshida kelib, oʻz faoliyatini (bogʻlovchilik vazifasini) amalga oshiradi: Eger Mırjıq uyinde
bolmasa, miymandı biziń awılǵa aparayıq. Eger de áwelgi ushewide gózlegen adamǵa tiymese, ayıpker
qutıladı.(T.Qayıpbergenov). Eger jawın tınbaǵanda, sol jerde neshe saǵat bolsada turıwǵa qayıl bolar edim (Á.Qarlıbaev).
Ayrim hollarda shart ergash gapli qoʻshma gaplarda soʻzlovchining diqqati shartdan kelib chiqadigan natijaga qaratilgan
boʻladi.
Baslıqtı hámmemiz de quwatlawimiz kerek, eger de ol tiwri joldan adaspasa (J. Saparov). Orazǵaliy menen ekewimizdıń
sozimiz ele de dawam ete beretuǵın turi bar edi, eger de Ayparshanıń úyininń ala kushigi álle nege shabalanıp úrmegende.
(G. Izimbetov).
9
Bunday paytda bosh gap avval, shart ergash gap esa keyin keladi. Bu holatda bogʻlovchilik vazifasi yana shart bogʻlovchi
zimmasiga yuklanadi.
10
1
Xo‘jayli kasb-hunar maktabi o‘zbek tili fani o‘qituvchisi
2
Oʻzbek milliy entsiklopediyasi., Toshkent., 2001., 200-bet.
3
Tursunov U va bosh. Hozirgi oʻzbek adabiy tili Toshkent., 1965.
4
Oʻzbek tlil grammatikasi. Sintaksis. Toshkent., 1965., 573-bet.
5
Mengliev B., Xoliyorov O Oʻzbek tilidan universal qoʻllanma., Toshkent., “Akademnashr.”, 2011., 276-bet.
6
Oʻsha asar, , 276-bet. bet
7
Bekbergenov ha’m t.b. Ha’zirgi qaraqalpaq tili. No’kis. ”Qaraqalpaqstan” 1974., 264-bet.
8
Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tilinin’grammatikasi Nokis., 1994., 384-bet
9
Qirgʻiz adabiy tlilnin’ grammatikasi/ I-bolum.Fonetika.
Jana Morfologiya “Ilim” Frunze., 1980., 506-bet.
10
Mengliev B., Xoliyorov O. Koʻrsatilgan asar., 224-bet.
Vol. 24 (2022): Miasto Przyszłości
397
Miasto Przyszłości
Kielce 2022
Oʻzbek va qoraqalpoq tillaridagi bogʻlovchilarning gapdagi vazifasi va tuzilishi jihatdan turlarga boʻlinishi, turlarga
kiruvchi bogʻlovchilarning esa qanday oʻziga xos xususiyatlarga ega ekanliklari bilan yaqindan tanishib chiqdik.
Shu bilan bir qatorda oʻzbek va qoraqalpoq tillaridagi bogʻlovchilar qanday oʻxshash va farqli jihatlarga ega ekanliklarini
misollar tahlili natijasida bilishga muvaffaq boʻldik.
Oʻzbek va qoraqalpoq tillaridagi bogʻlovchilar shakliy jihatdan farqlansada, mazmuniy jihatdan bir-biriga oʻxshash
ekanligini qiyosiy tahlil mobaynida namayon etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Oʻzbek milliy entsiklopediyasi., Toshkent., 2001., 200-bet.Tursunov U va bosh. Hozirgi oʻzbek adabiy tili Toshkent.,
1965.
2. Oʻzbek tlil grammatikasi. Sintaksis. Toshkent., 1965., 573-bet.
3. Mengliev B., Xoliyorov O Oʻzbek tilidan universal qo’llanma., Toshkent., “Akademnashr.”, 2011., 276-bet.
4. Oʻsha asar, , 276-bet. Bet Bekbergenov ha’m t.b. Ha’zirgi qaraqalpaq tili. Noʻkis. ”Qaraqalpaqstan” 1974., 264-bet.
5. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tilinin’grammatikasi Nokis., 1994., 384-bet
6. Qirgʻiz adabiy tlilnin’ grammatikasi/ I-bolum.Fonetika.
Jana Morfologiya “Ilim” Frunze., 1980., 506-bet.
7. Mengliev B., Xoliyorov O. Koʻrsatilgan asar., 224-bet.
Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies
Hosted online from Paris, France.
Date: 19th April, 2023
ISSN: 2835-3730 Website: econferenceseries.com
506 | Page
O‘ZBEK VA QORAQALPOQ TILLARIDA IKKI KOMPONENTLI
FRAZEOLOGIZMLARNING STRUKTUR-SEMANTIK XUSUSIYATLARI
Yulduz Allanazarova
Qoraqalpoq davlat universiteti magistranti
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqola frazeologiya sohasiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda asosan o‘zbek va
qoraqalpoq tillaridagi ikki komponentli frazeologizmlar struktur-semantik jihatdan
tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar: frazeologiya, frazeologizm, ibora, frazema, component, ikki
komponentli.
ABSTRACT:
The article is devoted to the field phraseology, which should be one of the
lexicology, in which analyzes two-component phraseologisms in Uzbek and
Karakalpak languages from a from a structural-semantic point of view.
Keywords: phraseology, phraseological units, phrase, component, two components.
Hozirgi paytda dunyo tilshunosligining diqqat markazida turli xil mavzular bilan
birga iboralar tizimini o‘rganish dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. Aynan shu
davrda zamonaviy tilshunoslik fanida yanada keng ma’no kasb etgan va chuqurroq
o‘rganilayotgan “frazeologik iboralar”ni topish mushkul vazifalardan biri
hisoblanadi. O‘zbek va qoraqalpoq tillarida frazeologik iboralarning turli
xususiyatlarini tashqi shakliga qarab tasnif qilish orqali ham aniqlash mumkin. Bu
tasnifda ko‘proq frazeologik iboralarning tarkibidagi so‘zlar soniga qarab e’tibor
beriladi. Tasnif natijasida iboralar tabiatiga ko‘ra necha so‘zdan tashkil topganligini
aniqlash mumkin. Ko‘pgina tilshunoslar frazeologik iboralar faqat ikki so‘zdan ortiq
bo‘ladi degan fikrlarni bildiradilar. Ammo kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
frazeologik birliklar faqat ikki, uch va undan ortiq so‘zlardan iborat bo‘ladi. Ammo
ayrim tilshunoslar bir so‘zdan iborat iboralar ham bor deb fikr yuritadilar.
Jumladan, professor A.Jafarovning fikricha, bir so‘zdan iborat iboralar idiomatik
iboraning eng yuqori taraqqiyot bosqichida hosil bo‘ladi. Bu turdagi iboralar
qo‘shma so‘z yoki yakka so‘z bilan ifodalanadi, ular to‘g‘ridan to‘g‘ri fikrni anglata
olmasligi jihatdan ham qo‘shma so‘zlardan farqlanadi. To‘g‘ri bir so‘z orqali ham Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies
Hosted online from Paris, France.
Date: 19th April, 2023
ISSN: 2835-3730 Website: econferenceseries.com
507 | Page
idiomatik ma’no anglashiladi. Lekin bunday so‘zlarni ibora deyish qiyin. Chunki
ibora so‘zlar birikmasidan iborat bo‘lishi kerak. Bu haqda V.Vinogradov,
A.Abakumov, A.Shaxmatovlarning fikrlari diqqatga sazovordir. Idiomatik so‘zlar
faqat yolg‘iz so‘zlardan tashkil topib, idiomatik ma’no anglatadi. Lekin ibora aks
ettirgan xususiyatlarni anglata olmaydi. Akademik V.V.Vinogradovning aytishicha,
frazeologik birliklarning taraqqiyoti frazeologik butunlikdan boshlanib, frazeologik
qo‘shilmalarga aylanishi kerak [1].
O‘zbek va qoraqalpoq tillari iboralarga juda boy til hisoblanadi. Iboralarning
ko‘pchiligi nafaqat tilimizning boyligini, balki xalqimizning turmush tarzi, kundalik
hayoti, nutq madaniyatidagi o‘ziga xos xususiyatlarini ham ko‘rsatib turadi.
Ibora - tilimizning lug‘at tarkibini tashkil etuvchi birliklardan biridir. Ular ikki va
undan ortiq so‘zning ko‘chgan ma’nolari asosida tarkib topgan lug‘aviy birlik bo‘lib,
xuddi so‘z kabi lug‘aviy ma’noni anglatadi. Masalan, xamirdan qil sug‘urganday
iborasi “osonlik bilan”, “qiyinchiliksiz” ma’nosini, ko‘ngil bermoq iborasi
“sevmoq” ma’nosini, qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan iborasi “yuvosh” ma’nosini
bildiradi. Xuddi so‘z kabi yaxlit bir ma’noni anglatadigan bunday til birligi
frazeologik birlik yoki frazeologizm deyiladi. Ibora - frazema frazeologik birlik
sifatida tilshunoslikning frazeologiya bo‘limida o‘rganiladi. Ibora tuzilishiga ko‘ra,
ya’ni birdan ortiq so‘zdan tashkil topishi bilan so‘z birikmasi yoki gapga o‘xshab
ketsa ham, nutq birligi sanalgan bunday birliklardan tamoman farq qiladi va lug‘aviy
birlik sifatida ko‘p jihatdan so‘zlarga yaqin turadi. So‘zlarga xos bo‘lgan juda ko‘p
xususiyatlar iboralarga ham xosdir. Iboralar so‘z birikmasi yoki gaplar kabi har gal
nutqning o‘zidagina yuzaga kelmaydi, balki ular, xuddi so‘zlar kabi tilda tayyor
holda bo‘ladi. Shuning uchun iboralarni turg‘un birikmalar hisoblaymiz. Chunki
ibora tarkibidagi so‘zlarni ajratib bo‘lmaydi. Iboralar gapda bitta so‘roqqa javob
bo‘lib, bitta bo‘lak vazifasida keladi. Demak, iboralar nutq hodisasi emas, balki til
hodisasi hisoblanadi: aravani quruq olib qochmoq, kovushini to‘g‘rilab qo‘ymoq,
tomdan tarasha tushganday, kapalagi uchib ketdi kabilar tilda tayyor holdagi
birliklardir.
O‘zbek va qoraqalpoq tillarida frazeologizmlarning struktur tiplari, qurilish
modellarini tadqiq qilish va ma’lum tizimga solish masalasi hali maxsus
o‘rganilmagan. O‘zbek va qoraqalpoq tillarida frazeologizmlar struktur jihatdan
ikki, uch va ko‘p komponentli bo‘lib keladi. Ular tarkibidagi komponentlarning
miqdoriga qarab uch guruhga bo‘lib o‘rganiladi. Ikki komponentli frazeologizm:
ot+fe’l qolipidagi ko‘ngil bermoq iborasi “sevmoq” ma’nosini bildiradi. Uch
komponentli frazeologizm: ot+ot+fe’l qolipli xamirdan qil sug‘urganday iborasi, Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies
Hosted online from Paris, France.
Date: 19th April, 2023
ISSN: 2835-3730 Website: econferenceseries.com
508 | Page
“osonlik bilan”, “qiyinchiliksiz” ma’nosini bildiradi. Ko‘p komponentli
frazeologizm: qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan iborasi “yuvosh” ma’nosini bildiradi.
Ikki komponentli frazeologizmlar tarkibiga ko‘ra qisqa, ixcham bo‘lib, miqdoran
uch va ko‘p komponentli frazeologizmlarga nisbatan ancha ko‘p. Frazeologizmlar
komponentlar sonining kam bo‘lishi, ularning qo‘llanish doirasining yuqori
bo‘lishini ta’minlaydi. Zero ularni qo‘llashdan maqsad - fikrimizni aniq, ixcham
tarzda ifodalash. Ikki komponentli frazeologizmlarda son jihatdan fe’l modellari
ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ikki komponentli fe’l frazeologizmlarning birinchi
komponenti ma’noli so‘z turkumlarining barcha bu frazeologizmlar tashkil etadi.
Bunday tuzilishli frazeologizmlar tarkibidagi ot va fe’llarning ma’no va grammatik
jihatdan birikishi quyidagi yo‘llar orqali amalga oshadi. Egalik shaklini olgan
ot+fe’l: Ayaǵı awırlasıw-kasal,bemor [2]. Bası pispew - bir birini tushunmaslik;
ópkesı óshıw.
Ichagi uzilmoq - qotib-qotib kulmoq degan ma’noni bildiradi: Kulaverib, ichagim
uzildi. (I.Rahim. “Olovqor”). Ichagi uzilmoq frazeologizm omonim bo‘lib, “juda
och qolmoq” degan ma’noni ham bildiradi: Ol, oshingni ich, ichaging ham uzilib
ketgandir. (H.Nazir “Rashk”).
Ichi achimoq - birovni ayamoq degan ma’noni bildiradi. Varianti: ichi achishmoq.
Bu frazeologik birlikning sinonimlari mavjud: joni achimoq, yuragi achimoq kabi.
Joni chiqmoq - o‘lmoq so‘nggi marta nafas chiqarmoq degan ma’nolarni bildiradi.
Bu frazeologizmning sinonimlari mavjud: joni uzilmoq, jon bermoq kabi. Joni
chiqmoq frazeologizmi omonim bo‘lib, “g‘azablanmoq, darg‘azab bo‘lmoq” degan
ma’nolarni ham bildiradi.
Egalik shaklini olgan ot+sifat: Ayaǵı awır - homilador; Bası bós - turmush
qurmagan; Ayaǵı jeńıl – chaqqon.
Didi baland - go‘zallikni, nafislikni his qilishi o‘ta taraqqiy qilmoq; Diydasi qattiq -
berahm, bemehr; Zoti past - oddiy nasl-nasabga mansub, ajdodlari obro‘-e’tiborga
ega bo‘lmagan bu frazeologizmning “tagi past” varianti ham mavjud. Bosh
kelishik+fe’l: Nan pispew - natijasizlik degan ma’noni bildiradi :Shayqımız nan
pisire almay qayttıq. Al Tóreniyaz ári-beri ótırıp, bir neshe mártebe ım qaǵıp, qızdı
aytqanına kóndiriwge urınıp baqqan menen, pispeytuǵının bildi…
(T.Qayipbergenov).
Bet alıw - ma’lum bir yo‘nalish tomon bormoq : …jaqtı ádewir jerge shekem jaǵalap
kelıp “wádeli jerge qaray bet aldı. (I.Yusupov).
Mańlay bermew - baxtsizlik, ishi yurishmaslik degan ma’nolarni bildiradi: Maǵan
keshe “mańlay bermegen, tańlay bergen!” (K.Sultanov). Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies
Hosted online from Paris, France.
Date: 19th April, 2023
ISSN: 2835-3730 Website: econferenceseries.com
509 | Page
Kek saqlamoq – yomonlik ko‘rgani dili og‘rigani sababli ginaxon bo‘lib yurmoq;
Ko‘z ilg‘amas - bilinar-bilinmas, mayda degan ma’noni bildiradi :Ko‘z ilg‘amas
qurt-qumursqalarning, chigirtkalarning chirillashi go‘yo allalaydi. (S.Abduqahhor).
Bu frazeologik birlik omonim bo‘lim cheksiz, poyoni ko‘rinmaydigan degan
ma’nolarni ham bildiradi: Bir tomoni - ko‘z ilg‘amas cho‘l, bir tomoni - yashil
dalalar. (S.Ahmad).
Tushum kelishigidagi ot+fe’l:
Yeziwin jıyıw - kulib o‘tirgan odam birdan kulmay qolishi: “Jambas máselesi”
yesine tuskeni de sol, keńkildewge yernin qayımlap otırǵan molla yeziwin jıya
qoydı. (Sh.Seytov).
Juzin salmaw - biror kishiga yalinmaslik [3].
Ko‘zini bo‘yamoq - aldamoq, laqillatmoq degan ma’nolarni bildiradi. Uning varianti
ham mavjud: ko‘zni bo‘yamoq, ko‘z bo‘yamoq kabi.
Og‘zini moylamoq - moyil qilish maqsadi bilan oldindan sovg‘a-salom bermoq,
ziyofat qilmoq degan ma’noni bildiradi. Bu frazeologizmning varianti mavjud:
og‘iz-burnini moylamoq : Savdogar xalqi molparast,dunyoparast bo‘ladi, kelgan
zamona Teshaboyga tog‘ etagidagi yangi bog‘ini in’om etib, og‘zini moylab qo‘ysa-
chi? (M.Ismoiliy).
Zahrini sochmoq - zug‘um qilmoq, g‘azab bilan gapirmoq degan ma’nolarni
bildiradi. Bu frazeologik birlikning varianti mavjud: zaharini sochmoq, zahar
sochmoq kabi.
Jo‘nalish kelishigidagi ot+fe’l:
Awızǵa ilinıw - bu frazeologik birlik omonim bo‘lib, birinchi “biror kishi haqida
xalqning yaxshi yoki yomon gaplar aytishi” degan ma’noni bildiradi: Sarkopta awız
ilinip gáp bolıp jurgen Orazbay Jumaniyazovtı ata-anası, aǵası, jora-joldas, qurbı-
qurdasları usılayınsha xoshlasıp frontqa jóneltken yedi. («Jetkinshek» gazetası).
Ikkinchi ma’nosi biror mahsulotning pishib yetilishini bildiradi : Aq jigit-aw,
qarshaday shaǵıńnan kózge túsip, awızǵa iline bermeseń-o bawırım! (K.Sultanov).
Atqa minıw - boshliq, amaldor bo‘lmoq degan ma’noni bildiradi: Yarım xan
aǵasınan dámegóy bolıp, sol jılları Qulımbette atqa mindi (K.Sultanov).
O‘rin-payt kelishigidagi ot+fe’l:
Dúzde jatar - mahkam, chidamli degan ma’noni bildiradi. Bu frazeologik birlikning
varianti ham mavjud: qarda jatar kabi: Birewge kúshlisi, yekinshige aqıllısı,
ushinshige qız minezlisi, tórtinshige dúzde jatarı kerek (T.Qayipbergenov).
Kelege kelıw - avvalgi holiga qaytmoq, o‘sib-unmoq degan ma’nolarni bildiradi. Proceedings of International Conference on Modern Science and Scientific Studies
Hosted online from Paris, France.
Date: 19th April, 2023
ISSN: 2835-3730 Website: econferenceseries.com
510 | Page
Ko‘zga surtmoq - noyob topilishi qiyin bo‘lgani sababli ortiq darajada qadrlamoq.
Bu frazeologik birlikning varainti ko‘ziga surtmoq: Bizning neft parmalash
texnikamiz dunyoda yagona. Uni hamma joyda ko‘zga surtguday bo‘ladilar.
(I.Rahim “Olovqor”).
Pinakka ketmoq - bu frazeologizm ikkita ma’noda qo‘llaniladi. Birinchisi “uxlab
qolmoq” ma’nosida, ikkinchisi “uylanish holatida bo‘lmoq”; sinonimi xayolga
cho‘mmoq.
Chiqish kelishigidagi ot+fe’l:
Awzınan túskendey - xuddi o‘ziga o‘xshamoq degan ma’noni bildiradi. Awzınan
túskendey sóylegen sózi, Júzleri almaday nárkistey kázi («Máspatsha» dástanı).
Ishinen tınıw - ko‘rgan-bilganini hech kimga aytmay ichida saqlamoq degan
ma’noni bildiradi: Onı úydegi basqalar sezbegen menen Miyrigúl ishinen sezip,
biraq sırtına shıǵara almay ishinen tındı (M.Dáribaev).
Kuchdan qolmoq - jismoniy quvvati eng past me’yorga yetmoq degan ma’noni
bildiradi. Bu frazeologik birlikning antonimi kuchga to‘lmoq: Qurbon ota yana
necha yillar eshonning xizmatida bo‘lib bevaqt kuchdan qoldi. (A.Qahhor).
Jigardan urmoq - bu frazeologik birlik salbiy ma’noda qo‘llanilib, “o‘ziga shaydo
qilib qo‘ymoq” degan ma’noni bildiradi. Varianti: jigaridan urmoq, jigar-bag‘ridan
urmoq; sinonimi: yuragidan urmoq [4].
Shunday qilib, frazeologizmlar tuzilishini o‘rganish natijasida ular tarkibidagi
komponentlar sonining ortishi bilan qo‘llash darajasi sustlashadi, aksincha,
frazeologik birliklar tarkibidagi komponentlar soni kam bo‘lsa, ularning qo‘llanish
darajasi yuqori bo‘ladi. Shuning uchun ham turkiy tillarda, shu jumladan o‘zbek va
qoraqalpoq tillarida ham frazeologik birliklar miqdor jihatdan eng ko‘pi bilan ikki
komponentli, keyin uch komponentli, eng kami ko‘p komponentli frazeologizmlar
hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mamatov A.E. O‘zbek tili frazeologizmlarining shakllanish masalalari.
Fil.fan.diss. avtoref. -Toshkent,1999. 34-bet
2. Yeshbaev J. Qaraqalpaq tiliniń qısqasha frazeologiyaliq sózligi. -Nókis, 1985. 42-
bet
3. Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi. -
Nókis,2018. 72-bet.
4. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. -Тошкент,
1978. 93-бет.

IJODKOR O‘QITUVCHI JURNALI

5 APREL / 2023 YIL / 28 – SON
79
INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QO’SHMA SO’ZLAR YASALISHINING
O’XSHASH VA FARQLI JIHATLARI
https://doi.org/10.5281/zenodo.7795762
Ergashova D.Sh
O’zMU, Xorijiy filologiya fakulteti,
Magistranti,
(93)5015454
Annotation: This article reflects the similarities and differences in the formation of
compound words in English and Uzbek languages.
Key words: compound words, structural-semantic unit, lexical unit, synthetic, syntactic,
asyntactic compound words
Аннотация: В данной статье отражены сходства и различия в образовании
сложных слов в английском и узбекском языках
Ключевые слова: сложные слова, структурно-семантическая единица,
лексическая единица, синтетические, синтаксические, асинтаксические сложные
слова
Annotatsiya: Ushbu maqola ingliz va o’zbek tillarida qo’shma so’zlar yasalishining
o’xshash va farqli tomonlarini aks ettiradi.
Kalit so’zlar: qo’shma so’zlar, struktur-semantik birlik, leksik birlik, sintetik, sintaktik,
asintaktik qo’shma so’zlar
Qo’shma so’zlar— ikki yoki undan ortiq oʻzak morfemaning qoʻshilishidan hosil boʻlgan
va yagona struktur-semantik birlikni tashkil etgan soʻzlar. Masalan, koʻzoynak, bilaguzuk,
uchburchak, atirgul, boʻtakoʻz, nomoz-shomgul, mehmondoʻst, balandparvoz, erksevar,
jigarrang kabi. Qoʻshma soʻzlar yasalishi uchun asos boʻlgan soʻzlar oʻzlarining dastlabki
maʼnolarini qisman yoki butunlay yoʻqotadi: ular birgalikda tamoman yangi lugʻaviy maʼno
bildiradi. Chunonchi, osh va qozon soʻzlari alohida leksemalar sifatida oʻz lugʻaviy
maʼnolariga ega. Lekin ularning qoʻshilishidan hosil boʻlgan oshqozon soʻzi mazkur
soʻzlarning dastlabki maʼnolaridan farqlanuvchi yangi maʼnoni — «inson va hayvonlarning
ovqat hazm qilish aʼzosi» maʼnosini bildiradi. Qoʻziqorin, itogʻiz, oqsoch, oqsuyak,
kampirchopon singari Qoʻshma soʻzlar haqida ham shunday fikrni aytish mumkin.
Qoʻshma soʻzlar qismlari orasidagi maʼno munosabati har xil. Ular oʻxshatish, qiyoslash
(karnaygul, otquloq, tuyaqush, sheryurak, qoʻykoʻz), xoslik, biror narsaga moʻljallanganlik
(gultuvak, molqoʻra, olovkurak, tokqaychi, qiymataxta), biror oʻrin-joyga mansublik (suvilon,
togʻolcha, choʻlyalpiz, qoʻqonarava), biror belgiga nisbat berish (achchiqtosh, olaqargʻa,
shoʻrdanak, qizilishton, Qiziltepa), miqdorga munosabat (beshbarmoq, mingoyoq,
qirqogʻayni, Beshariq) va b. maʼnolarni anglatadi. Qoʻshma soʻzlar strukturasi mavjud
sintaktik aloqalarni eslatadi, boshqacha aytganda, Qoʻshma soʻzlar ega-kesim munosabatida,
boshqa-ruv, moslashuv. bitishuv aloqalarida boʻlgan soʻz birikmalari asosida yuzaga kelgan. IJODKOR O‘QITUVCHI JURNALI
5 APREL / 2023 YIL / 28 – SON
80
Mas, goʻshtkuydi, kelintushdi kabi Qoʻshma soʻzlar s ega va kesim munosabatini eslatsa,
toʻyboshi. tomorqa, koʻzoy-nak kabi Qoʻshma soʻzlar moslashuvni, kitobsevar, dunyoqarash
kabilar boshqaruvni, xom-kalla, koʻksulton, iskabtopar kabilar esa bitishuvni eslatadi.
Qoʻshma soʻzlar ot, sifat, ravish va qisman feʼl turkumida tarqalgan. Ularning
komponentlari bir soʻz turkumiga yoki turli soʻz turkumlariga mansub boʻlishi mumkin. Mas,
qoʻshma otlar ot-+ot (belkurak), sifat+ot (oqqush), son+ot (sakkizoyoq), feʼl+ot (Yoril-tosh),
ot+feʼl (boʻyoʻsar), feʼl+feʼl (Sotib-oldi, ishlabchiqarish) kabi qoliplarda boʻladi. Boshqa soʻz
turkumlariga oid Qoʻshma soʻzlar ham oʻziga xos qoliplar asosida yasaladi.
Tarkibida birdan ortiq o‘zak mavjud bo‘lgan, ammo tuzilishi jihatidan o‘zaro farq
qiladigan turli xil leksik birliklarning hammasini qamrab oluvchi bir umumiy terminning –
«murakkab so‘zlar»ning mavjud bo‘lishi bunday leksik birliklarni tasnif qilishni qulaylashtiradi,
unga aniqlik kiritadi.
Ingliz tilida qo‘shma so‘zlar tasnifi biroz murakkab. Chunki u turli xil prinsiplar
(tamoyillar) asosida tasnif qilinishi mumkin. Bundan tashqari qo‘shma otlarning har bir turi
hozirgi zamon ingliz tilidagi mahsuldorligi nuqtai nazaridan ta'riflanishi kerak. Bu kabi
ta'riflashdan maqsad - tilda muntazam hosil bo‘ladigan qo‘shma otlarning tarkibiy va semantik
tuzilishlarini aniqlash va ularning sistemalarini o‘rnatishdir. L.Blumfil'd va G.Marchand
qo‘shma so‘zlar ichidan sintetik qo‘shma so‘zlarni ajratadilar. G.Marchand esa ularni qo‘shma
so‘zlar yoki asosiy qo‘shma so‘zlar (primary and synthetic) bilan taqqoslaydi. (Compounds
versus synthetic compounds). U yoki bu so‘z yasovchi belgi-xususiyatlarga ega bo‘lgan
qo‘shma so‘zlar sintetik qo‘shma so‘zlar deyiladi. Bu kabi qo‘shma so‘zlarning xarakterli
xususiyatlaridan biri shundan iboratki, uning komponentlaridan birini faqat qo‘shma so‘z
tarkibidagina qo‘llash mumkin.
Sintetik qo‘shma so‘zlar asosan xind-evropa tillari tarixining ilk davrlariga xos, lekin bu
ular hozirgi kunda qo‘llanmaydi degan ma'no anglatmaydi. Masalan: ingliz tilidagi boot-black
«oyoq kiyim tozalovchi» qo‘shma so‘zidagi ikkinchi komponent black ot so‘z turkumiga
mansub bo‘layapti. U to black tozalash (oyoq kiyim) fe'lidan konversiya yo‘li bilan hosil
qilingan. Lekin muhimi shundaki black bunday ma'noda faqat qo‘shma so‘z komponenti
bo‘lgandagina uchraydi.
Ingliz tilida meat-eater va meat- eating kabi qo‘shma so‘zlar erkin tarzda hosil qilinishi
mumkin, lekin to meat - eat kabi qo‘shma fe'llar hosil qilinmaydi; to housekeep kabi fe'llarda
esa alohida mustasno holatlari uchraydi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, bunday qo‘shma
so‘zlar bilan bir qatorda eater va eating ga o‘xshash so‘zlar bilan hosil qilingan qo‘shma so‘zlar
ham bor. Yuqorida hosil qilingan qo‘shma so‘zlarning sintetik harakteri shundan iboratki, eat
meat kabi so‘z birikmalari faqatgina ular tarkibiga -er va -ing qo‘shimchalarini qo‘shgandagina
qo‘shma so‘zga mos kelishi mumkin. Meat-eater va meat-eating turidagi so‘zlarni yarim
sintetik qo‘shma so‘zlar deb atash mumkin.
L.Blumfil'd qo‘shma so‘zning komponenti biron bir so‘z yasovchi belgilar
bilan ajralib tursa bu ularni mustaqil so‘zdan ajratadi deb hisoblaydi. Bu kabi sintetik
qo‘shma so‘zlar qatoriga G.Marchand gate-crasher, housekeeping kabi so‘zlarni kiritadi.
Qoidaga asosan bu qo‘shma so‘zlarning ikkinchi komponenti mustaqil qo‘llana olmaydi.
Chunki crasher va keeping so‘zlari qo‘shma so‘z tarkibida yangi ma'no anglatadi. Alohida
holatda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan bu so‘zlar qo‘shma so‘z tarkibidagi ma'noni saqlab qola IJODKOR O‘QITUVCHI JURNALI
5 APREL / 2023 YIL / 28 – SON
81
olmagani uchun mustaqil qo‘llana olmaydi. Tilning tarkibidagi qo‘shma otlarni ta'riflash va
tasniflash uchun, ularning o‘sha tilda tuzilishidagi o‘ziga xosliklarini o‘rganish kerak bo‘ladi.
Ko‘p holatlarda tilshunoslar qo‘shma so‘z turlari tillarda universal degan fikrlar bilan
xatolikka yo‘l qo‘yadilar. Turli tillarda qo‘shma so‘zlarning asosiy turlari xaqiqatda ham
qanchadir darajada o‘xshash, va bu o‘xshashliklarning o‘zini ham o‘rganib, tekshirish kerak
bo‘ladi. Lekin so‘z qo‘shish jarayoni, ayniqsa ularni boshqa til birliklaridan farqlovchi belgi
xususiyatlar turli tillarda turlicha tarzda ifodalanadi. Xuddi shu narsa qo‘shma so‘zlarni
hamma tillarda bir sxema asosida tasniflashga imkon bermaydi. Shunga qaramasdan, qo‘shma
so‘zlar tilshunoslar tomonidan turlicha tasniflangan.
L.Blumfil'd qo‘shma so‘zlarni ularning komponentlari orasidagi o‘zaro munosabatga
asoslangan holda sintaktik, yarim sintaktik va asintaktik turlarini farqlaydi. U birinchi turga
komponentlarning tartibi xuddi sintaktik so‘z birikmalaridagi so‘z tartibiga o‘xshaydigan
blackbird tipidagi so‘zlarni kiritadi. Ingliz tilida bunday qo‘shma so‘zlarda so‘z tartibi xuddi
so‘z birikmalari kabi sintaksis qoidalarga asosan quriladi. Ikkinchi turdagi so‘zlarga, ya'ni
yarim sintaktik turga sintaktik va asintaktik qo‘shma so‘zlar orasida bo‘lgan so‘zlarni kiritadi.
Bu xildagi qo‘shma so‘z qismlari orasidagi aloqa sintaktik konstruksiyaga o‘xshab ketadi, lekin
shu bilan birga aniq bir holatlar bilan so‘z birikmasidan uzoqlashadi. Masalan: keep up «pisha,
propitanie», upkeep «remont». Asintaktik turga esa bu tildagi sintaksis nuqtai nazaridan qarab
bo‘lmaydigan, komponentlari o‘zaro uyg‘unlashib ketgan birikmali so‘zlarni kiritadi. (man-
made). Bu kabi qo‘shma so‘zlarda so‘z tarkibi ingliz tilida sintaksis qoidalariga qarama-qarshi
holatda bo‘ladi. Masalan: turlanuvchi so‘z birikmalarida sifat turlana olmaydi, turlanuvchi otlar
esa sifatdosh yoki sifat oldidan qo‘llanilmaydi. Lekin bu kabi asintaktik turdagi qo‘shma
so‘zlar hozirgi zamon ingliz tilidagi ko‘plab qo‘shma so‘zlar uchun xosdir Masalan: red-hot,
pale-blue, rain-driven. Door-knob tipidagi asintaktik qo‘shma so‘zlarning komponentlari door
knob shaklidagi so‘z birikmasi sifatida qo‘llanilmaydi. Blue-bell, mad-doctor, blacklist (a+n)
tipidagi qo‘shma so‘zlarda komponentlar tartibi blue bell, mad doctor, black list (A+N)
birikmalaridagi analogik joylashish tartibiga mos keladi. Door-handle, day-time, spring-lock
(p+n) kabi qo‘shma so‘zlarda esa birinchi ot qismi atributiv funksiyada keladigan spring time,
stone steps, peace movement (N+N) kabi otli birikmalardagi so‘z tartibiga o‘xshash bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Hojiyev A., Oʻzbek tilida qoʻshma. juft va takroriy soʻzlar, T., 1963.
2. Madaliyev B., Hozirgi oʻzbek tilida qoʻshma soʻzlar, T. 1966.
3. Mamatov N., Oʻzbek tilida qoʻshma soʻzlar, T„ 1982.
4. Yuldasheva N.E.,Ingliz va O’zbek tillarida qo’shma otlarning funksional-pragmatik
tadqiqi., filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi.,T., 2021.
6. Bloomfield, L. (1933). Language. New York: Holt
5.Michael Rundell. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners of American
English. – U.K.Foreign Language Teaching and Research Press. 2003. – P.1658.
6.Акобиров С.Ф. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида қўшма сўзлар // Ўзбек тили ва
адабиёти. – 1965. – № 6 . – 560 б.