Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Dt Pul mablag’lari 4,000 Kt
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Dt
Pul mablag’lari 4,000 Kt Olinadigan foizlar 4,000 Qisqa muddatli obligatsiyalarning to’lanishi (emitent tomonidan sotib olinishi): 30 iyunda: Dt Pul mablag’lari 400,000 Kt Qisqa muddatli investitsiyalar 400,000 (nominal qiymati 200,000 sh.b. bo’lgan ikkita 12 %li obligatsiyalar) Keyingi sanalarda bozor qiymati sotib olish qiymatidan past bo’lsa qimmatli qog’ozlarga yo’naltirilgan moliyaviy investitsiyalarning sotib olish qiymati bozor qiymati darajasigacha etkazilishi va balansda shu qiymat bilan aks ettirilishi kerak. Yuqorida keltirilgan tartibga asosan, agar xarid qilinayotgan qimmatli qog’ozlar bo’yicha huquqlar ularning to’lovigacha olingan bo’lsa, u holda qarz mablag’larining ishlatilishi qimmatli qog’ozlar qiymatiga qo’yilmaydi. Bu harajatlarning korxona foyda va zararlar schyotiga olib borilishi to’g’riroq bo’ladi. Qimmatli qog’ozlarni xarid qilish uchun olingan qarz mablag’lari bo’yicha foizlar hisobi, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni xarid qilish uchun olingan 33 qarz mablag’lari bo’yicha foizlar hisobi kabi bir xil tartib joriy qilingan i . Yuqorida keltirilgan me’yoriy xujjatlarga asosan, 08 «Kapital ko’yilmalar» schyotining asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga qilingan ko’yilmalariga shu maqsadlar uchun korxonalarnnng bank krediti bo’yicha to’lanadigan foizlari va boshqa qarz majburiyatlari bo’yicha xarajatlari kiradi. Bunda asosiy vositalar ob’ektlarini foydalanishga topshirilishi va hisobga olingandan keyin to’langan (hisoblangan) foizlar 9910 «Yakuniy moliyaviy natijalar» schyotiga olib borilishi yoki boshqa shunga o’xshash manbalardan foydalanish mumkinligi ko’zda tutilgan. Fikrimizcha, qimmatli qog’ozlarni xarid qilishda ishlatiladigan qarz mablag’lari bo’yicha foizlar hisobi, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni xarid qilishdagi qarz mablag’lari bo’yicha foizlar hisobi kabi bir xil tartibda amalga oshirilishi ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiruvchi korxona va tashkilotlar uchun to’liq asoslidir, chunki ular tomonidan qimmatli qog’ozlarni xarid qilish doimiy uchrab turadigan operatsiyalar turiga kirmaydi. Qonunchilikda, ya’ni me’yoriy xujjatlarni ishlab chiqishda aynan mana shunga urg’u berilgan. Biroq qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyalari, aksariyat hollarda, ularning asosiy faoliyat turlariga kiradi. Shuni hisobga olgan xolda qonunchilikda qimmatli qog’ozlar jarayoni va ularning tannarxini to’g’ri shakllantirish masalalarida ularning, faoliyat turi xususiyatlarini hisobga oluvchi me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 2. Qimmatli qog’ozlarni hisobdan chiqarishga ta’lluqli xarajatlarni aks ettirish tartibi. Bugungi kunda qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilari oldida turgan yana bir muxim masalalardan biri, bu qimmatli qog’ozlarni hisobdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlarni Soliqqa tortilishining buxgalteriya hisobi hisoblanadi. Korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobining schyotlar rejasini qo’llash bo’yicha instruktsiyasiga muvofiq, qimmatli qog’ozlarning balans 34 qiymati, ularni sotish bahosi hamda boshqa moliyaviy qo’yilmalar 9220-«Boshqa aktivlarni hisobdan chiqarishlar» schyotida aks ettiriladi. 9220-schyotning debetida hisobdan chiqarilayotgan qiymatliliklarning balans qiymati xamda u bilan bog’liq xarajatlar aks ettiriladi. Ma’lumki, qimmatli qog’ozlarning vositachilarga to’langan komission mukofot xarajatlarini o’zida aks ettirgan xarid qiymati hisobdan chiqarilishi balansda 9220-«Boshqa aktivlarni hisobdan chiqarishlar» schyotining debeti va «Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar» schyotlarida aks ettiriladi. Shunday qilib, qimmatli qog’ozlarni hisobdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlarni 9220-«Boshqa aktivlarni hisobdan chiqarishlar» schyotining debetida hisobga olinadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2003 y 25 oktyabr №444-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish. xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarni shakillantirish tartibi to’g’risidagi» Nizomda boshqa turdagi mulk va sotishdan tashqari olingan daromadlar va ushbu operaitsiyalar bo’yicha yakuniy moliyaviy natija (foyda yoki zarar) soliqqa tortilishida, moliyaviy natijadan sotilgan mahsulot tannarxi, asosiy vositalar va korxonaning boshqa mulklari va sotishdan tashqari olingan daromallar va ushbu operatsiyalar bo’yicha xarajatlar chiqarilishi ko’zda tutilgan. Fikrimizcha, xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomda boshqa turdagi mulk realizatsiyasi moliyaviy natijasi tushunchasiga aniqlik kiritilmagan. Yuqorida qayd etilganidek, buxgalteriya hisobining schetlar rejasini qo’llash bo’yicha instruktsiyada keltirilishicha, boshqa turdagi mulk realizatsiyasi bo’yicha moliyaviy natijalar tarkibiga uning realizatsiyasi bilan bog’liq xarajatlar ham kiradi. O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining «Korxona va tashkilotlarning byudjetga daromad (foyda) solig’ini hisoblashi va to’lashi tartibi» to’g’risidagi yo’riqnomasida boshqa turdagi realizatsiyasidan (ushbu turga qimmatli qog’ozlar ham ta’luqli) olingan foydani (zarar), soliqqa tortishda mulkning boshlang’ich qiymati va sotilgan bahosi o’rtasidagi farq soliq bazasiga qo’shilishi nazarda tutilgan. Demak, shunday nuqtai nazar ham mavjudki, unga ko’ra yuqorida qayd 35 etilgan instruktsiyaga muvofiq, qimmatli qog’ozlarning realizatsiyasi bilan bog’liq xarajatlar soliqqa tortilmaydi. Biroq yo’riqnomaga to’liq amal qilinishiga to’g’ridan-to’g’ri olib borilmaydigan qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi amalga oshirilishida yuzaga keladigan umumxo’jalik xarajatlarining miqdoriga korxona daromad solig’i bazasi kamaytirilmaydi. Yuqorida qayd etilganidek, investitsion institutlar tomonidan qimmatli qog’ozlar operatsiyalarining amalga oshirilishi ular faoliyatining asosiysi hisoblanadi. Bular kompaniya ustavida keltirilgan. Shunday qilib, ba’zi me’yoriy hujjatlar qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining faoliyatini asosiyligini tasdiqlasa, boshqalari esa uni boshqa faoliyat turlari bilan bog’liqligini tasdiqlaydi. Qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilari faoliyatining to’g’ri aniqlanishi-soliq bazasini to’g’ri aniqlash va hisoblash, shu jumladan, qimmatli qog’ozlarni hisobdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlarning hisobi uchun, hamda asosiy faoliyat bilan bog’liq umumxo’jalik xarajatlarini to’g’ri hisoblash uchun kerakli sharoitdir. Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, yuqorida sanab o’tilgan holatlarinng kelib chiqishiga asosiy sabab qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining faoliyatini soliqqa tortish bo’yicha tartibning yo’qligidir. Amaldagi qonunchilikda professional ishtirokchilarning statusi belgilanmagan, ya’ni qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilari soliq qonunchiligi va buxgalteriya hisobining mustaqil sub’ektlari hisoblanmaydi. Ular tomonidan amalga oshirilayotgan asosiy faoliyat (qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi) qonunchilikda ba’zi hollarda boshqa faoliyat turiga olib borilgan. Qonunchilikdagi keltirilgan bunday qarama-qarshiliklar eng kamida ikkilamchi hisobni yuritishni taqozo etadi: buxgalteriya va soliq hisobi. Bunday hisobda investitsiya kompaniyalari barcha faoliyatidan soliq to’lab, bunda o’z faoliyatini amalga oshirishidagi xarajatlarni hisobga olishni olmaydi hamda ba’zi zararlar mavjudki, ular bilan fond bozorida normal faoliyat yuritish murakkab |