Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

insonpa rva rliK, azguliKKa yullash; sogloM avlod - jisMan baKuvvat, Ma’naviy boy, aqliy rivojlangan, 
axloKiy poK, Ma’ rifatli inson; MustaKilliK tafaKKu ri; Milliy iftixo r; Milliy gu ru r; Millatpa rva rliK; 
KoMil inson - jaMiyatning ti riK vijdoni; KoMil inson - xalolliK va poKliKning oliy tiMsoli.
Vatan; Vatan - sajdagox Kabi MuKaddas; vatanni sevMoK iMondandi r; vatanpa rva rliK; bevatanliK - 
baxtsizliKdi r; vatan tuygusi; vatanpa rva rliK va davlat raMzla ri; insonpa rva rliK; OdaMi э rsang deMagil 
odaMi...; MustaKil O’zbekiston va insonpa rva rliK; Millatpa rva rliK; Milliy o’zliKni anglash.
IyMon; diniy iyMon; dunyoviy iyMon; iyMonliliK; iyMonsizliK; insoniyliK; diyonat; adolat; Mex r- 
shafKat; э’tiкod; poKliK; xalolliK va vafodo rliK; sha rM va xayo; noMus; noMusliliK; KaMta rliK; «Otang 
bolasi bulMa, odaM bolasi bul»; «KaMta rga KaMol, ManManga zavol».
Adabiyotla r: 
1.
Ka riMov I.A. Yo’qsaK MalaKali Mutaxassisla r - ta raKKiyot oMili. T., O’zbekiston, 1995 y.
2.
Ka riMov I.A. Ta rixiy xoti rasiz KelajaK yo’q. T., SHa rK, 1998 y.
3.
Ka riMov I.A. Ba rKaMol avlod o rzusi. T., SHa rK, 1999 y.
4.
Ka riMov I.A. Ollox KalbiMizda, yu ragiMizda. Xalq so’zi, 1999 y, 6 Ma rt.
5.
Ka riMov I.A. Ozod va obod Vatan, э rKin va fa rovon xayot - pi rova rd MaKsadiMiz. T., 

---

O’zbekiston, 2000 y.
6.
Ka riMov I.A. Milliy istiqlol MafKu rasi - xalq э’tiкodi va buyo’q KelajaKKa ishonchdi r. T., 
«O’zbekiston», 2000 y.
7.
Ka riMov I.A. XalolliK va fidoyiliK faoliyatiMizning asosiy Mezoni bulsin. T., O’zbekiston, 
1994 y.
8.
Ka riMov I.A. Adolat, Vatan va xalq Manfaatla ri xa r na rsadan ulug. Xalq so’zi,
1998
yil 11 noyab r.
9.
Ka riMov I.A. Adolat xa r ishda xaM roxiMiz va dastu riMiz bulsin. Xalq so’zi, 1998 yil 14 
noyab r.
10.
Ka riMov I.A. Biz fidoyi vatanpa rva rla rga tayanaMiz. Xalq so’zi, 1993 yil 19 fev
ral.
11.
Safo Ochil. MustaKilliK Ma’naviyati va ta rbiya asosla ri. T., UKituvchi, 1997 y.
12.
KoMilov N. Tasavvuf yoKi KoMil inson axloKi. T., 1996 y.
13.
O’zbekiston XXI as rga intilMoKda. T., «O’zbekiston», 2000 y.
14.
Vatan va Millat MuKaddasdi r. T., UKituvchi, 1996 y.
15.
Ib roxiMov A., Sultonov X., Ju raev N. Vatan tuygusi. T., O’zbekiston, 1996 y.
16.
Fev ral voKeala ri. 1999 yil 16 fev ral. T., O’zbekiston, 1999 y.
17.
Ib roxiMov A., Sultonov X., Ju raev N. Vatan tuygusi. T., 1996 y.
18.
Sa’dullaev D. IyMondan ay rilgan baxtli bulMas. MuloKot, №2, 1998y.
Bi rinchi Masalaning bayoni: Bugungi Kunda Ma’naviyat Masalasi ijtiMoiy xayotiMizning asosiy 
Masalala ridan bi riga aylanib Koldi. MustaKilliKning dastlabKi Kunla ridanoK bu Masalaga Katta va 
o’zluKsiz эЧ^ r be rib KelinMoKda. O’zbekiston RespubliKasi P rezidenti IsloM Ka riMovning xa r bi r 
nutKi va Ma’ ro’zala ri, MaKola va asa rla rida yo’qsaK Ma’naviyat KelajaK poydevo ri 
Э
^
П
^ Kayta-Kayta 
ta’KidlanMoKda. «Ze ro, - deb uKti radi IsloM Ka riMov, - biz jaMiyatiMiz ta raKKiyotini faKatgina 
iKtisodiy, ijtiMoiy fa rovonliK bilangina эмas, xalqiMizning Ma’naviy ba rKaMolligi, deMoK ratiK va 
insonpa rva rliK taMoyilla rining Kishila r ongida nechogliK chuKu r ildiz otishi bilan baxolayMiz»*
1
Э rKseva r xalqiMiz MustaKilliK tufayli o’z e ri, o’z tili, o’z diniga эga buldi; Milliy gu ru ri, izzat ob 
rusi tiKlanib, эndiliкda Kad riyatla riMiz, Ma’naviy Me rosiMizdan bax raMand bulMoKdaMiz. 
MustaKilliK va Ma’naviyat bi r-bi riga goyat bogliK tushunchala rdi r. Ma’naviyati buyo’q xalqni 
KU
I 
Kilish, abadiy istibdod zulMi ostida saKlash MuMKin эмas. Bunday Ma’naviyatning KaMol topishi, 
Kalbla rga singishi uchun MustaKilliKni MustaxKaMlash xaM loziM buladi. Kud ratli Kelajagi buyo’q 
davlat, buyo’q ijtiMoiy-iKtisodiy isloxotla r Kud ratli Ma’naviyat zaMi rida vujudga Keladi. Xa r bi r 
aloxida shaxsning va butun Millatning Ma’naviy KaMol oti o rKali deMoK ratiK xuKuKiy davlat ba rpo 
эй^ь DavlatiMiz raxba ri shu bois xaM Ma’naviyat va Ma’ rifatga doiMo Katta эЧ^ r be rib KelMoKda. 
SHu oKilona siyosat tufayli xalqiMiz o’zligini tanib, o’z shaja rasini id roK эtмoкda, ta rix oldidagi 
vazifasini anglab olMoKda.
Inson Ma’naviyatini yo’qsalti rMasdan tu rib, xalqiMiz xayoti va tu rnushi yo’qsalishida, xaMda 
MaMlaKatiMiz ta raKKiyotida MuvaffaKiyatla rga э rishish Kiyin. Isloxatla rning bi rinchi bosKichida 
Milliy Ma’naviyatni yo’qsalti rish yulida Ko’zlangan MaKsad tula aMalga oshi rildi va iKKinchi 
bosKichda aMalga oshi rilishi loziM bulgan vazifala rga zaMin xozi rlandi. Ma’naviy, MafKu raviy pa 
roKandaliK dav riga ba rxaM be rildi. IjtiMoiy xodisala r bilan bi rga Milliy Ma’naviyatiMiz yo’qsala bo 
rdi. YU rtboshiMiz IsloM Ka riMov «O’zbekiston iKtisodiy isloxatla rni chuKu rlashti rish yulida» asa rida 
ta’KidlaganideK: «Xalqning Ma’naviyati va Madaniyati, uning xaKiKiy ta rixi va o’ziga xosligi Kayta 
tiKlanayotganligi jaMiyatiMizni yangilanish va ta raKKiy эtti rish yulidan MuvaffaKiyatli olga siljishida 

---

xal Kiluvchi, ta’bi r joiz bulsa, belgilovchi axaMiyatga эgadi r...»*
2
*. XaKiKatan faKat Ma’naviy э rKin va 
ozod xalq te ran va KoMil tafaKKu r tufayli xa r soxada Katta yutuKla rga э rishishi MuMKin. BoshKacha 
aytganda, faKat Ma’naviy sogloM, Kuchli jaMiyatgina isloxatla rga tayyo r bulishi MuMKin*
3
*.
Ma’naviy ta rbiya soxasida Ko’zbuyaMachiliKKa yul Kuyish nixoyatda xata rli. Ma’naviyat jaMiyat 
xayotining shunday bi r noziK, axaMiyatli soxasiKi, bu bo rada xujaKu rsinga ish Kilish iKtisodiy va 
siyosiy soxala rda KutilMagan tu rli inKi rozla rni Kelti rib chiKa rishi MuMKin. AyniKsa, bu soxada o’zi 
bula rchiliK va luttibozliKKa yul Kuyib bulMaydi. Kishila rda, xususan yoshla rda yangi Ma’naviyatning 
shaKllanishi ancha 
MU
raKKab va MashaKKatli ja rayon xisoblanadi. Buni aMalga oshi rish uchun Keng 
KulaMli Madaniy, ta rixiy, Ma’ rifiy, ta rbiyaviy ishla rni aMalga oshi rish Ke raK buladi. Эsкi to’zuM sha 
roitida ta rKib topgan Ma’naviy inKi rozga ba rxaM be rish, yangicha tafaKKu rga эga bulgan insonni 
shaKllanti rish 
MU
raKKab, Muayyan dav rni talab Kiluvchi, asta-seKin aMalga oshadigan ja rayon 
bulganligi sababli ta rixning bu rilish dav rla rida jaMiyat xayotida Ma’naviy bushliK xolatla ri xaM 
yo’zaga Kelishi tabiiydi r. Bu bushliK jaMiyat uchun iKtisodiy, siyosiy inKi rozga nisbatan ancha xata rli 
roK Kechadi. Bunga Keyingi vaKtla rda yo’z be rgan Mudxish voKeala r yaKKol Misol bula oladi. SHu 
sababli ta rixiy bu rilish dav rla rida ob’eKtiv ta rzda yo’zaga Keladigan bunday xolatla rni chuKu r 
anglab, ula rga tug ri Munosabatda bulish loziM. MaMlaKatiMiz raxba riyati buni tug ri anglab, bunday 
xolatla rning KalKib yo’zaga chiKishining oldini faKat odaMla riMiz, avvalaMbo r yoshla riMizning 
iyMon- э’tiкodini MustaxKaMlash, i rodasini baKuvvat Kilish, ula rni o’z MistaKil fiK riga эga bulgan ba 
rKaMol insonla r 
ЭЙ
Ь ta rbiyalash o rKaligina olish MuMKinligini, MustaKilliK tafaKKu ri, Ma’naviyatini 
shaKllanti rish, MaKsad, vazifa, vositala ri yulla rini izlab topish, xayotga jo riy эtish o rKali xal эtish 
MuMKinligini ta’Kidlab KelMoKda^. Zotan, yosh MustaKil MaMlaKatiMizning Kelajagi uchun 
Ma’naviyati yo’qsaK, ba rKaMol insonla r za ru r. SHuning uchun xaM yu rtboshiMiz «Yo’qsaK 
Ma’naviyat - KelajaK poydevo ri» degan xiKMatli shio rni yanada baland roK Kuta rdiKi, yo’qsaK 
Ma’naviyat MustaKilliKni MustaxKaMlash, rivojlanti rish va taKoMillashti rish uchun MuxiM va za ru 
riy taMoyilla rdan bi ri bulib Koldi.
Ma’naviyatli va э’tiкodli Kishila r o’z Maslagi, vatani uchun jonini fido Kilishga xaM tayyo rdi rla r.
O’zbekiston bozo r Munosabatla riga tula utayotgan dav rda Ma’naviy-axloKiy Kad riyatla rning 
axaMiyati tobo ra usib bo rayotganligi Ma’naviy ba rKaMol avlodni ta rbiyalashni эng dolza rb Masala 
sifatida Kun ta rtibiga KuyMoKda. SHu Ma’noda yu rtboshiMiz IsloM Ka riMovning iKKinchi chaKi riK 
O’zbekiston RespubliKasi Oliy Majlisining bi rinchi sessiyasida «Ozod va obod Vatan, э rKin va fa rovon 
xayot - pi rova rd MaKsadiMiz» noMli Ma’ ro’zala ridagi Kuyidagi fiK rla riga эЧ^ rni Ka ratMoK loziM: 
«Bu soxadagi ishla riMizning pi rova rd MaKsadi - iyMon- э’tiкodi butun, i rodasi baKuvvat э rKin fuKa 
ro Ma’naviyatini shaKllanti rishdi r. YA’ni, MustaKil dunyoKa rashga эga, ajdodla riMizning bebaxo Me 
rosi va zaMonaviy tafaKKu rga tayanib yashaydigan ba rKaMol shaxs - KoMil insonni ta rbiyalashdan 
ibo rat)»
51
. Bozo r Munosabatla rida xaM yo’qsaK Ma’naviyatli va axloK-odobli, iKtido rli, biliM saviyasi 
yo’qo ri va chuKu r, 
ZUKKO
, ishbila rnon, ishchan Kishila r za ru r. KashshoK Ma’naviyat, Ma’naviy-
axloKiy sust, biliM saviyasi yo’zaKi va past, ishning Ko’zini bilMaydigan Kishila r bozo r Munosabatla 
rida Ko’zlangan MaKsadga э risha olMaydila r. Bundan xulosa shuKi, xech KechiKti may, iKKilanMay 
Ma’naviy-Ma’ rifiy ta rbiya Masalasi xaKida uylash, uni tug ri yulga solish vazifasi Kelib chiKadi. Bunda 
biz Ma’ rifatpa rva r Abdulla Avloniyning: «Ta rbiya bizla r uchun yo xayot - yo MaMot, yo najot - yo 
xaloKat, yo saodat - yo faloKat Masalasidi r», degan ugitiga aMal KilishiMiz za ru r.
Эndiliкda, Ma’naviy va Ma’ rifiy ta rbiya MustaKil davlatiMiz siyosati da rajasiga Kuta rildi. 
CHunKi P rezidentiMiz ta’KidlaganideK, ta raKKiyot taKdi rini Ma’naviy jixatdan etuK odaMla r xal 
Kiladi. YU rtdoshla riMizning texniKaviy biliMi, 
MU
raKKab texnologiyani эgallash Kobiliyati Ma’naviy ba 
rKaMolliK, MustaKil tafaKKu r bilan bi rga bo rishi Ke raK. Aqliy zaKovat va ruxiy- Ma’naviy saloxiyat 

---

Ma’ rifatli insonning iKKi Kanoti buladi. Butun Ma’naviy va Ma’ rifiy ta rbiya ishiMizni shu Koidaga 
asoslanib 
KU
mogiMiz, zaMon, MustaKil ta raKKiyotiMiz, bozo r Munosabatla ri dav ri talabidi r.
IKKinchi Masalaning bayoni. Avvalo shuni aytish Ke raKKi, Ma’naviy ba rKaMol inson 
tushunchasining o’zi Keng KaM rovli, se rKi r ra tushuncha. Ma’naviy ba rKaMol inson - KoMil inson 
tushunchasi bilan xaMoxangdi r. Ayni vaKtda Ma’naviy ba rKaMol inson tushunchasi sogloM avlod 
tushunchasi bilan xaM boglanib Ketadi. IlMiy adabiyotla rda bu tushunchala r aloxida- aloxida 
ishlatilsa-da, Moxiyatan ula rning xaMMasi inson axloKi va odobini, ula rda shaKllangan ba rcha ijobiy 
xislatla rni, ula rning insonla rga, jaMiyatga va Vatanga bulgan Munosabatla ridan to rtib, toKi oilaga, 
ota-onaga va boshKala rga Munosabatla rining ba rcha Ki r rala rini KaM rab oladi.
MustaKilliKKa э rishib, Ma’naviyat va Ma’ rifat Masalala riga bi rinchi da raj ali axaMiyat be 
rishiMiz, MustaKilliKni MustaxKaMlash vazifala ri, ta rbiya soxasida sogloM avlod, Ma’naviy ba rKaMol 
inson, KoMil inson Kabi tushunchala rga izox be rishni, ula rning Moxiyatini ochib be rishni taKozo 
эtмoкda. Yo’qo rida aytganiMizdeK ula r Moxiyati bi rday tushunchala r. Insonni tug riliKKa, xalolliKKa, 
poKliKKa, vatanpa rva rliK va insonpa rva rliKKa, эzguliккa va KuyingKi, yo’qsaK axloKliliKKa yullash bu 
tushunchala rning Moxiyati va MazMunini tashKil эtadi. Xozi rgi Kunda bu Masalala rga bi rinchi da 
rajali axaMiyat be rishiMizning boisi - iyMoni, э’tiкodi va axloKiy fazilatla ri - Kuyingchi, Ma’naviyati 
Kuchli, Milliy Mas’uliyat tuygusi Kalbida chuKu r ildiz otgan, Ma’naviy ba rKaMol fuKa rola rga эga 
MaMlaKatgina MustaKil va ba rKa ro r rivojlana oladi. Buyo’q KelajaK Ma’naviy ba rKaMol insonla rga 
tayangandagina ya ratiladi, Kad Kuta radi. BoshKacha aytganda Ma’naviy ba rKaMol insonla rgina 
buyo’q KelajaKni ya rata oladila r. SHuning uchun Ma’naviy ba rKaMol insonni, sogloM avlodni ta 
rbiyalash MuxiM va dolza rb Masala. Bu Masalada yu rtboshiMizning Kuyidagi sabogi ib ratlidi r: «Biz 
sogloM avlodni ta rbiyalash, voyaga etKazishiMiz Ke raK. SogloM Kishi deganda faKat jisMoniy 
sogloMliKni эмas, balKi SHa rKona axloK-odob va uMuMbasha riy goyala r ruxida KaMol topgan 
insonni tushunaMiz» Bu fiK rla rdan 
KU
rinib tu ribdiKi, SHa rKona odob-axloK va uMuMbasha riy 
goyala rni ongiga singdi rib olgan Kishi yo’qsaK Ma’naviyatli, ya’ni Ma’naviy ba rKaMol, KoMil inson 
xisoblanadi. Ma’naviy ba rKaMolliK insonning dunyoKa rashi, э’tiкodi, ruxiyati, xulK-atvo r no rMala ri, 
axloK-odobi bilan bevosita aloKado rligi bilan aj ralib tu radi. Ma’naviy ba rKaMol Kishila r xalq taKdi ri 
va fa rovonligi, vatan taKdi ri va uning ravnaKini uylaydila r. Ula r MuteliKda, Ka raMliKda yashashni 
istaMaydila r.
SogloM deganda, biz faKatgina jisMan baKuvvat fa rzandla riMizni эмas, balKi Ma’naviy boy 
avlodni, aqliy rivojlangan, axloKiy poK, Ma’ rifatli fa rzandla rni, avlodni tushunMogiMiz Ke raK. 
Bunday Kishila r o’zla rida xalqiMizning эng a rdoKli fazilatla ri - iyMon va insof, Mex r-oKibat, shafKat 
va raxMdilliK, uyat va andisha, o r-noMus, o’za ro xu rMat, yo’qsaK Vatanpa rva rliK, эliga va xalqiga 
sadoKat Kabi Kad riyatla rni va goyala rni MujassaMlashti rgan bulishla ri loziM.
P rezidentiMiz э rKin fuKa ro, ozod shaxs, ba rKaMol inson xaKida gapi rib, Kuyidagi tu rt jixatga 
эЧ^ rni Ka ratdi, ya’ni xa r bi r fuKa ro:
-
o’z xaK-xuKuKuni taniydigan bulsin, buning uchun 
KU
rashsin;
-
o’z Kuchi va iMKoniyatla riga tayanadigan bulsin, iMKoniyatla rini ishga solib, saMa rasini Ku 
rsin;
-
at rofida sodi r bulayotgan voKea-xodisala rga MustaKil Munosabat bildi ra olsin;
-
shaxsiy Manfaatini MaMlaKat va xalq Manfaati bilan uygun xolda 
KU
rib, faoliyat yu ritsin*
6
*.
Bula r ba rKaMol inson fazilatla ri xaKidagi aniK va tuliK ta’ rifdi r.
Ma’naviy ba rKaMol inson shon-shux rat, Mansab, Moddiy boyliK Ketidan KuvMaydi, Moddiy 
KiyinchiliKla rga duch Kelganda Kaddi buKilMaydi, ba’zan uyushti rilgan tuxMatu-fitnala r uning ruxini 
tushi ra olMaydi. DeMaK, xa r Kanday shuM taKdi r va KisMat poKiza, Ma rd, Ma’naviy ba rKaMol 

---

inson Ma’naviyatini bo’za olMaydi, balKi MustaxKaMlaydi, chiniKti radi. Yo’qsaK da rajadagi 
Ma’naviyatga эga inson - fidoyiliK, jaso rat, Ma rdliK, o’z xalqini sevish, Vatanni Kad rlash, ajdodla 
ridan fax rlanish Kabi olijanob fazilatla ri bilan aj ralib tu radi. Insonning insonligi, bi rinchi navbatda 
uning Ma’naviy-axloKiy jixatdan ba rKaMolligi, poKligi bilan belgilanadi. Ma’naviy-axloKiy ba 
rKaMolliKning asosiy Ki r rala riga yo’qo rida aytilganla rdan Kelib chiKib, Kuyidagila rni Ki ritish 
MuMKin: ota-onasi, fa rzandla ri, Ka rindoshla ri, xullas butun oila a’zola ri, Kuni-Kushnila ri, Maxalla-
Kuyi, KishloKdoshla ri va butun MaMlaKat xalq fa rovonligi xaKida Kaygu rish; teva raK-at rofdagi 
insonla r unga Ke raK bulganligi singa ri, o’zi xaM ula rga Ke raKli bulishga intilishi; odob-axloKi, fe’l-
atvo rini yoKiMli Kilishni insoniy bu rch deb xisoblash; ota- bobola rdan, ajdodla rdan yodgo r bulib 
Kolgan Madaniy Me rosni Kad rlash; Milliy Kad riyatla rni э’zozlash va ula rga sodiK bulib Kolish; 
vatanpa rva rliK, xalqpa rva rliK, insonpa rva rliK tuygula rining ba rKa ro r bulishi; o’za ro MuoMala-
Munosabatda u rnaK bulishga MoyilliK, bi rovning ogi rini engil Kilishni odat Kilish; uMuMxalq 
Ma’Kullagan va xuKuMat toMonidan Konuniy Kabul Kilingan Konstitu^yani xu rMat Kilish va unga 
sadoKat naMunala rini aMalda 
KU
rsatish; Vatanni xiMoya Kilish, boshKacha aytganda, xa rbiy-vatanpa 
rva rliK tuygula ri bilan yashash; diyonat va adolat, Mex r-shafKat va эzguliкni xiMoya Kilish; va’daga 
vafoli bulish va boshKala r Ki radi. Ma’naviy ba rKaMol inson fazilatla rining asosiy Ki r rala ri izoxi 
Kelgusi Ma’ ro’zala riMizda bayon Kilinishini naza rda tutib, ushbu Ma’ ro’za doi rasida ula r xaKida 
tuxtashni loziM topMadiK.
Ma’naviy-Ma’ rifiy ba rKaMolliKning Ki r rala ri va Mezonla ri Kato riga MustaKilliK tafaKKu ri va 
Milliy iftixo r xaM Ki radi. MustaKilliK tafaKKu rini xa r bi r Kishida, ayniKsa Siz Kabi talabala rda 
shaKllanti rish nixoyatda za ru r. ToKi, MustaKilliK tafaKKu ri va Milliy iftixo r, gu ru r bulMas 
Э
^
П
, 
fidoKo rliK, vatanpa rva rliK, Millatpa rva rliK Kabi xislatla r jush u rMaydi.
MustaKilliK tafaKKu ri Keng KaM rovli bulib, u Kuyidagila rni o’z ichiga oladi:
-
Vatan istiKboli va istiqloli xaKida Kaygu rish;
-
xalqi, yu rti Kad r-KiMMati, o r-noMusini anglash va buni xiMoya Kilish;
-
butun Mexnati, iste’dodi, iMKoniyatini, za ru r bulsa jonini xaM yu rt istiKboli, xalq baxti uchun 
baxshida эtish va boshKala r.
MustaKilliK, bu - bizga ajdodla riMiz Koldi rgan boy va MuKaddas Ma’naviyatdi r. SHu 
Ma’naviyatni xa r bi riMiz avaylab-as rashiMiz davlat axaMiyatiga эga bulgan MuxiM vazifa va bu rchdi 
r. SHu vazifani aMalga oshi rish va xal Kilishda yoshla r va butun xalq ongiga MustaKilliK ruxini singdi 
rish Katta axaMiyat Kasb эtadi.
Ma’naviy-Ma’ rifiy ba rKaMolliKning Ki r rala ridan bi ri Milliy iftixo rdi r. Milliy gu ru r bu Milliy 
iftixo rdi r. Milliy gu ru r o’z xalqining bi r necha Ming yilla r davoMida ya ratib Kelgan ba rcha Moddiy 
va Ma’naviy boyliKla ri, ta rixiy Me rosi, u rf-odatla ri, an’anala ri, odob-axloKi, tu mush ta rzi, yo’qsaK 
Ma’naviyati, ba rcha ta rixiy yutuKla ri va saboKla riga cheKsiz xu rMat va э’zoz bilan Munosabatda 
bulish, avaylab-as rashdi r.
O’z xalqining ta rixini, Milliy Kad riyatla rini, tilini, istiKbol Manfaatla rini bilMagan, Kad 
rlaMagan, Milliy Mansubligini unutgan, o’z Millatining istiKboli uchun Kaygu maydigan, 
KU 
rashMaydigan Kishila rda Milliy gu ru r xaM, Millat bilan fax rlanish xaM, Millatpa rva rliK xaM 
bulMaydi. Bunday Kishila rni Ma’naviy ba rKaMol inson deya olMayMiz.
SHunday Kilib, yo’qo rida Ma’naviy ba rKaMol inson, uning Moxiyati va asosiy Ki r rala rining 
ba’zi jixatla ri ustidagina fiK r yu ritdiK. Uning Kolgan ba’zi Ki r rala ri navbatdagi savol va Ma’ ro’zala r 
bayonida yo ritib bo riladi.
Uchinchi Masalaning bayoni. Yo’qo rida aytganiMizdeK, KoMil inson tushunchasi Ma’naviy ba 
rKaMol inson tushunchasi bilan xaMoxangdi r. Ma’naviy ba rKaMolliKKa э rishMay KoMil inson da 

---

rajasiga etish MuMKin эмas. DeMaK, Ma’naviy ba rKaMolliKKa intilish - bu KoMil inson da rajasiga э 
rishish uchun intilishdi r. KoMilliKKa inson butun 
UM
ri davoMida э rishib bo radi. Uchala tushuncha: 
sogloM avlod, Ma’naviy ba rKaMol, KoMil inson - da rajaMa-da raja chuKu r Ma’no Kasb эtadi. 
SHundan Kelib chiKadigan bulsaK, KoMil inson bulishning aniK cheKi va chega rasi yo’q. Bizning Kuxna 
ta rixiMizda yo’zaga Kelgan, xalq, MaMlaKat ta rixida Katta Ma’naviy- axloKiy ta rbiya rolini uynagan 
tasavvuf KoMil inson naza riyasi xaKidagi, uni ta rbiyalash, voyaga etKazish xaKidagi ta’liMot va 
aMaliyot sanaladi. MazKu r savolni tasavvuf ta’liMotidan Kelib chiKKan xolda bayon эtishni MaKsadga 
MuvofiK deb topdiK.
KoMil inson biz uchun idealdi r. U ba rcha dunyoviy va iloxiy biliMla rni эgallagan, ruxi MutlaK 
ruxga tutash, fayzu Ka roMati se rob, Kalbi эzgu tuygula rga H
MMO
-H
M
tula poKiza zot. KoMil inson 
odaMzod o rzu Kilgan jaMiKi эzgu xislatla rning ifodachisi.
KoMil insonla r jaMiyatning ti riK vijdonla ridi r. Kishila r ula rga Ka rab xushyo r to rtadila r, 
dunyo bexudaligidan o’zla riga Kelib, o’z Kalbla riga, o’z Kilayotgan ishla riga razM soladila r, tavba-taza 
r ru Kiladila r. KoMil insonla rning afolu a’Moli insonla r diliga Kuvvat, Ko’ziga nu r bagishlagan.
KoMil inson xaKida tasavvuf adabiyotida Kup asa rla r bitilgan. Ana shunday Kishila rdan bi ri XIII 
as rda yashagan Aziziddin Nasafiy bulib, «Insoni KoMil» noMli risolasida KoMil insonga ta’ rif be rib 
shunday yozadi: «BilgilKi, KoMil inson deb sha riat va ta riKat va xaKiKatda etuK bulgan odaMga 
aytadila r va aga r bu ibo rani tushunMasang, boshKa ibo ra bilan aytayin: bilgilKi, KoMil inson shunday 
insondi rKiM, unda Kuyidagi tu rt na rsa KaMolatga etgan bulsin: yaxshi so’z, yaxshi fe’l, yaxshi axloK 
va Mao rif». Bu sifatla r bilan ziynatlangan odaM yolgon, riyo va badKi rdo rliKdan cheKinadi, xaMMa 
vaKt эzgu niyat bilan yashab, эzgu ishla rga tayyo r tu radi.
YAxshi sifatla rni эgallab bo rgan odaM KoMil inson Ma rtabasiga Kuta rila oladi. KoMil inson - 
insonla rning эng MuKaMMali, эng oKili va donosi. KoMil inson insonla r jaMiyati ichidan etishib 
chiKadigan Mu’taba r zotdi r. Insonla r KoMilliKKa axloKiy-Ma’naviy poKlanish ja rayonida э rishadila r.
KoMilliKning belgisi xaK yulidan bo rib, xalqKa foyda Kelti rishdi r. Kishi o’z so’zi, aMaliy ishla ri, 
niyati bilan KanchaliK odaMla rga foyda Kelti rsa, yoMonla rni tug ri yulga solsa, xaK yulida fido bulsa, 
u shuncha KoMil buladi.
KoMil, ba rKaMol insonni ta rbiyalash, voyaga etKazish xaKida MusulMon SHa rKi axloKi ta rixida 
inson xayoti uchun dastu rulaMal, KullanMa vazifasini utagan Kup pandnoMala r, xalq Kitobla ri 
Mavjud bulgan. SHula rdan ba’zila rini sanab utaMiz. CHunonchi, KayKovusning «KobusnoMa», 
Sa’diyning «Guliston», «Buston», AMi r TeMu rning «TeMu r to’zuKla ri», Abdu raxMon JoMiyning 
«Baxo riston», Alishe r Navoiyning «Maxbubul-Kulub», Xusayn Voiz Koshifiyning «AxloKi Muxsiniy» va 
boshKala rni 
KU
rsatishiMiz MuMKin. Bu asa rla rning Kupchiligida odil shox va adolat, xalolliK, sofliK, 
poKliK, tug riliK, rostguyliK, insonpa rva rliK, Ma’ rifatli bulish Kabi insonning sha rKona fazilatla ri be 
rilgan.
Alishe r Navoiyning «NasoyiMul Muxabbat» asa rida KoMil insonga xos xususiyatla r, uning sha 
rKona fazilatla ri sanab utilgan. Bula r Kato riga ulug MutafaKKi r Kuyidagila rni Ki ritadi: tavba, xalol 
luKMa bilan Kanoatlanish, o’z Kasbidan topib Kun utKazish, sha riatga rioya эtish, ba rchadan o’zini 
KaM deb bilish, xatto fa rzandla ri, xizMatKo rla riga KupolliK KilMasliK, chuchuK tilli bulish - yaxshi, 
MuloyiM tilli bulish, raxMdil bulish, saxiy bulish, Ma rd bulish, xaliMliK, xushxulK bulish, rizo- roziliK 
bilan Kun utKazish, sab rli bulish, sadoKatli, vafoli bulish, riyozat cheKishdan Ku rKMasliK va boshKala r.
SHu ta riKa utMishda, KoMil insonning o’ziga xos axloK KodeKsi ishlab chiKilgan bulib, bu sifatla 
rga эga bulish xa r bi r odaMning o rzu-a rnoni deb Ka ralgan. KoMil inson xaKidagi goyala r Katta 
ijtiMoiy-axloKiy axaMiyatga эga bulgan. U insonni sha rafli, эzguliк va buyo’q xay r ruxida ta rbiyalash, 
Mex ru Muxabbat, vafo va sadoKatni Kuchayti rishga xizMat Kilib Keldi. Xa r zaMon, xa r laxzada 

---

insonla rga ula rning insonligini эslatib, yovo’z, Kabix ishla r, nojuya xatti-xa raKat va KiliKla rdan 
saKlanishga KuMaKlashdi, ula rda iyMon va vijdon binosining paydo bulishini ta’Minlaydi.
KoMil inson iyMon va э’tiкodliliк, xalolliK va poKliKning oliy tiMsoli. Biz xaMMaMiz shunga intilib 
yashaMogiMiz loziM. MustaKil O’zbekistonning bozo r Munosabatla riga utish sha roitida iyMonli 
bulish, xalolliK va poKliK, vijdonli va diyonatli bulish nechogliK za ru r 
ЭКЯП
Н§1 xaMMaMizga ayon. 
Mana shuning uchun xaM P rezidentiMiz Ma’naviy ba rKaMol inson ta rbiyasida yoshla riMizni эНш, 
vatanini sevuvchi KoMil inson Kilib ta rbiyalash ishiga aloxida axaMiyat be rib Kelayoti r. P 
rezidentiMizning Kuyidagi ta’ rifida KoMil insonning asosiy xususiyatla ri xa r ta raflaMa chuKu r va te 
ranliK bilan bayon Kilib be rilganligi diKKatga sazovo rdi r: «KoMil inson deganda, - deb yozadi IsloM Ka 
riMov, - biz avvalo, ongi yo’qsaK, MustaKil fiK rlay oladigan, 
XU
I
K
atvo ri bilan o’zgala rga ib rat 
buladigan biliMli, Ma’ rifatli Kishila rni tushunaMiz»
1
-
71
.
Uning shaKllanganligi da rajasini xa raKte rlovchi эng MuxiM fazilatla r эsa Kuyidagila rdi r: aqliy 
zuKKoliK, xuKuKiy KoMilliK, axloKiy etuKliK, siyosiy te ranliK, Mexnatga xalol Munosabat, yo’qsaK 
Madaniy, Ma’naviy saviya, p rofessional iftixo r, Milliy va uMuMinsoniy gu ru r va boshKala r.
Yo’qo ridagila rni xozi rgi MustaKil xayotiMiz, tu mush ta rziMiz, Kishila rning, ayniKsa, yoshla 
rning intilishla ri bilan boglab KoMil inson chizgila riga Kuyidagi xislat va fazilatla r Ki rishini uMuMiy ta 
rzda bayon эtishiмiz MuMKin:
KoMil insonning uMuMiy xislatla ri: yoKiMliliK, 
KU
rKaMliK, jozibado rliK, salobatliliK, xu matga 
sazovo rliK, shoi ronaliK, ulugsifatliK, o’ziga xosliK, etuKliK, jiddiyliK, MadaniyatliliK, ta rbiyalanganliK 
va boshKala r;
KoMil insonning axloKiy fazilatla ri: insonpa rva rliK, dustliK, gaMxu rliK, jonKuya rliK, 
saMiMiyliK, odaMiyliK, bolajonliK, iyMonliliK, fidoKo rliK, xushMuoMalaliK, boadabliK, iltifotliliK, Kechi 
riMliliK, MexMondustliK, xalolliK, tug riliK, diyonatliliK, xa roMdan xaza r эtish, Mexnatseva rliK, 
vatanpa rva rliK va xaKozola r;
Ishbila monliK xislatla ri: ishchanliK, ti rishKoKliK, se rxa raKatliliK, Mas’uliyatliliK, insofliliK, 
xalolliK, MalaKaliliK, эpchilliк, uddabu ronliK, sa ranjoM-sa rishtaliK, tadbi rKo rliK, aniKliK, tejaMKo 
rliK, ba rKaMolliK, ta’MasizliK, tavaKKalchiliK va boshKala r;
ZuKKoliK, id roKliliK fazilatla ri: zexnliliK, baMa’niliK, xoti rjaMliK, sogloM fiK rliliK, 
donishMandliK, sezgi rliK, zaKovatliliK, topKi rliK, notiKliK, tanKidiyliK, dadilliK, oMilKo rliK, 
savodxonliK, KiziKuvchanliK, ishKibozliK Kabila r;
SobitliK xislatla ri: faolliK, Kat’iyatliliK, tezKo rliK, jushKinliK, sabotliliK, bi r so’zda tu rishliK, ba 
rKa ro rliK, boti rliK, dovyu raKliK, intizoMliliK, jiddiyliK, nafsni tiyishliK, o’zini yo’qotMasliK, 
sovuKKonliK, o’ziga talabchanliK, KaMsuKuMliK, o’zini o’zi ido ra эta bilish va boshKala r.
Эxti rosliliK xislatla ri: Kuta rinKiliK, tantanavo rliK, Kulib tu ruvchanliK, xazinliK, KelajaKKa 
ishonch, эzguliк, KeK saKlaMasliK, olijanobliK, otashinliK, noziK tabiatliliK, xayoliliK, xijolatpazliK, 
iffatliliK va xaKozola r.
Bizningcha, ayni shu xislat va fazilatla rni yoshla riMiz ongiga singdi ra bo rilishi ula rni ba 
rKaMol, sogloM va KoMil inson ruxida ta rbiyalashda MuxiM axaMiyat Kasb эtadi.
MustaKilliK ruxida yangicha fiK rlaydigan fozil, KoMil inson, эng avvalo, fuKa roliK bu rchini a’lo 
da rajada xis эtaditgan shaxs bulishi da rKo r. Sodda Kilib aytganda, xa r Kaysi KoMil inson, xa r bi 
riMiz: «SHu davlat, shu jaMiyat Menga niMa be rdi?» deb эмas, balKi: «Men o’ziM VataniMga, эЫ yu 
rtiMga niMa be rdiM?» deb uylashiMiz va xa r daM shu aKida bilan yashashiMiz Ke raK.
Bi rinchi Masalaning bayoni: Vatanpa rva rliK xaKida so’z yu ritishdan avval Vatan tushunchasiga 
izox be rish MaKsadga MuvofiK. Vatan aslida a rabcha so’z bulib, ona yu rt Ma’nosini anglatadi, shu 

---

Ma’noda olib Ka raydigan bulsaK, O’zbekiston - o’zbeK xalqining vatani, MuKaddas sajdagoxidi r:
Dunyo buldi chaManiM ManiM,
O’zbekiston vataniM ManiM.
Vatan - bu inson va uning avlod-ajdodla ri KindiK Koni tuKilgan MuKaddas da rgoxdi r. Vatan - 
bu ajdodla r MasKani, э1-^ rt, xalq voyaga etgan, uning tili, ta rixi, Madaniyati, u rf- odatla ri, Kad 
riyatla ri chinaKaMiga shaKllanib, usib, KaMol topib bo radigan zaMindi r.
Vatan deganda, xaMisha o’ziMiz tugilib usgan, 
KO
’
Z
ochib 
KU
rgan, ta’liM-ta rbiya olib voyaga 
etgan, necha-necha avlodu ajdodla riMiz yashab utgan, ula rning aKl-id roKi, Mexnati sa rf Kilingan yu 
rt 
KO
’
Z
oldiMizga Keladi.
Vatan ona Kabi aziz va MuKa r raMdi r. Vatan insonga baxt-iKbol be radigan zaMindi r. Abdulla 
Avloniy aytganideK: «Xa r bi r Kishining tugilib usgan shaxa r va MaMlaKatini shul Kishining vatani 
deyilu r. Xa r KiM tugilgan, usgan joyini jonidan o rtiK suya r... Biz tu rKistonliKla r o’z vataniMizni 
joniMizdan o rtiK suyganiMiz Kabi, a rabla r a rabistonla rini, 
KUM
H
K 
issiK chulla rini, эsкiмusla r shiMol 
ta rafla r, эng sovuK 
KO
r va Mo’zliK e rla rni boshKa e rla rdan ziyoda suya rla r. Aga r suyMasala r эdi, 
xavosi yaxshi tu ronliK oson e rla rga o’z vatanla rini tashlab xij rat Kilu rla r эdi.»
Vatan - bu xalqning utMishi, buguni va Kelajagidi r. Vatan - MuKaddas Kad riyat. Ta raKKiyot 
vatandan boshlanadi. U insonning KindiK Koni tuKilgan joy, insonni ijtiMoiy etiMliKdan as rovchi 
Manzil, Ma’naviy KaMolot va fuKa roliK Maydoni, xayot MaKtabi, fa rovonliK va baxt- saodat uchogidi 
r.
Inson uchun vatan yagonadi r. Vatanning Katta-Kichigi xaM, boy-KaMbagali xaM bulMaydi. 
Vatan tanlanMaydi. Vatan bizning MoliMiz эмas. SHuning uchun xaM u pulga sotilMaydi va sotib 
olinMaydi. Vatan in’oM эtilмaydi, Ka rzga be rilMaydi. Vatan xa r bi r fuKa ro uchun MuKaddas va 
betaK ro rdi r. P rezidentiMiz IsloM Ka riMov Kelti rgan ibo radeK, «Vatan - sajdagox Kabi MuKaddasdi 
r». Vatanni эng oliy ne’Mat singa ri boshiMiz o’z ra baland Kuta rib, xa r on va xa r soniyada uning tup 
rogini Ko’zla rga su rtib, unga ta’ziM bajo aylashiMiz fa rzandliK bu rchiMizdi r. MuKaddas xadisi sha 
rifla rda «Vatanni sevMoK iyMondandi r», deyilgan. YA’ni iyMoni but, vijdoni poK xa r bi r inson 
vatanni sevadi, uni ganiMla r Ko’zidan as raydi, uning yashnashi va yashashi, xu rligi uchun 
KU
rashadi.
Vatan Mex rini, vatan sex rini, uning Mu’taba rligiyu ulugvo rligini so’z bilan ifodalash
Kiyin.
Xa r bi r ba rKaMol inson vatan KaMoloti va istiKboli, 
Э
1-
УЦ
rtining ozodligi va MustaKilligi uchun 
xaMMa na rsani, xatto shi rin jonini xaM ayaMaydi. Bu xaKda Mavlono Fo’zuliyning, Mening bitta 
xayotiM bo r, bo rdiyu Mingta xayotga эga bulgan taKdi riMda xaM xaMMasini vatan uchun sa rflagan 
bulu r эdiм, deb aytgan so’zla ri xa r bi riMiz uchun bebaxo ugitdi r.
SHu rola r dav rida Milliy Manfaat, vatanga, ona zaMinga Mex r-Muxabbat degan xis-tuygula r 
asta-seKin suna boshladi. «Vatan» tushunchasi MavxuM bi r uMuMiy xolga Kelib Kolgandi. XaMMa na 
rsa - «UMuMsovet» Manfaatiga Ka ratilgandi. Xa r bi r Millat, xalq Ming yilla rdan be ri yashab 
Kelayotgan o’z vatani uchun Kaygu rishga xaKli эмasdi.
Oxi r oKibat shunga etdiKi, sobiK Sovet dav rida bu MaMlaKatda yashayotgan xalqla r, shu 
juMladan o’zbeKla r xaM o’z vatanida bevatan bulib yashashga Majbu r buldila r. Buni O’zbekiston 
xalq shoi ri Э rKin Voxidov «Vatan uMidi» she’ rida shunday ifodalaydi:
Aga rchi isMiM Э rKin,
Э rKi yo’q, bandi Kishan buldi м.
Ko’ziM bogliK, diliM bogliK,
TiliM yo’q, besuxan buldiM...
MuazzaM Sayxunu Jayxun -

---

Labida tashnalab KoldiM,
Kiyinti rdiM jaxonni,
JisMiM u ryon, beKafan buldiM.
CHeKubdu r Bobu ru Fu rKat 
Vatan xaj rida afgonla r,
Men э rsaM, ne gu rbatKiM,
Vatanda bevatan buldiM.
Olisda, ox diyo riM deb Sogingan, 
ЭУ
vatandoshiM,
DeMa sen, o’zni bebaxt,
Baxti yo’q aslida Man buldiM...
Inson uchun na davlat va saltanat, na toju taxt, xech bi r na rsa Vatanga, э1^ rt Mex riga teng 
KelolMaydi. Vatandan judoliK - inson uchun Katta baxtsizliKdi r.
Inson istagan joyda bi r pa rcha nonga 
KO
mini tuygazishi MuMKin. LeKin Vatanning u rnini xech 
na rsa bosolMaydi. Vatanda yashash xaKiKiy baxtdi r.
MustaKilliK tufayli biz o’ziMizning xaKiKiy vataniMizni topdiK. Bu MustaKilliKning bizga be rgan 
эng oliy ne’Matidi r. Vatani MustaKil xalqning o’zi xaM MustaKil buladi. YU rti ozod va э rKin odaMning 
э rKi o’z Kulida buladi.
Ta rix o’zbeK xalqining xozi rgi Siz Kabi avlodi ziMMasiga goyat buyo’q vazifani yo’qladi. Bu 
VataniMiz Kuch-Kud ratini MustaxKaMlash, uning dov rugini olaM o’z ra yoyish, shux ratiga shux rat 
Kushishdi r. Bunda эsa vatan, P rezidentiMiz aytganideK, Siz Kabi fidoyi vatanpa rva rla rga tayanadi. 
Xa r bi riMiz o’ziMizning ya ratuvchiliK, bunyodKo rliK faoliyatiMiz, xalol MexnatiMiz bilan o’ziMizdan 
Keyingi avlodla rga ozod va obod vatanni Koldi rishiMiz Kelgusi avlodla r, nasl-nasabla riMiz oldidagi 
bu rchiMizdi r.
Milliy MustaKilliK - xalqiMizda, ayniKsa usib Kelayotgan yosh ba rKaMol avlodiMizda vatanpa 
rva rliK tuygula rining tiKlanishida MuxiM axaMiyat Kasb эtdi. Xozi rda vatanpa rva rliK o’zining Kanday 
Ki r rala ri bilan naMoyon bulayoti r? Vatanpa rva rliKning Moxiyati niMala rda, Kanday aMaliy ishla r 
faoliyatida naMoyon buladi? UMuMan vatanpa rva rliK niMa, uni Kanday tushunMoK Ke raK, u xaKda 
donishMandla r niMa deganla r? Kuyida ana shula r xaKida baxs yu ritMoKchiMiz. Avvalo, xozi rgi 
o’zbeK vatanpa rva rligi ota - bobola riMiz ya ratuvchanliK ishining bevosita davoMidi r. Saodatli, 
baxtli, Kelajagi buyo’q O’zbekistonga xozi r xa r daKiKada ulush KushMoK, vatanga Muxabbat, vatanpa 
rva rliKning asl 
KU
rinishidi r. Vatanga Munosib fa rzand bulish, uning e ri, suvi, эН bilan chaMba rchas 
bogliK экanligiмizni te ran anglash, uni a rdoKlash xaM vatanpa rva rliKning bi r 
KU
rinishi, Ki r rasi.
Vatanpa rva rliKni эng oliy tuygu sifatida utMish MutafaKKi rla ri aloxida Kayd эtganla r va o’zla 
ri xaM unga sodiK Kolganla r. Эndi ana shu Kaydla rdan ba’zila rini эslab utaMiz.
Ц^ ron ( R
UMO
notigi va faylasufi). Bizga ota - onala r, bolala r, yaKin xesh-aK robala r KiMMatlidi 
r, leKin Muxabbat bobidagi ba rcha tasavvu rla riMiz bi rgina «Vatan» degan so’zda MujassaMlashgan. 
Vatanga nafi teKKudeK bulsa, Kaysi vijdonli odaM u uchun jonini be rishga iKKilana r эгаЫ
Gegelb (neMis faylasufi). Ma’ rifatli xalqla rning xaKiKiy jaso rati Vatan yulida 
KU
rbon bulishga 
xozi r эк^Ик^ rida aKs эtadi.
Bay ron (ingliz shoi ri). KiMKi o’z yu rtini sevMasa, u xech niMani seva olMaydi.
BelinsKiy ( rus tanKidchisi). KiMKi o’z Vataniga daxldo r bulMasa, u insoniyatga xaM daxldo r 
эмas.
Gyugo (f ranцo’z adibi). O’z vataniga dog tushi rish - uni sotish degan so’z.
Vatan tuygusi bulgan Kishidagina vatanpa rva rliK jush u radi. P rezidentiMiz IsloM Ka riMov 

---

aytganideK: «Vatanga Muxabbat xissi odaMning Kalbida tabiiy ravishda tugiladi. YA’ni, inson o’zligini 
anglagani, nasl-nasabini bilgani sa ri yu ragida Vatanga Muxabbat tuygusini ildiz otib, yo’qsala bo radi. 
Bu ildiz KanchaliK chuKu r bulsa, tugilib usgan yu rtga Muxabbat xaM shu Kada r cheKsiz buladi »
ш
.
Vatanpa rva rliK deganda эsa yana Kuyidagila rni anglash joiz:
-
o’z xalqini, ta rixini yaxshi bilish va u bilan fax rlanish;
-
KadiMiy obidala r, Mislsiz iMo ratla r, ajdodla r ya ratgan Moddiy va Ma’naviy Me rosla rni 
KO
’
Z 
KO
rachigiday as rash va avlodla rga taKdiM эtish;
-
xalqiMizning, ajdodla riMizning go’zal va Ma’noli u rf-odatla r, rasM- rusuM va uduMla rini Kad 
rlay bilish, ula rni davoM atti rish;
-
ajoyib vatandoshla r - ajdodla r noMi bilan, ula rning ulug ishla ri, ijodla ri bilan fax rlanish, ula 
rning ishla rini davoM э111 rish, ula rga Munosib vo ris bulish;
-
shunday ajoyib xalqKa, yu rtga, uning boy tili va Madaniyatiga Mansubligi bilan fax rlanish;
-
Tu ronzaMinni xiMoya Kilib, toMi rida oxi rgi Koni Kolguncha dushManga Ka rshi Ku rashgan 
baxodi rla rni, ayovsiz jangla rda xaloK bulgan Kax raMonla r noMini yod эtish;
-
as riMizning yigi rManchi, uttizinchi, Ki rKinchi, э!^^^ va nixoyat saKsoninchi yilla rida xalqiMiz, 
MillatiMizga Ka rshi uyushti rilgan Katagonla rda KaMoK va su rgun azobla rini boshidan Kechi rgan va 
xaloK bulgan Minglab MillatiMiz gulla rini unutMasliK;
-
bu aziz va go’zal vataniMizda yo’qsaK э’tiкod bilan yashash, unga xaMisha sadoKatli bulishdi r.
Vatanpa rva rliK xaMMaMizning o’z ishiMizga Mas’uliyat bilan Ka rash, vatanning boyliKla rini 
KO
’
Z KO
rachigiday as rash, boyliKla riga boyliK Kushishga o’z ulushiMizni Kushish, ilM-fan chuKKila ri sa 
ri intilish va boshKala rdi r.
Vatanpa rva rliK bi r so’z bilan aytilganda o’z ijobiy ishla riMiz, bunyodKo rliK xa raKatla riMiz 
bilan uning Kuch-Kud ratiga, gullab yashnashiga iMKon da rajasida xissa Kushish:
-
ona yu rtiMizda tinchliK, ba rKa ro rliK va osoyishtaliKni saKlashga intilish vatanpa rva rliKning 
belgisidi r;
-
vatanpa rva rliK - xalqa ro Munosabatla rda vatan, Millat Manfaatla rini bi rinchi u ringa 
Kuyishdi r.
Vatanpa rva rliK xaKida so’zla r экanмiz, MustaKilliK bizga in’oM эtgan vatanpa rva rliKning oliy 
raMzla ri xaKida so’zlaMasdan iloj yo’q. Vatanpa rva rliKning oliy raMzla ri xalqiMiz, yoshla riMiz 
Kalbidan MustaxKaM u rin olayotganligi nixoyatda Kuvonchlidi r. O’zbekiston RespubliKasining Davlat 
bay rogi Bi rlashgan Millatla r TashKilotining Nbyu-Yo rKdagi Ka ro rgoxi oldida 180 tadan o rtiK 
MustaKil davlatla r bay roKla ri Kato rida Mag ru r xilpi rab tu rishini 
KU
rish va xis эtish naKada r Katta 
baxt, insonni naKada r Kuchli bi r xissiyotga chulgab oladi... P rezidentiMiz IsloM Ka riMov juda tug ri 
ta’Kidlab utganideK: «O’zbekiston fuKa rola ri uchun MustaKilliKning MuKaddas raMzla ri - Davlat Ge 
rbi, Davlat Bay rogi, Davlat Madxiyasi azizdi r. Ula r ona vatan - O’zbekiston RespubliKasiga iftixo r va 
cheKsiz xu rMat tuygusini ta rbiyalaydi».
DavlatiMiz MuKofotla ri - «O’zbekiston Kax raMoni» oliy unvoni, o rden va Medalla r, fax riy 
unvonla r xaM MaMlaKatiMiz fuKa rola rida o’z Vatanidan gu ru rlanish tuygula rini oshi rishga xizMat 
Kiladi.
O’z Milliy valyutaMiz suMiMiz xaM vatanpa rva rliK raMzidi r.
Xullas, P rezidentiMiz IsloM Ka riMov aytganideK: «O’zbekiston - MuKaddas Vatan, ota- bobola 
riMiz yotgan e r, o’ziMiz yotadigan e r. Fa rzandla riMizni shu zaMinga sadoKat ruxida ta rbiyalash, ula 
rning Kalbla rida shu Mubo raK zaMinning xa r Ka richiga Mex ru Muxabbat uygotish bugungi Kunning 
эng ustivo r fazilatla ridan bi riga aylanayotgani xaMMaMizni Kuvonti radi».
IKKinchi Masalaning bayoni. Vatanpa rva rliK tushunchasi insonpa rva rliK tushunchasi bilan 

---

uygundi r. Vatanpa rva rliK uchun intilish, vatanpa rva rliK uchun 
KU
rashning zaMinida insonpa rva rliK 
yotadi.
Insonpa rva rliK bu o’zbeK xalqi Milliy ruxiyatining aj ralMas fazilatidi r. U pu ma’no va se 
rMazMun tushunchadi r. Insonpa rva rliK o’zbeK xalqining aj ralMas xislati ta rzida Ko’zga tashlanadi. 
Ku r’oni Ka riM insonpa rva rliK goyala ri asosiga 
KU
rilgan. MuxaMMad alayxissaloM xadisla ri shu 
goyala rga boy xiKMatla r MajMuasi sanaladi. Insonpa rva rliK Kishila rning bi r-bi riga xu rMatida, Kad 
r-KiMMatida, Mex r-shafKatida, diyonatda, o’za ro KuMaKlashuvda, xaMda rdliKda, boshKala r 
Kaygusiga she riK bulib, Kuvonchidan va baxtidan sevinishda, xalq baxti va yutuKla ridan fax rlanishda 
KU
rinadi.
O’zbeK xalqining tu mush ta rzi, Mexnat faoliyati, o’za ro Munosabatla ri, xaMKo rliK, xaMda 
rdliK, vafodo rliK, bi r-bi riga suyanishi, yaxshi KushnichiliK, bolajonliK, ota-onaning bolaga, bolaning 
ota-onaga xu mati, sadoKati Kabi Kad riyatla ri insonpa rva rliK goyala ri bilan sugo rilgan. O’zbeK xalqi 
bi r 
UM
r Mex r-shafKatli bulgan, ba rchaga yo rdaM Kulini cho’zgan. O’zbeK xalqi o’zining insonpa rva 
rligini fashizMga Ka rshi 
KU
rash yilla ri etiM bolala rning boshini silab o’z ta rbiyasiga olib yo rKin 
naMoyon эtdi.
O’zbeK xalqi doiMo uMuMinsoniyat da rdini Kuylab Kelgan. Al-Xo razMiy, al-Be runiy, Ibn Sino, 
az-ZaMaxsha riy, Paxlavon MaxMud, Alishe r Navoiy, Ogaxiy asa rla ridagi goyala r - insonpa rva rliK 
ruxi bilan aj ralib tu radi. Xususan, Navoiy ijodida insonpa rva rliK aloxida axaMiyat Kasb эtadi. 
Uningcha, vatanga, xalqKa sadoKat эng avval uning taKdi ri ustida gaMxu rliKdan ibo ratdi r. Insonga 
nisbatan bepa rvoliK, uning taKdi ri va baxtu saodati ustidagi gaM eMasliK sha rafli inson uchun 
taMoMila yotdi r. Navoiyning ba rcha-ba rchani insonga gaMxu r bulishga chaKi rgan, insonpa rva 
rliKni Kuylagan Kuyidagi bayti as rla r osha xaMMaMiz uchun ib rat yanglig yang rab tu ribdi:
OdaMi э rsang, deMagil odaMi,
OniKi, yo’q xalq gaMidin gaMi.
Navoiy ijodida bu Mavzuning aloxida u rin эgallaganligi taxsinga sazovo rdi r. U nafaKat badiiy 
ijodda, balKi o’z aMaliy faoliyatida xaM yo’qsaK insonpa rva rliKKa sodiK Kolgan MutafaKKi rdi r. U xalq 
uchun, э1-Шш uchun, beva-becho ra, etiM-esi rla r uchun Mad rasala r, tabobat xonala r, shifo 
MasKanla ri 
KU
rdi rgan. DoshKozonla rda ovKat pishi rib teKinga ta rKatgan. Da rdManla rga bepul 
tabobat 
KU
rigi uyushti rib tibbiy yo rdaM be rgan. Bunday insonpa rva rliK naMunasidan xaMMaMiz xa 
r Kancha u rnaK olsaK a rziydi.
MustaKil O’zbekiston otliK davlatiMizning butun siyosati insonpa rva rliK goyala ri bilan sugo 
rilganligi va uni aMaldagi naMunasi эк^Н^ bilan xa r bi riMiz xa r Kancha fax rlansaK a rziydi. J
UMXU
riyatiMiz xoKiMiyati inson xuKuKla ri va deMoK ratiyaga oid Masalala rni Maxsus Konun bilan belgilab 
Kuyibdi.
P rezidentiMiz va O’zbekiston davlatining эng ulugvo r va insonpa rva rliK goyala ridan bi ri - 
ichKi va tashKi tinchliK siyosatidi r. Inson tugilgan 
Э
^
П
, u yashashi Ke raK. YAshash uchun tinchliK za ru 
r. DeMaK, davlatiMizning tinchliK siyosati insonpa rva rliK siyosati MazMuni bilan yug rilgan.
O’zbekiston davlatining эш^к siyosati xaM insonpa rva rliK MazMuni bilan boglangan. Экologiya 
bo’zila r 
Э
^
П
, inson saloMatligi yoMonlashadi. Inson nosogloM 
Э
^
П
, bu jaMiyatdagi nosogloMliKni Kelti 
rib chiKa radi. MaMlaKatiMizda «SogloM avlod uchun» dastu rining ilga ri su rilganligi insonpa rva 
rliKKa Ka ratilgan Katta tashabbusdi r. MustaKil O’zbekiston o’z xalqining saloMatligi xaKida Kaygu ra r 
Э
^
П
, bunga Milliy boyliK sifatida Ka raydi.
1992 yil 8 deKab rda Kabul Kilingan O’zbekiston RespubliKasining Konstitu^yasi o’zining insonpa 
rva rliK goyala ri bilan aj ralib tu radi. Bu xaKda IsloM Ka riMov shunday yozadi: «SHu Kuxna zaMin 

---

odaMla ri Kunglida ustivo r bulgan adolat, xaKiKat, iyMon, Ma rdliK, tantiliK, bag ri KengliK Kabi ulug 
xislatla r bu Mubo raK xujjatdan Munosib u rin olgan». Bu ta rixiy xujjatda insonpa rva rliK o’z ifodasini 
tula topgan. CHunonchi: «39-Modda. Xa r KiM Ka riganda, Mexnat layoKatini yo’qotganda, 
shuningdeK boKuvchisidan Max ruM bulganda va Konunda naza rda tutilgan boshKa xolla rda ijtiMoiy 
ta’Minot olish xuKuKiga эga. Pensiyala r, nafaKala r, ijtiMoiy yo rdaM boshKa tu rla rining MiKdo ri 
rasMan belgilab Kuyilgan ti riKchiliK uchun za ru r эng KaM MiKdo rdan oz bulishi MuMKin эмas». 
DavlatiMizning asosiy Konuni o’zining insonpa rva rliK Kafolati ustivo rligi tufayli xalq oldida Katta ob 
ru^’tibo rga эga.
O’zbekiston RespubliKasi P rezidenti ilga ri su rgan isloxatla rning MuxiM taMoyilidan bi ri 
ijtiMoiy siyosatga Ka ratilgani bilan aj ralib tu radi. Bu tug rida IsloM Ka riMov shunday yozadi: 
«Isloxatla riMizning MuxiM taMoyilla ridan bi ri - axolining KaM ta’Minlangan tabaKasi, ya’ni Ka riyala 
r, nogi ronla r, bolala rini Muxofaza Kilish, ula rni puxta xiMoyalashdi r. YOshla rning biliM olishi, Kasb-
xuna r эgallashi, ish bilan ta’Minlanishida xa r toMonlaMa yo rdaM be rish davlatiMizning MuKaddas 
bu rchidi r». Bu e rda P rezidentiMiz IsloM Ka riMovning insonpa rva rliK fazilati naMoyon bulgan.
P rezidentiMiz IsloM Ka riMov toMonidan 1997 yilni «Inson Manfatla ri»; 1998 yilni «Oila»;
1999
yilni «Ayolla r»; 2000 yilni «SogloM avlod» yili deb belgilanishida xaM chuKu r insonpa rva rliK 
Ma’nosi yotadi.
Insonpa rva rliKning 
KU
rinishla ridan bi ri bu insonni uluglashdi r. Inson tabiatning gultoji. U xa r 
Kancha MaKtovga loyiK zot sanaladi. Bu xaKda Ku r’on va xadisla rda, MutafaKKi rla r ijodida ajoyib, ib 
ratli fiK rla r aytilgan. Biz bu u rinda «SHa 
ГК
Gegeli» degan sha rafli noMga sazovo r bulgan faylasuf 
shoi r, MutafaKKi r Mi rzo AbdulKodi r Bedil so’zla rini Kelti rish bilan cheKlanaMiz. Bedil insonni i rKiy, 
Milliy, diniy э’tiкodla ridan Kat’iy naza r xu rMat va эxti roMga sazovo r zot deb biladi va bu xaKda 
shunday deydi: «Xa r KiMKi, xaz rati insonni sajdaga sazovo r deMasa, u Mal’undi r». Kanday ajoyib fiK 
r! Ushbu fiK r xa r Kanday dav r uchun xaM adolatli, a rdoKli va olij anobdi r.
MustaKil RespubliKaMiz fuKa rola ri, xususan yoshla ri ruxiyatida vatanpa rva rliK va insonpa rva 
rliK tuygula rini shaKllanti rish, ula rni rivojlanti rish deMoK ratiK, adolatli va xuKuKiy jaMiyatni ba rpo 
эtishning MuxiM Kafolati sanaladi. SHuning uchun vatanpa rva rliK va insonpa rva rliK tuygula rini 
shaKlanti rish butun ta rbiyaviy ishiMizning MuxiM yunalishla ridan bi ri bulib KolMogi loziM.
Uchinchi Masalaning bayoni. O’z Millatiga sadoKatli bulish Millatpa rva rliK bilan xaMoxang 
tushunchadi r. Millatpa rva rliK bu xa r bi r inson uchun yo’qsaK bu rch sanaladi. O’z Millatini 
sevMagan inson o’zini xaM, Vatanini xaM seva olMaydi. Millatpa rva rliK o’z Millatini boshKa Millatla 
rdan ustun Kuyish yoKi KaMsitish Kabi (MillatchiliK va shovinizM) ji rKanch xa raKatla rdan tubdan fa гк 
Kiluvchi tuygudi r. Millatpa rva rliK o’z Millatining bi rligini MustaxKaMlash, o’z tili, u rf-odatla ri, 
an’anala rini rivojlanti rish, Kad riyatla r va Me rosla rni 
KO
’
Z KO
rachigiday as rash, o’z Millatining 
Kelajagi uchun xizMat Kiluvchi aKl-zaKovat (intelleKtni), saloxiyatni (pote^al) rivojlanti rish va Milliy ta 
rbiyani aMalga oshi rish yulida fidoyi bulishdi r.
Milliy o’zliKni anglashning MuxiM oMili bulgan Millatpa rva rliK tuygusini shaKllanti rishda yaKin 
utMishda MillatiMiz Manfaatla rini Ko’zlab Millatpa rva rliKning yo rKin naMunasini 
KU 
rsatgan 
MillatiMizning sodiK fa rzandla ri aMalga oshi rgan ishla rni tashviKot Kilish Katta axaMiyatga эga. 
Bugun F. Xujaev, A.I
K
roMov, A. Kodi riy, U.Nosi r, A.Fit rat, I.MuMinov, X.Abdullaev, SH. Rashidov 
Kabila rning noMla ri Millatpa rva rliKni o’zida yo rKin MujassaM эtganligini yoshla rga tushunti 
rishiMiz loziM. Ula rning xa r bi ri SHu rola r to’zuMining эng 
MU 
raKKab, эng Kiyin sha roitida 
MillatiMizning Manfaatini, Kad r-KiMMatini, o r-noMusini, ta rixini, Madaniyatini va Ma’ rifatini 
xiMoya Kildila r. MillatiMizning MustaKilligi uchun jon fido эtdila r. Ula rdan bi rla ri MillatiMiz sha 
rafini xiMoya Kilibgina KolMay, uni jaxon o’z ra 
KO
’
Z
-
KO
’
Z 
Kilishda o’zla rini ayaMadila r. YAna bi rla ri 

---

эsa ona zaMinda MillatiMiz o rasidan ulKan Kad rla r etishib chiKishiga jonbozliK 
KU
rsatdi, boshKa bi 
rla ri эsa, yu rtiMizdan tashib Ketilgan xoMashyola r u mini tulgizish uchun Ma rKazdan Kup roK 
texniKa, texnologiya, fan yutuKla rini, Mablagla rini olib Kelish yulida faolliK 
KU
rsatdi.
Bugun MustaKil O’zbekistonning jaxonda o’z Munosib u mini topishi, MillatiMizMining Kad r-
KiMMatini joyiga Kuyish ona zaMinda yashayotgan ba rcha Millat va эЫк r vaKilla ri bilan ba rKa ro r 
rivojlanish yulida faoliyat 
KU
rsatayotgan O’zbekiston RespubliKasi P rezidenti IsloM Ka riMov noMi 
Millatpa rva rliKning yo rKin ifodasi sifatida xalqiMiz Kalbidan chuKu r u rin olgan.
Bi rinchi Masalaning bayoni: MazKu r Masala echiMi Kup Ki r rali. Kuyilgan Masalani xa r KiM o’z 
Ma’naviy dunyosi ulchaMi bilan ulchab, shunga ya rasha xatti-xa raKat Kiladi. Insonning chin 
Ma’nodagi insonligi - uning iyMoni, diyonati, Mex r-oKibati, poKligi va xalolligi, KaMta rligi va boshKala 
r bilan ulchanadi. Buni biz uMuMiy ta rzda insoniyliK tushunchasi bilan ifodalashiMiz MuMKin. 
InsoniyliK эsa faKat iyMonli insonla rdagina buladi. Biz bu u rinda xaMMa Kishila r uchun uMuMiy ta 
rzda tegishli bulgan Masalala r ustida baxoli Kud rat fiK r yu ritaMiz. Aga r biz iyMon tushunchasining 
Moxiyatini tug ri anglab, tushunib olsaK, iyMonni izoxlovchisi bulgan diyonat, Mex r-oKibat, poKliK va 
xalolliK, KaMta rliKning xaM Moxiyatini bilib olaMiz. FaKat iyMonli Kishila rgina poKliK va xalolliK, 
diyonat, эzguliк, Mex r-oKibat yulida buladila r. SHuning uchun xaM MazKu r Masalada iyMon 
tushunchasini, uning Moxiyatini Keng KaM rovli asosda bayon Kilishni MaKsadga MuvofiK deb bildiK.
IyMon a rabcha so’z bulib, lugaviy Ma’nosi - ishonch deMaKdi r. SHa riatda эsa janob paygaMba 
riMiz MuxaMMad alayxissaloM Ollox ta rafidan Kelti rgan ba rcha xaba rla rga til bilan iK ro r bulib, dil 
bilan tasdiKlashga iyMon deyiladi. YA’ni Ku r’oni Ka riM va Xadisi SHa rifla r o rKali Ollox tug risida, 
jannat, do’zax, KiyoMat Kabila r xaKida be rilgan xaba rla rga ishonch - iyMondi r.
Ma’naviy-axloKiy fazilat sifatida эsa iyMon faKat odaMzotgagina xos ruxiy xodisa juMlasiga Ki 
radi. Inson, odaMzotdan tashKa ri xech bi r MaxluKotda iyMonning u rni-tagi xaM yo’q. Binoba rin, 
odaMzot jaMiKi boshKa jonzotla rdan bi ron bi r na rsaga ishonib, uni MuKaddas deb bilishi, ya’ni 
iyMon Kelti rishi bilan aj ralib tu radi. IyMon Kishi Ma’naviyatining, axloKining 
UK
ildizi, poydevo ri, 
negizidi r. IyMondan Max ruM KiMsaning aKli nechogli utKi r, i rodasi naKada r chung bulMasin va 
shula r tufayli o’zligidan KanchaliK Mag ru rlanMasin, u chinaKaM insonla r Kato riga xech Kachon Ki 
ritilMagan, Ki ritilMaydi xaM. Ze ro, iyMonsiz odaM na Olloxdan Ku rKadi va na bandala rdan uyaladi. 
U o’z nafsining itoatKo r Kuli bulib, xa r Kanday razolat va pastKashliKla rdan KaytMaydi. Ollox 
xaMMaMizni shundan as rasin. Buning uchun iyMon yulini tutishiMiz loziM.
IyMonning Moxiyati azaldan olaM va odaMzotning Kelib chiKishi, odaMning olaMdagi u rni 
Kanday, inson 
UM
rining Ma’nosi niMada, zoti basha r niMaga da’vat эй^яи, u niMala rga Kodi ru, 
niMala rga noKodi r singa ri MuaMMola r tashKil 
ЭЙ
Ь Keladi.
XaMMa dinla rda iyMonga aloxida э’tibo r be riladi. IyMon ba rcha dinla rning ustuni sanaladi. 
CHunonchi, za rdushtiyliK iyMoni uch tayanchga: niyat - fiK rning sofligiga, so’zning sobitligiga, aMalla 
rning insoniyligiga suyanadi. IyMonli Kishi ug riliK va talonchiliKdan, o’zgala rning Mol-MulKiga 
KO
’
Z
olayti rishdan, bi rovnig xaKiga xiyonat Kilishdan, boshKacha aytganda, o’zligiga, ya’ni o’z iyMoniga 
xilof, zid ish Kilishdan o’zini tiya biladigan KoMil insondi r. IyMonli odaMga yo’qo rida Kayd 
ЭЙ
^
ЯП
xodisala rni KilMa, gunox buladi deb ta rgib Kilishning xojati
y
o
’q.
Bundan 1400 yil MuKaddaM Olloxning i rodasi bilan MuxaMMad alayxissaloM faoliyatla ri 
tufayli bunyodga Kelgan isloM ta’liMotiga 
KU
ra, iyMon Moxiyatini Ku r’oni Ka riMning Kuyidagi su rasi 
ochib be radi: «AMantu billaxi va MalaiKatixi va Kutubixi va rosulixi val yavMal oxi ri va Koda ri xay rixi 
va sha r rixi Minalloxi taolo val ba’si ba’dal Mavt xaKKun. Ashxadu alla ilaxa illalloxu va ashxadu anna 
MuxaMMadan abduxu va rasulux». MazKu r su raning Ma’nosi эsa taxMinan shunday: «CHin KungliM 
ila iyMon Kelti rdiM: Olloxi taologa va uning fa rishtala riga va uning Kitobla riga va uning paygaMba 

---

rla riga xaM bu dunyo yo’q bulib oxi rat Kuni bulMogiga va Kada rga, ya’ni yaxshi va yoMon ishla r xa r 
Kaysisi iloxi taolodan bulMoKligiga va ulgandan sung Kab rdan ti rilib va bula rning xaMMasi xaKiKat 
экaniga. DiliM bi rla guvoxliK be ru rMan, albatta Olloxdan o’zga xech Ma’bud yo’qdi r. YAna guvoxliK 
be raMan, albatta MuxaMMad Olloxi taoloning bandasi va ba rcha bandala riga din axKoMla rini u 
rgatMoK uchun yubo rgan paygaMba ridu r».
Xozi rgi Kunda Е r yo’zida diniy iyMonning bi r talay tu rla ri bulib, jaxon axlla ri a ro Keng ta 
ralgani tu rttadi r: buddaviy iyMon, iudaviy iyMon, isoviy iyMon, isloMiy iyMon. Bu iyMon tu rla ri 
MazMun jixatdan fa rKlansa-da, aMMo Moxiyatan bi rdi r. U xaM bulsa, bi ron-bi r na rsa va goyani 
benixoya sha rifu MuKaddas, azizu MuKa r raM bilib, KundaliK faoliyat va xulK-atvo rda ana shu 
э’tiкoddan Kelib chiKib, xatti-xa raKat Kilishdan ibo ratdi r. Binoba rin, jaMiKi iyMon tu ri Kishi aMaliy 
faoliyat va xulK-atvo ri dastu ri sifatida naMoyon buladi.
Diniy iyMon bilan bi rga inson taj ribasi, biliMi tufayli yo’zaga Kelgan dunyoviy iyMon xaM bo r. 
Dunyoviy iyMon MazMunini olaM va odaM xaKida sunggi iKKi ya riM Ming yil Mobaynida Kashf 
ЭЙ
^
ЯП
ilMiy-falsafiy biliMla r, Mexnat axlining tuplagan xayot taj ribasi, ijtiMoiy xoti rasi, tu rli-tuMan uduMla 
r, u rf-odatla r, rasM- rusuMla r, an’anala r va ula r zaMi ridagi biliMla r tashKil эtadi. Dunyoviy 
iyMonning o’zagi odaMiyliKdan ibo rat bulib, uning ta rKibiga Ki radigan unsu rla r, Ki r rala r, jixatla r 
goyat tu rli-tuMandi r. OdaMiyliK deganda xalqiMiz 
O
’
ZOK
ta rixi davoMida tu rli sinovla rdan utib 
sayKal topib Kelayotgan va faKatgina ijobiy fazilatla r ta rzida э’zozlanadigan axloKiy Kad riyatla rni 
tushunsaK buladi. OdaMiyliK goyasi xalqiMizning butun tu rMush ta rziga, u rf-odatla ri xaMda 
an’anala riga, uning Mislsiz boy ogzaKi va yozMa ijodiga, MuMtoz adabiyotiMiz va san’atiMizga singib 
Ketgan bulib, xozi rcha chuKu r u rganilib uMuMlashti rilgani yo’q. «OdaM bulish oson, odaMiy bulish 
Kiyin», «Otang bolasi bulMa, odaM bolasi bul», «O’zingga ravo 
KU
rMaganni boshKaga ravo 
KU
rMa», 
«YOMon o’z gaMida, yaxshi - э1 gaMida» singa ri xiKMatla rda ajdodla riMiz a rdoKlagan insoniyliK 
Kad riyatla rining bi r za r rasigina aKs эtgan, xolos.
Diniy va dunyoviy iyMonning Moxiyatida andaK tafovut bulsa xaM, ula rning MazMuni va 
shaqliy to’zilishi bi r xil. CHunonchi, diniy iyMonda Kup roK Olloxga, dunyoviy iyMonda эsa 
odaMiyliKKa, chin insoniyliKKa u rgu be riladi. Ula rning xa r iKKovi xaM aslida Kishini chinaKaM, bosh 
xa rfla r bilan yoziluvchi INSON bulib ta rbiya topishiga Ka ratilgan.
SHuni aloxida ta’Kidlash Ke raKKi, MustaMlaKachiliK va Ka raMliK, KatagonliK yilla ri 
xalqiMizning Ming yilla r davoMida ta rKib topgan xaM diniy, xaM dunyoviy-axloKiy iyMoniga 
KaKshatgich za rba be rildi. Olis Moziydan Kuvvat olib tobo ra ravnaK topib Kelayotgan diniy iyMon 
naza riy jixatdan KoMMunistiK MafKu raning ashaddiy dushMani deya 
Э
’^
П
эtilib, aMaliy jixatdan 
ayovsiz ta’Kib va tazyiK ostiga olindi, tu rli yulla r bilan taxKi rlandi, iyMoniga sodiK bulgan Minglab 
dindo rla r, avvalo, ruxoniyla r jisMonan yo’q Kilib yubo rildi.
Dunyoviy iyMon эsa Mash’uM sinfiyliK Mezoniga solinib soxtalashti rildi, bo’zib talKin эtildi. 
OKibat shunga olib KeldiKi, xatto эng yaKin tugishganla r, ya’ni ota-ona, ona-bola, aKa-uKa, opa- 
singilla r - xaMMa-xaMMasi bi r-bi riga ashaddiy dushMan Kilib Kuyildi. 70 yil Mobaynida Kishila riMiz 
xaM diniy, xaM dunyoviy iyMoniga zid gay riinsoniy ruxda ta rbiyalanib Keldi. MillatiMiz Kishila ri o 
rasida o’z iyMoniga Ka rshi zaMona zu ravonla riga yaltoKiliK, xushoMadguyliK, chaKiMchiliK, ta’Magi 
rliK, po raxu rliK, gi r шмНк, xiyonatKo rliK, riyoKo rliK, xullas til bilan dilning, dil bilan aMalning 
boshKa-boshKaligi, iyMoniga zid singa ri axloKiy illatla r bolalab Ketdi. Diniy va dunyoviy iyMon Mayib-
Maj rux xolatga Kelti rildi.
IyMon KishiliK xayotida shu Kada r xal эtuvchi MavKega эgaкi, usiz chin Ma’nodagi din xaM, 
axloK xaM, inson xaM, deMaKKi j aMiyat xaM bulMaydi.
Yo’qo rida aytganiMizdeK, dunyoviy iyMonda Kup roK inson axloKidagi odaMiyliKKa u rgu be 

---

riladi. KundaliK xayotda iyMon so’zi Keng Kullaniladi. Bunda Kup roK dunyoviy iyMon Ma’nosi Ko’zda 
tutiladi. CHunonchi xalqiMizda ay riM Kishila rning uta axloKsizliK xatti-xa raKatiga nisbatan 
«iyMonsiz» degan xaKo ratoMo’z ibo ra ishlatiladi. Bu xaKo rat zaMi rida Olloxga ishonch-э’tiкodi yo’q, 
xudodan, dindan Kaytgan, xudosiz Ma’nola ridan tashKa ri vijdonsiz, vijdonfu rush, ya raMas, razil, 
diyonatsiz Kabi dunyoviy iyMon xaM aKs эtgan. Bu shunday ashaddiy diniy va dunyoviy xaKo ratKi, 
utMishda shu xaKo ratga asossiz ducho r bulgan o riyatli Kishila r xaKo rat э^^ KiMsa ustidan Koziga 
shiKoyat Kilishgacha bo rgan. IyMoni yo’q Kishila r эsa Maxalla-Kuyda, yaKin Kishila ri o rasida 
la’natlangan xisoblangan, unday Kishila r bilan MuoMala KilinMagan, oxi r-oKibatda o riyati dosh be 
rolMasa Kuchib Ketishgacha bo rilgan ............................................................................................. 
Bizningcha, zaMondoshiMiz bulMish odaMla rni, Siz Kabi yoshla rni iyMonli sifatida Kuyidagicha 
tavsiflashiMiz MuMKin: э’tiкodli, o’zining aniK Maslagiga эga, taKvodo r, xaMiyatli, o riyatli, o r-
noMusli, sha rM-xayoli, vijdonli, andishali, insofli, KaMta rin, xalol va poK, tug ri so’z Kabi fazilatla r 
soxibidi r.
DeMaK, insoniyliKning MuxiM sha rtla ri - diyonatliliK, Mex r-shafKatliliK, poKliK va xalolliKni 
iyMon tushunchasi o’z ichiga oladi. CHunKi, faKat iyMon soxibi bulgan insondagina diyonat, Mex r-
shafKat, poKliK va xalolliK buladi. IyMonsiz Kishila rdan uni Kutish MuMKin эмas. Ana shu va boshKa 
fazilatla r bulMagani uchun xaM ba’zi odaMla rga nisbatan iyMonsiz so’zini ishlataMiz.
IKKinchi Masalaning bayoni: Эndi iyMonliliKning ba’zi Katego riyala rini KisKa izoxlashga utaMiz. 
Ula rning MazMuni, Moxiyati va aMaliy axaMiyatini chuKu r anglab 
O
I
MOK
H
K
va o’ziMizning KundaliK 
xatti-xa raKatiMizda aMal KilMoKliK bizni xa r daMda yo’qsaK insoniyliKKa, KoMilliKKa toMon эltadi, 
deMaKKi iyMoniMiz MustaxKaMlana bo radi. IyMonning boshi - taKvo. TaKvo - xa r notug ri ishga 
KU
1 
u rishda - Olloxdan 
KU
rKish, yoMon ishla rdan saKlanish. Olloxdan 
KU
rKuvchi banda oilada, jaMiyatda 
xalol yashaydi, xa roMga 
KU
1 u rMaydi, oxi ratda javob be rishini uylab, bi rovning xaKiga xiyonat 
KilMaydi, tug ri buladi, po raxu rliK KilMaydi, KasaMxu r bulMaydi, bi rovni aldaMaydi, yolgon gapi 
rMaydi, Kishila rga, vatanga xiyonat KilMaydi va boshKala r. Iloxi xaMMaMizga xaM taKvodo r bulish 
nasib эtsin. Bu o’ziMizga bogliK. SHa rM-xayo xaM iyMonliliK belgisi sanaladi. SHa 
ГМ
- bu so’z xa r bi r 
odaMning nojuya, yoMon xatti-xa raKatla rdan o’zini tiya olish, uyalish xissi. Xadisi sha rifla rda 
aytilishicha, odaM, эng avvalo o’zidan uyalishi Ke raK. Nojuya, yoMon KilMishi, xatti-xa raKati uchun 
o’zidan uyalgan odaM o’zgaga xaM nojuya xatti-xa raKatni ravo 
KU
rMaydi. O’zidan uyalMagan 
odaMda sha гм bulMaydi. DeMaK, sha гм odaM o’z nojuya xa raKati uchun o’z vijdoni, diyonati oldida 
javob be rish xissi, desaK buladi.
Xayo - bu o’zbeKcha uyat deMaKdi r. Xayosiz, bexayo deyilganda, uyatsiz ish Kilganda xijolat 
cheKMaydigan, odob - axloKsiz Kishi tushuniladi. Xayo э rKaK Kishiga nisbatan ayolla rda tabiatan Kup 
roK buladi. Э rKaK Kishi beMalol aytadigan ba’zi so’zla rni, ayolla r tu rli andisha va uyalish tufayli ayta 
olMaydila r, xayo ula rga yul be rnaydi. Xayoli bulish, bu faKat uyatli so’zni aytMasliKda эмas. U 
bundan xaM 
KU
ra Keng roK Ma’no va MazMunga эga. SHa гм-xayoli bulish insonni xayvon singa ri 
tubanlashib Ketishdan saKlaydi. O’z nojuya xatti-xa raKatidan uyalish xissi faKat odaMla rgagina xos 
xususiyat. Fa rzandla riMizni sha гм-xayoli Kilib ta rbiyalash oiladan boshlanadi. U Milliy ta rbiyaning 
MuxiM jixatini tashKil эtadi.
IyMonli bulishning belgila ridan bi ri o r-noMus xisoblanadi. O r Kilish odaMning o’ziga 
noMunosib yoKi эp 
KU
rnagan ishdan, na rsadan xijolat to rtish, uyalish, uyat va noMus Kilish tuygusidi 
r. O r yana bi ro r na rsadan xaza r Kilishni xaM bildi radi.
O riyat эsa o r-noMusdan tashKa ri izzat-nafs, Kad r tuygusidi r. Odatda o riyatli odaMla r o’zla ri 
va oilala rining, tugishganla rining izzat-nafsi, Kad ri, xu rMatini yo’qsaK tutib, boshKala r toMonidan 
toptalishi, xaKo rat Kilinishi va xu rnatsizlanishiga loKaydla rcha Ka rab tu rnaydi, tu rolMaydi.

---

N
OMUS
- bu iffat, boKi raliK Ma’nola ridan tashKa ri Kishining o’z MavKeini saKlash, uluglash va a 
rdoKlash, xijolat to rtish tuygusini, oila va ajdodla r sha’niga dog tushi rMasliK Ma’nosini ifodalaydi. 
Kupincha, bi ro r Kishini, uning oila a’zola rini, ajdodla rini noxaK xaKo ratlasala ru, u Kishi bunga bepa 
rvo, loKaydla rcha tu rsa, undayla rga Ka rata senda o r-noMus, o riyat bo rMi o’zi, deb xitob Kilinadi. 
Bizning ota-bobola riMiz, xalqiMiz KadiMdan o r-noMusli, o riyatli bulib Kelgan, shuning uchun ula r 
o’z yu rtini, uning tup rogini, onala ri va fa rzandla rini boshKa bosKinchila r toMonidan toptalishini 
o’zla ri uchun o r deb bilganla r. Ku rinadiKi, o r- noMus, o riyat Moxiyatida vatanpa rva rliK, xalqpa rva 
rliK tuygula ri yashi rinib yotadi.
IyMonli bulishning yana bi r belgisi odaMning diyonatli, vijdonli bulishidi r. Diyonat va vijdon bi 
r-bi riga yaKin tushuncha. Diyonat va vijdon odaMla rdagi insof tuygusiga xaMoxangdi r. Diyonat va 
vijdon Kishining KundaliK faoliyati, KilMishi, fe’l-atvo ri uchun avvvalo o’zi oldida, Kolave rsa oila, 
jaMoat, jaMiyat va vatan oldida Ma’naviy Mas’uliyat xis эtishidi r. Vijdonli, diyonatli Kishi noxaK, 
adolatsiz ishla rdan gazabga Keladi, ula rga Ka rshiliK bildi radi; o’z faoliyatining yaxshi toMonla ridan 
Kanoatlanib xu rsand bulsa, yoMon toMonla ridan no rozi bulib, ruxan эziladi, vijdon azobiga uch 
raydi. O’zini bilgan odaMga vijdon azobidan ogi r roK jazo yo’q. SHuning uchun xalqiMizda vijdon azobi 
gu r azobi degan MaKol bo r. Bu MaKolning tagida chuKu r Ma’no yotadi.
Mex r-shafKatliliK xaM iyMonning belgila ridan bi ridi r. Yo’qo ridagila r Kabi Mex r- shafKat xaM 
xalqiMizga xos xususiyat sanaladi. Mex r-shafKat odatda etiM-esi r, Ka rovsiz Kolgan Ka riyala r, ga 
ribla rga, nogi ronla rga nisbatan Moddiy va Ma’naviy yo rdaM 
KU
rsatish tuygusi, desaK buladi. Bizning 
MustaKil RespubliKaMiz raxba riyati ota-bobola riMiz uduMini davoM эtti rib, bozo r Munosabatla riga 
utish sha roitida ota-onasiz, Ka rovsiz Kolgan bolala r va xech KiMi yo’q Ka riyala r, shuningdeK nogi 
ronla rga nisbatan yo’qsaK Mex r-shafKatliliK naMunasini 
KU 
rsatayoti r.
O’zbekiston MustaKilliKKa э rishgan shu Kunla rda odaMla rda, ayniKsa yosh avlodda poKliK va 
xalolliK odobini MustaKilliK ruxida shaKllanti rish vazifasi tu ribdi. Insonning insonligi uning poKligi va 
xalolligi bilan ulchanadi. SHuning uchun ota-bobola riMiz xaMisha poK va xalol bulishga da’vat 
ЭЙ
Ь 
Kelishgan, xalol bilan xa roMni fa rKlash tug risida nasixat Kilishgan. Bu MusulMon odaMi, xususan 
o’zbeK xalqi axloK-odob Konuniyatining asosini, boshKacha aytganda iyMonning negizini tashKil эtadi. 
PoKliK va xalolliK эsa iyMonning asosiy belgila ridan bi ridi r. PoKliK va xalolliKsiz iyMonli bulish 
MuMKin эмas. IyMonli bulishning o’zi эsa insonning poKligi va xalolligiga yug rilgandi r. P
OK
va xalol 
bulMagan odaMdan эzguliк chiKMaydi, unda Mex ru-shafKat, o riyat, noMus, sha гм va xayo 
bulMaydi. Ku rinadiKi, iyMonning ba rcha belgila ri asosida poKliK va xalolliK yota r 
Э
^
П
. Mana shuning 
uchun xaM bizning ota-bobola riMiz poKliK va xalolliKKa aloxida эЧ^ r be rganla r.
Xalol bu insonla r uchun ruxsat Kilingan yaxshi, ijobiy ishla r, xatti-xa raKatla r MajMuasidi r, 
Mexnat эvaziga topilgan na rsala r, shuningdeK poK va toza oziK-ovKatla r si rasidi r. XalolliKning 
yanada Keng roK Ma’nodagi jixatla ri bu tu rMushdagi xalolliK, o’za ro MuoMala- Munosabatdagi 
xalolliK, jaMoa o rasidagi xalolliK, savdo-sotiKdagi xalolliK, dustla r u rtasidagi xalolliK va shu Kabila rdi 
r. YU ragi, Kalbi poK va toza, xalol yuldan yu rgan insonla r xaMisha xoti rjaM buladi, Kungli ravshan, 
doiMo sixat-saloMat yu radi. Xo razMliK KoMusiy oliM, buyo’q alloMa MaxMud az-ZaMaxsha riy bu 
xaKda shunday deb nasixat Kiladi: «Xalol va poKiza Kishi doiMo xoti rjaMu tinchliKdadi r, bi rovga 
xiyonatu yoMonliK Kiladigan Kishi эsa xaloKatga gi rifto rdi r».
Xayot, asosan oiladan boshlanadi. O’zbeK xalqida «Kush uyasida 
KU
rganini Kiladi», degan naKl 
bo r. DeMaK, ota-ona poK va xalol bulsa, fa rzandi xaM shu ruxda KaMol topadi. Fa rzanddagi yaxshi 
fe’l va aMalla r xalol luKMadandi r.
Xulosa shuKi, poKliK va xalolliK iyMonli bulishning asosiy sha rtidi r. Insondagi yaxshi yoKi 
yoMon illatla r uning iyMoniga, ya’ni poKligi va xalolligiga bogliK. Inson iyMonining poKligiga doiMo 

---

shayton raxna solib, uni yuldan adashti rnoKchi, nosha r’iy yulla rga solMoKchi, xalolliK, poKliK yulidan 
u rMoKchi bulib Kalbida gulgula uygotishga xa raKat Kiladi. SHuni yaxshi эsda saKlashiMiz Ke raKKi, 
poKliK va xalolliK yonida doiMo uni shu yuldan ozdi rMoKchi bulgan shaytoniy vasvasa xaM rox bulib 
yu radi. Ozgina iyMon yulidan toyilishga MoyilliK bulsa, usha e rda da r rov shaytoniy xissiyot bosh 
Kuta radi va oxi r oKibat inson Kalbini zabt эtishga intiladi. SHuning uchun doiMo iyMon, poKliK va 
xalolliK yulida xushyo r tu rishiMiz Ke raK. Bu, ayniKsa bozo r Munosabatla riga utish dav rida 
nixoyatda za ru r.
Yo’qo rida iyMonli odaMning asosiy belgila ri ustida fiK r yu ritdiK. Ula rning xa r bi rini inson 
uchun bi r bezaK, deb bilMoK Ke raK. SHu u rinda inson uchun nixoyatda za ru r bulgan boshKa bi r 
bezaK ustida tuxtab utMasliKning iloji yo’q. Busiz inson ba rKaMol bula olMaydi. U xaM bulsa KaMta 
rliK belgisidi r. KaMta rliK odaMni bezaydi, ob rusini oshi radi, dustla rini Kupayti radi.
KaMta rliK - inson ichKi Ma’naviy dunyosining naMoyon bulishidi r. Aga r insonning Konida, 
Kalbida yuMshoKliK, saxovat, odob-andisha, sha гм-xayo, o r-noMus, o riyat bulMasa, Ming xa raKat 
KilMasin, ba ribi r, odaMla r Ko’ziga KaMta r bulib 
KU
rina olMaydi.
O’zbeK xalqi u rf-odatida, Milliy Kad riyatla riMizda taKabbu rliK Kiluvchila r, fi ribga rla r, 
MaKtanchoKla r, ManManla r KesKin 
KO
ralanadi. KaMta rga KaMol, ManManga zavol, degan ugitla r 
bexiKMat эмas.
Ta rixchi XondaMi r «MuKoMi rul-axloK» Kitobida: «Boshingga taKabbu rliK xavosini Kelti ma. 
CHunKi taKabbu rliK bilan xech KiM bi ro r joyga etgan эмas. Go’zalla r zulfi Kabi shiKastliKni (KaMta 
rliKni) odat Kil, bu bilan xa r nafasda Minglab Kungilni ovlaysan», - deb 
KU 
rsatgan эdi.
Xullas, xa r bi riMizni iyMon, poKliK va xalolliK, o r-noMus, sha гм va xayo, KaMta rliK, KuyingKi 
insonni bezovchi go’zal xulK-odob, axloK ta гк эtмasin.