ta rix id an m isollar keltirish m u m k in . Assuriya podshohi S alm anasar II
(m ilo d d a n aw a lg i XIX asr) ,3 5 yil hukm ronligi davrida shu tarzdagi
y o zu v lard an an chasini q oldirib, u lard a b ir yil boshqasidan qaysi jihatlari
b ilan farqlan g an in i ta ’riflagan. M asalan, b u yil Bobilga yurish bo Idi, bu yil
N a iri y erlari zabt etildi, bu yil kedrlar m am lakatida (Livanda) ushbu
d a ra x tla r ch o p ild i va hokazo m a ’lum otlar beriladi. Ikkinchi kichik guruh
y o zu v larid an ham im peratorlar o ‘zlarini m aqtanishdan tiyolm aganlarim
isbotlovchi «m en barcha yerlarim d an son-sanoqsiz lashkarlarim ni yig dim*,
«m ardlik bilan o ch iq dengizga chiqdim *, «shaxsan o ‘zim 24 m a rta F urot
dary o sin i k echib o ‘tdim * degan m azm undagi m isollam i k o ‘plab keltirish
m u m k in .
*-i
Ik k in c h i guruhga kiradigan k o ‘p solnom alarda turli protojum alistik
ja n rla m in g sifatlari uchraydi. Assuriya podshohi T iglat P alassar o ‘z
y iln o m asid a yozishicha, u Q uyi Z ab d a n boshlab 0 ‘rta yer dengizigacha
b o ‘lgan 42 m am lakatni p o d sh o h la ri bilan birga o 'zig a qaram qilib oigan
ek an . M isr fir’avni T utm os III n in g K am ak solnom alari ayrim jihatlari
b ila n reportajlik xususiyatlariga ega bo'lib, k o ‘chirm a gap va notiqlik nutqi
belgilari bilan ancha bezatilgan. M onolog, dialog, m urojaatnom a va boshqa
sh u kabi fazilatlarga boy yilnom alar ham uchraydi.
K itob im izn in g
m azkur
qism in i
to ‘g ‘ri
tushuntirish
m aqsadida
ta k ro rla sh g a m ajburm iz — q ad im iy Sharqda yozilgan asarlam i (jum ladan,
p ro to ju m a listik m ateriallam i) ja n rla r asosida aniq tasniflashning iloji yo q.
D em a k , bizning m a’lum b ir yozuv u yoki bu janrga taalluqli deyishim iz
sh a rtli b o ‘lib, m uayyan yozuvdagi yetakchi xususiyatiga qarab shunday
x u lo sa chiqarm oqdam iz.
.
.
P rotojurnalistika ja n rlari n u q ta y i nazaridan birinclu o rm m lusobot
egallaydi. H aqiq atd an h am , k o ‘p yozuvlar xuddi im peratorlar o ‘z xalqi
(elatlari, jam oalari, qabilalari) o ld id a hisobot berayotgandek tayyorlangan.
B u n d a y yozuvlar qadim iy A ssuriya va Bobilda, ayniqsa, k o ‘p uchraydi.
U la m in g ayrim lari esa o ‘sha davrlardagi om m aviy hayot, g ‘oya va
q a d riy a tla r haqida batafsil m a’lu m o tla r beradi. M asalan, Assuriya podshohi
T ig lat P alassarning shu m azm u n d ag i hisoboti m ing q ato rd a n ko'p ro q n i
ta sh k il qiladi. Yoki qurilishlar va janglar haqidagi protohisobotlardan
n u sx a lar olinib, m am lakatning tu rli burchaklariga yuborilar, binolam ing
p oydevorlariga q o 'y ila r edi. M isr fir’avni A m enxotep III yozuvlarida turli
ib o d a tx o n a la r barpo etilishi h aq id a k o ‘p axborot keltirilgan.
A yrim protohisobotlar sh u n d a y bir reportajlik ruhi bilan sug‘orilganki,
u ia m i o ‘qigan kishi o 's h a davrdagi voqeani ko‘z oldiga keltirishi qiyin
em as. M asalan, Sargon, m en viloyatlar rahbarlarini, d o n o arboblar, ram m ol
(astrolog)lar, k atta am aldorlar, y erlar boshliqlarini o ‘z saroyim da yig‘ib,
m u h im m asalalam i hal q ilg a n m a n , deya yozadi. A shurbanipal sh unday bir
h o d isa n i tasvirlaydi. Q aysidir y e rja rn i egallaganidan keyin u o ‘sha joylarga
o ‘ziga m a ’q u l podshohlarni tayin lab , poytaxtga qaytadi. A m m o keyinchahk
u la r x iy o n a t qiladilar. «M ening q o ‘m ondonlarim m azkur voqealar haqida
www.ziyouz.com kutubxonasi
eshitgach, dushm anlarga xabar berib yuborgan e lc h ila m i qo'lga tushirib,
xoinlam i zanjirband qildilar», deb ta ’kidlaydi A shurbanipal.
T urkum reportajlar shaklida bitilgan yozuvlar h a m mayjud. Bunday
xatlar voqealarga j o ‘rlik tarzida yozilgan, N a tija d a , h o d isa la r m azm uni va
ketm a-ketligi xuddi b ir turkum reportajlardek ta assu ra t qoldiradi. Aynan
shu uslubda Xaldeya im peratorlari o 'z la ri o 'tk a z g a n k atta tantanalar,
ibodatxonalam ing ochilish marosimlari, yetti ku n d avom ida xalqqa bepul
no n tarqatishlari, qarzdorlar va qam alganlarni a v f etishiari haqida bayon
qüganlar.
Tabiiyki, protoxabar janri ham kcng q o ‘llanilgan. M asalan, saroy va
ibodatxonalar qurilishlari haqidagi axborot ay n a n sh u uslubda berilgan.
Q adim iy M esopotam iya va M isrda m iloddan a w a lg i XXV—XX asrlarda
binolar peshtoqlariga ushbu ibodatxona sh u xudo nom iga, falon podshoh
tom onidan, shu m aqsadda, falon vaqtda barpo etilg a n m a ’nosida bitilgan
m atnlar talaygina.
Qizig'i shundaki, qadim zam onlardagi yozu v lard a bugungi eng tezk o r
jum alistik a alom atlari ham uchrab turadi. In te m e td a n foydalanayotgan
OAV xodim lariga m a’lumki, Virtual ta rm o q d a joylashtirilgan juda ko‘p
m a’lum otlar nihoyatda qisqa m azm unda beriladi. Burungi axborotlar
ichida ham shundaylari uchraydi: «M en, K ir, A h am o n iy lar sulolasi pod-
shohi» tarzida xabar beradi ular.
Qadim gi du n y o
imperatorlari o'zlari haqida
ÿobiy m a ’lum otlar
yozdirganliklariga bag'ishlangan qism ni bir fakt b ilan yakunlam oqchim iz.
Albatta, bunday ishlam i uyushtirishda u la r h a d d a n oshgan, ya’ni yolg‘on
axborot tarqatgan paytlar ham k o ‘p bo'lg an . M asalan , M isr malikasi
X atshepsut boshqaruvidagi davlat aholisi o ld id a o b ro ‘sini yanada ko‘tarish
maqsadida o'zining rasmini erkak shaklida, soqol bilan tasviriashga buyurgan.
Iraperatorlar va ruhoniylarning ax b o ro t ta rq a tis h sohasidagi monopo-
liyalarini chegaralashga qaratilgan h a ra k a tla r. Bu m asalani hal qilishning
m uhim ligi qadim zam onlarda h am ta ’kidlangan. B uyuk Aflotun im pe-
ratorlar
hukm dorJigini
isitma
aralash
aiah siray o tg an
hokim iyatga
qiyoslagan. 0 ‘xshatishning to ‘g ‘riligi q adim iy S h arq tarixi misolida ham
ko'rinadi. Im pcratorlar va ruhoniylar o ‘z ax b o ro t tizim iarini rivojlanti-
rishda nafaqat ziyolilar xizm atidan, balki harb iy lar, m irshablar, q o ’riq-
chilardan ham foydalanganlar. Y a’ni, h u k m d o rla r ix tiyorida g ‘oya va kuch
b o r edi. Shuning u c h u n ular o ‘zlariga to ‘g ‘ri k elm ag an , qarshi g'oyalam i
nafaqat boshqa g‘oya yordam ida, balki shu bilan birga kuch ishlatib ham
sindirganlar. N atijada, adolatsiz im peratorlar yakkahokim ligi davrida ja -
m iyatning rivojlanislii to ‘xtab qolardi yoki o rq a g a qaytardi. U shbu
vaziyatni ko‘plab tarixiy m isollar bilan isbotlash m u m k in .
O m m aviy kom m unikatsiyalar nuqtayi n a z a rid a n bunga eng yaxshi
dalil — kutubxonalar va nodir asarlarning y o 'q o tilish id ir. M a ’lumki, «Aves-
to» 12 m ing (ayrim m anbalarda 22 m ing) q o ra m o l terisida tilla harflar
bilan bitilgan edi. Iskandar Z ulqam ayn M a rk a ziy O siyoni egallaganidan
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |