‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

D o ro   I  Q ah ram o n   shahri  yaqinidagi  Behistun  qoyasida  haybatli  lavhani 
n aq sh   etish g a  buyurgan.  414  q a to rd a n   iborat  m atn  152  m e tr  balandlikda 
b esh  u stu n d a   berilgan.  Y ozuvning  h a r  b ir  xat  boshi  «D oro  sh o h   gapir- 
m okda...»,  «M en  -   D oroyovush  sh o h   gapirm oqdam an,  m en  sh o h   b o ‘1- 
g a n im d a n   s o ‘ng  k o ‘p   ishlar  am alga  oshirildi...*,  degan  iboralardan 
b o sh la n ad i.  M a tn   tagida  D o ro   I  ning  juda  katta  b o 'rtm a   naqshi  o'yilgan. 
R a sm d a   asirga  olingan  to ‘q q iz   n afa r  podshoh  va  u ru g '-aym oqlarnm g 
b o sh liq lari  qoMlari  b o g 'lan g an   h o ld a  D oro  I  oldiga  shaylanganlar.  Tuzilishi 
n u q ta i  nazarid an   yozuv  u c h   q ism d a n   -   kirish,  asosiy  qism   va  xulosadan 
iborat.  M a tn   va  rasm da  m ilo d d an   aw algi  5 2 2-519-yillardagi  voqealar
tasvirlagan. 
.
K o ‘rinib  turibdiki,  m a zk u r  yozuv  ko‘p   jih a tla n   bilan   reportajga 
o ‘x shaydi  M atn   y o n m a -y o n   u c h   tilda  -   qadim iy  fors,  elam   va  bobil 
tilla rida  tayyorlangan.  Q ad im iy   fors  tili  esa,  ba’zi  farazlar  b o ‘yicha,  o ‘sha 
z a m o n la rd a   ayrim   paytlari  xalq aro   til  vazifasini  bajargan  va  alifboli 
a ra m e y a   tilin i  qism an  o 'z ig a   q am ra b   oigan.  Birinchi  xalqaro  til  sifatida 
b o b il  tiü   ishlatilgan.  D alillarga  asoslanib,  biz  Behistun  yozuvini  dunyodagi 
en g   q ad im iy   xalqaro  p ro to re p o rtajlard an  biri  sifatida  tasniflasa  bo  ladi,  deb 
hisoblaym iz.  Shuni  ham   t a ’k idlash joizki,  uch  tildagi  b u n d ay   m atnlar  Eron
to g ‘larid a  ko‘p   uchraydi.
M esopotam iyadsi  to p ilg an   tangachalardagi  yozuvlar  X IX   asrda  F ran- 
siy a d a  c h o p   etilganida  ja m i  k atta  besh  jild  kitobni  tashkil  etdi:  ikki judi
q a d i m i y   m a t n l a r ,  ik k i j il d i  
—  rasm lar  va bír jildi  —  sharhlar.
Alifboli  yozuv.  Alifboli  yozuv  fm ikiyaliklar  to m o n id an   kashf etilganligi 
h aqidagi  fikr  fanda  qabul  qilingan.  Ayrim  m a’lum otlarga  k o ‘ra  ular 
q ism a n   sem itlardan  hisoblanadi.  H aqiqatdan  ham ,  u lam ing  alifbosi  dunyo 
b o 'y ic h a   tarqalib,  ko‘p  zam onaviy  alifbolar  u chun  asos  bo  lib  xizmat 
q ilg an .  A m m o  tarixda  birin ch i  alifboni  fmikiyaliklar  ixtiro  qildi,  degan  gap 
u n c h a lik   to ‘g*ri  em as.  C h u n k i  u lard an   oldin  bunday  natijalarga  boshqa 
e la tla r  h a m   erishgan.  F a q a t  m a ’lum   sabablarga  ko‘ra  u lam in g   kashfiyotlari
k en g   yoyilm agan. 
. . .   « 
,  t, 
-
A lifboning  paydo  b o ‘lishi,  eng  aw alo ,  unga  ehtiyoj  k atta  bo  lganligi
b ila n   izolilanadi.  Ieroglif  yoki  m ixxatlarda  yozish  ju d a   noqulay  va  ko‘p 
v a q tn i  ta lab   q ilar  edi.  B u n d ay   yozuvlarda  belgilar  so n i  h ad d an   tashqari 
k o ‘pligi  sababli  ularning  h am m asin i  tez  va  to ‘g ‘ri  yodlash  h am d a  íshlatish 
o so n   em asdi.  B undan  ta sh q ari,  s o ‘zlar  ko‘paygan  sari  aw a lg i  usulUirda 
to v u sh   va  b o ‘g‘inlarn i  a n iq   talaffuz  qilish  qiyinlashdi.  Shu  sababli 
m a d a n iy a ti  rivojlangan  xalq  va  elatlar  vakiUari  to m o n id a n   yangi  yozuv 
tu rla rin in g  tin m asd an   izlanilishi  o d atiy   holga  aylandi.
Y axshi  natijalardan  biriga  K rit  orolida  yashaydiganlar  enshdi.  1900- 
y ild a   o 'tk az ilg a n   qazilm alar  ja ra y o n id a   ingliz  arxeologi  A-Evans  oroldagi 
sa ro y la rd a n   birida  ikki  x ü   ierogU f  va  ikki  xil  uzunchoq,  chiziqh  (ли ­
н е й н о е )  yozuvlam i  topdi.  C h iziq li  yozuvlar  pishiq  g‘ishtlarda  m iloddan 
a w a lg i  X V II I- X IV   asrlarda  tushirilgan  ekan.  U lardan  birinchisi  bug'm li
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yozuvda  arxaik  axey shevasida  bitilgani  aniqlandi.  Ik k in ch i  chiziqli  yozuvni 
hali  o ‘qishga  muvaffaq  b o ‘linmagan.  Alifboli  y ozuv  ko‘rinishiga  biroz 
o'xshaydigan  krit  yozuvi  keyinchalik  n o m a’lum   sh a ro itd a  iste’m oldan 
chîqib  ketdi.  Krit  yozuvi  bilan  b ir  qatorda  q ad im iy   ugariya,  paleoarabiya 
alifbolari  ham  b o ‘lgan.  Paleoarabiya  yozuvi,  o ‘z  navbatida,  tamudiy, 
sofaten,  lixyanit va  qadim gi janubiy arabiy  alifbolar asosida  shakllangan.
Finikiya  alifbosiga  asoslangan  yozuv  m iloddan  a w a lg i  XV asrda  barpo 
etilib,  taxm inan  ikki  m ing  yil  qo ‘lIanilgan.  M a zk u r  aliibo  qadim iy 
xanaanlîk  bo ‘g ‘inli-rasm li  yozuvdan  kelib  c h iq q an ,  degan  taxm inlar  bor. 
Q adim iy  xanaanlik  yozuvga  likialik,  lidiyalik  va  karetlik  alifbolar  ham  
asoslangan,  am m o  u la r  rivojlanm asdan  y o ‘q o lib   ketdi.  U shbu  alifbolar 
ichida  eng  qulayi  finikiyalik  bo ‘lgani  u ch u n   u   k eng  yoyildi,  yillar  o ‘tib 
undan  sug‘d,  uyg‘u r   va  m o ‘g ‘ul  alifbolari,  keyinchalik  esa  turkiy alifbo  ham 
tashkil  topdi.
Ayrim  farazlarga  qaraganda,  fm ikiyaliklar  gikkoslarga  tegishli  elat 
b o ‘lgan.  M a’lumki,  gikkoslar  asli  m iloddan  a w a lg i  1700-yilda  M isrni 
egallab  oigan  M arkaziy  Osiyolik  qabilalar  edi.  B irinchi  m arta  alifboli, 
ya’ni,  harfli  yozuvdan  Finikiyaning  Biblos  shah rida  m iloddan  15  asr 
m uqaddam   foydalanilgan.
Tarixiy  m anbalarda  (jum ladan,  H ero d o t  asarlarid a)  fmikiyaliklar juda 
ustam on  o dam lar  sifatida  t a ’riflanadi.  U lar  M isr,  E llada,  Q adm   va  boshqa 
hudud  ham da  shaharlarga  o'zlari  bilan  birga  q a to r  fan  va  san’at  turlarini 
olib  kelganlar.  A m m o  o ‘sha  vaqtlarda  m azkur  e la t  vakillariga  u  q adar 
yuqori  adabiy  yoki  estetik  did  xos  em asdi.  U la r  k o ‘p roq  savdo-sotiq  bilan 
shug'ullanadigan  tadbirkorlar  edi.  Ieroglif  va  m ixxat  yozuvlari  savdo 
operatsiyalari  u chun  u n ch a  qulay  b o ‘lm aganligi  ularni  harfli  alifboni 
yaratishga  d a ’vat  etdi.
F inikiyaliklardan  ko ‘zga  ko‘rinarl\  yirik  tarix iy   solnom a,  ilmiy  yoki 
falsafly  tadqiqotlar,  hatto   she’riy  asarlar  qolm agan.  Bu  elatning  asosiy 
m aqsadi  —  boylik  o ttirish  va  tin ch-osoyishta  yaxshi  hayot  kechirish 
b o ‘lgan.  Finikiyaliklar  boshqa  xalqlar  bilan  n izoga  borishm as  va  jang 
qilm as  edilar.  H atto ,  u lam tn g   doim iy  arm iyasi  h a m   y o ‘q   edi.  Biror  kuchli 
podshoh  o ‘z  askarlari  bilan  flnikiyaliklarga  tegishli  sh a h a r  va  qishloqlarni 
bostb  olish  harakatini  boshlasa,  u la r  soliq  va  so v g 'a-salo m la r  berib  qutulib 
qolardilar.
T arixchilam ing  kuzatuvlariga  k o ‘ra,  bu  eng  o so n   va  arzon  yo‘llardan 
biri  ekan.  Oliy darajadagi  h unarm and  va  savdogarlar  b o ‘lgan  ham da  asosan 
darom adli  sohalam i  egallagan  fm ikiyaliklar  m o d d iy   jih a td a n   o ‘zlarini  te z 
o rad a  yana  tiklab  olardilar.
Alifbo,  uning  asosida  paydo  b o ‘lgan  yozuv  kom m unikatsiya  jarayon- 
larining  ancha jadallashuviga  sabab  bo'ldi.  Ayrim  m am lakatlarda  tezlik  bilan 
yozishga qaratilgan  maxsus  usullar  ham  jo riy  etijdi.  M asalan,  qadimiy Misrda 
bunday yozuv  «ieratika*  nom ini oigan.  M iloddan a w a lg i  V II  asrda esa tezlik 
jihatdan  ieratikadan  ham   o ‘tadigan  dem otika  (xalq  yozuvi)  qo‘llanila
www.ziyouz.com kutubxonasi

---