Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:diologik  yondashuv,  Vertushka  metodi, 
bumerang,muammoli  ta’lim,  nilifar  guli,  venn  diagrammasi,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 
 
Populyasiyaning  tuzilishi  unda  organizmlarning  joylashishi.  Populyasiya 
miqdorini  boshqaruvchi  omillar.  Populyasiya  -  bu  bir  turning  yoki  bir  necha  tur 
vakillarining guruhidir. Ular ma‘lum joyda uchraydi va ko‗p hayotiy belgilarga ega bo‗ladi va 
shu  belgilar  butun  guruhning  doimiy  funksiyalarini  aks  ettiradi.  Populyasiya  a‘zolarining 
hayotiy  belgilariga:  tur  vakillarining  soni,  zichligi,  tuzilishi,  o‗lishi,  yosh  bo‗yicha 
taqsimlanishi,  tarqalishi  va  o‗sishi  keradi.  Populyasiya  genetik    xususiyatga  ega  bo‗lib,  bu 
holat organizmning ekologik moslanishiga, qayta ko‗payishiga olib keladi.  
Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:  klaster,Vertushka  metodi,  bumerang,  diologik 
yondashuv,  muammoli  ta’lim,  nilifar  guli,  venn  diagrammasi,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 
 
 
Populyasiyalar  orasidagi  bog‗lanishlar,  populyasiyalar  dinamikasi.  Populyasiya  - 
bu bir turning yoki bir necha tur vakillarining guruhidir. Ular ma‘lum joyda uchraydi va ko‗p 
hayotiy  belgilarga  ega  bo‗ladi  va  shu  belgilar  butun  guruhning  doimiy  funksiyalarini  aks 
ettiradi. Populyasiya a‘zolarining hayotiy belgilariga: tur vakillarining soni, zichligi, tuzilishi, 
o‗lishi,  yosh  bo‗yicha  taqsimlanishi,  tarqalishi  va  o‗sishi  keradi.  Populyasiya  genetik  
xususiyatga ega bo‗lib, bu holat organizmning ekologik moslanishiga, qayta ko‗payishiga olib 
keladi.  
Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:  klaster,Vertushka  metodi,  bumerang,  diologik 
yondashuv,  muammoli  ta’lim,  nilifar  guli,  venn  diagrammasi,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 
 
 
Biotsenozlar  (jamoalar)  xaqida  tushuncha,Organizmlar  orasidagi  munosabat 
tiplpri,  turlararo  munosabatlar.  Biotsenozlar-bu  o‘simlik,  hayvon  va  mikroorganizmlar 
populatsiylari guruhidan iborat bo‘lib, ma‘lum joyda birlikda yashashga moslashgan biologik 
birlikdir.  Jamoa  —  Ekosistemasining  tirik  ajralmas  qismi  bo‗lib,  ma‘lum  bir  hududni 
egallagan, bir-biriga o'zaro ta‘sir qo'rsatuvchi populatsiyalar yig'indisi hisoblanadi. 
Masalan,  emanlar  jamoasi  yoki  shuvoqlar  jamoasi  deganda  ana  shu  hududlarda  yashovchi 
barcha  o‗simliklar  va  hayvonlami  o'z  ichiga  oluvchi  tirik  organizmlar  jamoasini  e‘tiborga 
olib,  ularda  emanlar  va  shuvoqlar  us-  tunlik  qiladi.  Shu  sababli  bu  jamoalami  emanlar  yoki 
shuvoqlar jamoasi deb yuritiladi. 
 
Ekotizimlarning xilma-xilligi va ularning tuzilishi. Produtsentlar, konsumentlar, 
redutsentlar – ekotizimlarning funksional birliklari. Ekosistemalar turlari. Tabiatdagi 
barcha  organizmlarning o‗zaro va tashqi muhit bilan bo‗lgan barcha bog‗lanishlari ekotizimni 
tashkil qiladi. Barcha jonivorlarni va ularni o‗z ichiga olgan funkitsional tizim ekologik tizim 
deb ataladi. Ekotizimlar organizmlarning oziqlanish darajasiga qarab tabaqalanadi. Talabalar 
ekologiyada ekotizimni keng funksional birlik sifatida tasavvur qilishlari va bilimlarini 
shakllantirishlari lozim. 
Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:  klaster,Vertushka  metodi,  bumerang,  diologik 
yondashuv,  muammoli  ta’lim,  nilifar  guli,  venn  diagrammasi,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 

---

 
Biosfera xaqida ta‘limot. Biosfera xaqida umumiy tushuncha. Dars davomida 
biosferaning asosiy tarkibiy qismlari; V.I.Vernadskiy bo‗yicha tirik modda va uning 
xususiyatlari; biosferaning eng yuqori  va eng quyi chegarasi; biosferaning kosmik roli; 
biosferada moddaning katta va kichik doirada aylanishi; suvning tabiatda aylanishi; uglerod 
elementining tabiatda aylanishi; azot elementining tabiatda aylanishi; mintaqa biosferasiga 
bo‗lgan antropogen ta‘sir dinamikasi va boshqalar haqida tushuncha hosil qilishdir.  
Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:diologik  yondashuv,  muammoli  ta’lim,  nilifar 
guli,  venn  diagrammasi,  klaster,Vertushka  metodi,  bumerang,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 
 
Biosferada  moddalarning  aylanishi.  Yer  sharining  har  qanday  nuqtalarida  kichik 
doirada  moddalar  aylanishi  biri  ikkinchisi  bilan  almashinib  turadi.  Kichik  doiradagi 
aylanishlar  bir-birlari  bilan  chambarchas  bog‗liq  va  katta  doiraning  ta‘sirida  bo‗ladi.  Katta 
doiradagi  moddalarning  aylanishi  quruqlikdan    moddalarning  daryo  va  havo  oqimlari  bilan 
okeanga  kelib  tushishidan  iborat  bo‗lib,  dengiz  yotqiziqlarining    quruqlikka  qaytib  chiqishi 
esa okean  tubining ko‗tarilishi va uning natijasida quruqlik ayrim joylarining cho‗kishi bilan 
sodir  bo‗ladi.  Erda  moddalar  aylanishi  ayrim  kimyoviy  moddalarning  aylanishidan  tashkil 
topadi.  
Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:  klaster,Vertushka  metodi,  bumerang,  diologik 
yondashuv,  muammoli  ta’lim,  nilifar  guli,  venn  diagrammasi,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 
 
Zamonaviy  ekologik  muammolar.
 
Ekologik  muammo  deganda  insonning  tabiatga 
ko‗rsatayotgan  ta‘siri  bilan  bog‗liq  holda  tabiatning  insonga  aks  ta‘siri,  ya‘ni  uning 
iqtisodiyotda,  xo‗jalik  ahamiyatiga  molik  bo‗lgan  jarayonlar,  tabiiy  xodisalar  bilan  bog‗liq  
(stixiyali  talofotlar,  iqlimning  o‗zgarishi,  hayvonlarning  yalpi  ko‗chib  ketishi  va.  h.k.)  har 
qanday hodisa tushuniladi.  
Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:diologik  yondashuv,  klaster,Vertushka  metodi, 
bumerang,  muammoli  ta’lim,  nilifar  guli,  venn  diagrammasi,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 
 
Ijtimoiy ekologiya va inson ekologiyasi va demografiyasi.
 
Inson ekologiyasi –bu kompleks 
fanlararo  ilmiy  yo‗nalish  bo‗lib,  u  inson  populyasiyasining  atrof-muhit  bilan  o‗zaro  ta‘sir 
etish qonuniyatlarini o‗rganadigan fandir. U tabiat bilan inson populyasiyasining o‗zaro ta‘siri 
jarayonida aholi rivojini, undagi muammolarni maqsadli boshqarish va uning natijasida aholi 
sihat-salomatligini    saqlash  hamda  Homo  sapiens  turini  takomillashtirish  chora-  tadbirlarini 
ishlab  chiqadi.  SHu  nuqtai  nazardan  inson  ekologiyasi  ijtimoiy  ekologiyaning  bir  qismi 
bo‗lib, u inson populyasiyasining atrof- muhit hamda ijtimoiy muhit bilan o‗zaro ta‘sir etish 
qonuniyatlarini,  boshqacha  qilib  aytganda,  bu  ilmiy  yo‗nalish  antropoekotizim  ichidagi 
ijtimoiy biologik munosabatlarni o‗rganadi. 
Qo‘llaniladigan  ta‘lim  texnologiyalari:diologik  yondashuv,  muammoli  ta’lim,  nilifar 
guli,  klaster,Vertushka  metodi,  bumerang,  venn  diagrammasi,  blits,T-sxemasi,  o’z-o’zini 
nazorat. 
Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4;V1; V2; V4; V5. 
 
Atmosfera  havosining  ahamiyati,  uni  iloslantiruvchi  manbalar.  Kimyo  sanoati 
atmosfera    havosini  ifloslantiruvchi  manba;  Kimyo  sanoatidagi  ammiak  ishlab  chiqarish 
jarayonida, azot kislotasini ishlab chiqarish jarayonida; plastik material olish zaharli moddalar  

---