Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Kapital investitsiyalar auditi
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.5. Kapital investitsiyalar auditi
Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarni tekshirish chog’ida auditor xujjatlar rasmiylashtirilishining to’g’rililigiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Bunda dastavval, mazkur masala bo’yicha korxonada qanday hisob siyosati qabul qilinganligi aniqlashi zarur. Bu narsa tekshiruvni davom ettirish ketma- ketlini belgilaydi. Korxonalarda asosiy vositalarni ta’mirlashga doir xarajatlar quyidagicha hisobdan o’chirilishi mumkin: • xarajatlarning qilinish me’yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga; • asosiy vositalarni ta’mirlash uchun yaratilgan fond hisobidan; • xarajatlarni oldin 3190 - «boshqa oldindan to’langan xarajatlar» schyotiga olib borib, keyinchalik bir me’yorda tannarxga qo’shib borish. Agar hisob siyosatiga muvofiq korxonada asosiy vositalarni ta’mirlash uchun rezerv tashkil etiladigan bo’lsa, unda auditor rezerv uchun ajratmalar summasining iqtisodiy asoslanganligini, asosiy vositalarning turlari bo’yicha (binolar, inshootlar, qurilmalar va xokazo) ajratmalar miqdori ko’zda tutilganligi yoki ajratmalarining yagona normasi belgilanadi, xar oyda rezerv hisoblash tamoyliga rioya qilinishini aniqlaydi. Tamirlash uchun kilingan xaqiqiy xarajatlar yaratilgan rezerv hisobiga hisobidan uchiriladi. Shuning uchun auditor yil oxirida (ta’mirlash ishlari tugallangan xollarda) oshiqcha hisoblangan rezerv to’g’rilanganligi (storno qilinganligi)ga ishonch hosil qilishi lozim. 55 Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarnnng buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishini tekshirish chog’ida auditor, ishlab chiqarishga doir asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari tannarxga olib borilganligi, noishlab chiqarishga doir asosiy vositalarni esa o’z manbalari hisobiga hisobdan o’chirilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shunnngdek, auditor ta’mirlash ishlari kaysi usul (pudrat yoki xo’jalik usuli) bilan amalga oshirilganligini xam tekshiradi. Agar hisobot davrida lizingga olingan asosiy vositalar ta’mirlangan bo’lsa, ta’mirlash turini (joriy yoki kapital). lizing shartnomasiga kapital ta’mirlash ko’zda tutilganligi va xarajatlar kimniig hisobidan qoplanishini tekshirishi zarur. Korxonalar hisobot davrida asosiy vositalar ob’ektlarini zamonaviylashtirish va qayta jixozlash uchun xam harajatlar qilishi mumkin. Auditor bu holda quydagilarni tekshiradi: qilingan xarajatlar 0890 -«Voshqa kapital sarflar» schyotda hisobga olinganligi, ta’mirlash ishlari yakunlanganidan so’ng asosiy vositalar dastlabki qiymati oshganligi, korxona qo’shilgan kapitalining ko’payishi hisobda ko’rsatilganligi. Korxona asosiy vostalarni tamirlash bilan bog’liq barcha xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat)lar tannarxiga kiritadi, bu pirovardida moliyaviy natijaning shakllanishiga, shuningdek korxonaning foydadan byudjetga to’lovlar bo’yicha byudjet bilan o’zaro munosabatlariga xam ta’sir etadi. Auditor, eng avvalo, bu masala bo’yicha ham korxonalar kanday hisob siyosati qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim korxonalar kelgusi yil uchun hisob siyosatini qabul qilishda ta’mirlash xarajatlarini har oyda haqiqiy harajatlar hajmida hisobdan o’chiradigan tartibni qo’llaydilar. Boshqa korxonalar tamirlash fondi yaratadilar (ta’mirlashning barcha turlari uchun rezervga mablag’ ajratadilar), hakiqatda bajarilgan ta’mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa tashkil etilgan fond hisobiga hisobdan o’chiradilar. Birinchi xolatda ta’mirlashga doir barcha xarajatlar ta’mirlash qaysi hisobot davrida amalga oshirilgan bo’lsa, bevosita shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlariga ko’yilishi lozim; ikkinchi xolatda korxona balansida turgan asosiy 56 vositalarning dastlabki qiymatiga nisbatan foiz hisobida ta’mirlash fondiga ajratmalar normativi hisoblab chiqariladi. Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va o’rta biznes korxonalari, ikkinchisini esa asosiy vositalari mulklar(aktivlar)ning salmoqli qismini tashkil etadigan yirik korxonalar qo’llaydilar. Auditor ta’mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga ko’shishning to’g’riligini korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosatidan kelib chiqib, uning o’zgarish xollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta’sirini tekshirishi lozim. Asosiy vositalarga eskirish hisoblash va ta’mirlash bo’yicha korxonada qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganlagini aniqlash uchun 8910- «Kelgusidagi xarajatlar va to’lovlar uchun rezervlar» schyotining ma’lumotlari bilan tanishish zarur. Agar 8910 schyotda alohida «Ta’mirlash fondi» degan analitik schyot ajratilgan bo’lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi kanchalik asoslanganlign (iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi)ga ishonch hosil qilish zarur. Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo’yicha tabaqalangan yoki ajratmalarning yagona normasi o’rnatilgan bo’lishi mumkin. Agar yagona normativni qo’llash, auditor nuqtai nazaridan, tannarxning asossiy ko’tarilishi va Soliqqa tortiladigan bazannng pasayishiga olib kelsa, u bunday xolatni auditor hisobotida ko’rsatib o’tishi lozim. Masalan, ta’mirlash fondiga ajratmalarning yagona normasida, agar bino va inshootlarning kiymati umumiy balans salmoqli o’rin tutsa, auditor keyingi yillarda qanday ajratmalar normalari qo’llanilganini ko’rib chiqishi lozim. Asosiy vositalar(binolar, inshootlar, transport vositalari, mashinalar va qurilmalar)ning xizmat qilish muddatlari xilma-xil, shuning uchun amortizatsnya ajratmalarining yagona normalarini qo’llash unchalik to’g’ri emas. Boshqa tomondan, mashina va qurilmalarni xar xil ish smetalarida, alohida texnologik muxit va shunga o’xshash yuqori darajada eskirishga olib keladigan sharoitlarda ishlatish xam ta’mirlash fondga qilinadigan ajratmalarni tezlashtirishni taqozo etadi. Pudrat shartnomasi bo’yicha hisoblangan summalar, ijtimoiy sug’urta fondi(ISF)ga ajratmalar va 57 transport solig’idan tashqari. mehnat xaqi sarflari (byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar bilan birgalikda) kabi xarajatlarga ko’shiladi. Auditor ta’mirlash fondiga ajratmalar normativlarining texnik-iqtsodiy asosi (hisob-kitobi)ning mavjudligi va xar oylik ajratmalar qilishda ularga rioya qilinganligiga ishonch xosil qilishi lozim. Pudrat usulida bajarilgan ta’mirlash ishlari auditining xususiyatlari. Bu xolda ta’mirlash ishlari tuzilgan shartnomalar asosida pudratchi tashkilotlar tomonidan bajariladi. bunda 6010 «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyotida aks etirilgan, korxonaning ta’mirlash tashqilotlari bilan hisob-kitoblari tekshirish ob’ektlari bo’lib hisoblanadi. Shuningdek, ta’mirlash ishlari tadbirkor jismoniy shaxslar yoki tadbirkor bo’lmaganlar bilan tuzilgan pudrat shartnomalariga asosan xam bajarilishi mumkin. Sarflarni ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shish faqat ta’mirlash ishlarini bajarish smetasi shaartnoma bilan ko’zda tutilgan xolatdagina mumkin. Agar bunday bo’lmaganda, jismoniy shaxslar bilan tuzilgan pudrat shartnomalari bo’yicha bajarilgan ishlar uchun qilingan xarajatlar korxonaning sof foydasi hisobiga xisobdan o’chirilishi lozim. Jismoniy shaxslardan byudjetga daromad solig’i ushlanishi va o’tkazib berilishi lozim. Xo’jlik usulida bajarilgan ta’mirlash ishlari auditining xususiyatlari. Avval ta’kidlab utilganidek, ta’mirlash fondi tashkil etmaydigan ko’pchilik korxonalar barcha qilgan xarajatlarini ularning qilinish me’yoriga qarab mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlariga qo’shadilar. Katta va o’rta korxonalarda maxsus ta’mirlash xizmatlari (tsexlar, uchastkalar) bo’lishi mumkin. Bunday bo’linmalarning xarajatlari amalda ta’mirlash turlari: joriy, o’rta, kapital ta’mirlash bo’yicha 2310 «Yordamchi ishlab chiqarishlar» schyotining «Ta’mirlash ustaxonasi» analitik schyotida oldindan yig’ilib ta’mirlash ishlari tugallanganidan keyin korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosatiga ko’ra 2310-schyot kreditidan ishlab chiqarish schyotlari (2010, 2510, )ning debetiga yoki ta’milash fondi (8910-schyot «Ta’mirlash fondi» analitik schyoti) hisobiga hisobdan o’chiriladi. Kapital va o’rta ta’mirlash uchun smetalar tuzilgan bo’lishi lozim. Bularning xammasi auditor tomonidan tekshiriladi. 58 U xo’jalik muomalalarini hujjatlashtirish tartibi bilan tanishib chiqishi kerak. Dastlabki hujjatlar (materiallarni olish uchun talabnoma va boshqalar)da xarajatlarning Qo’nalishi, ya’ni ta’mirlash ishlari ko’rsatilishi lozim. Auditor korxona ma’muriyatiga nuqson (defekt)lar vedomostiga asosan tuziladigan, choraklarga bo’lingan, ta’mirlash ishlarini o’tqazishniig 1 yillik rejasini tuzishni tavsiya qilishi mumkin. Bu tadbirlar o’z navbatida korxonalarga ta’mirlash maqsadida mablag’lardan samarali foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirishga imkon yaratadi. Xulosa qilib aytganda, asosiy vositalarni malakali auditorlik tekshiruvidan o’tkazish, sifatli auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi tuzish uchun ushbu hisob ob’ektini xar tomonlama sinchiklab tekshirish, ma’lumotlarni tahlil qilish, shuningdek, bu ishga kirishishdan oldin asosiy vositalar hisobiga doir barcha me’yoriy xujjatlar xamda boshqa zarur manbalardan iborat ma’lumotlar tuplamini shakllantirish; Shundagina auditor malakali tekshiruv o’tkazib. korxonaga (mijozga) sifatli xizmat ko’rsatishi va qimmatli maslahatlar berishga erishishi mumkin. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|