‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

notiqlik sa n ’atiga  k o ‘p  e ’tibor berilardi,  chunki  uning  yordamida dalillar,  diniy 
va boshqa q arashlar qaram a-qarshi  ruhda talqin etilardi.
Avliyo  A vgustin  kesatib  notiqlik  s a n ’atin i  «g'olibona  vaysaqilik*  deb 
atagan  b o ‘lsa -d a ,  «g‘oübona»  so‘zi  orqali  u  notiqlikka  ijobiy  m unosabatim  
bildira  o igan  va  u n in g   im koniyatlari  kengligini  ta n  oigan edi.
0 ‘sh a   d a v m in g   k o ‘p  asarían   notiqlik  m a ’nosida,  notiqlik  y o 'nalishida 
yaratilgan,  b u n g a   siyosiy,  huquqiy,  diniy  va  boshqa  m atn lar  m isol  b o ‘la 
oladi.  U la r  k o 'p in c h a   o 'zig a  xos  m anifestga  aylanar  va  xalq  om m asini 
m uallif u c h u n   k erakli  b iro r b ir yo‘nalishda  harakat  qilishga  u n d ar  edi.  Xalq 
om m asiga  m o ‘ljallangan  publitsistik  m a tn la r  cherkov,  qirol  saroyi  o ‘z 
oldiga  q o ‘ygan  vazifalar  chegarasidan  c h iq q an   holda  om m aviy  tus  olardi. 
N atijada,  u la m in g   m aqsadi,  vazifalari  h a m   o ‘zgarishga  d u ch o r  b o ‘lardi. 
B unday  m a tn la r,  ag a r  ular  nihoyatda  m o h iro n a  va  dolzarb  m avzuda  bitil- 
gan b o ls a ,  xalq  m ulkiga  aylanar  va  to r  oligarxiyaga  xizm at qilm as edi
N o tiq ü k   s a n ’a tin in g   shakllari  haqida  sh u n i  ta ’kidlash  joizki,  ularda 
ikki  xil  n u q ta y i  n azarning  qaram a-q arsh i  q o ‘yilishi,  bahs,  dialoglar 
keltirilishi  o ‘sh a   d a v m in g   om m aviylashgan  qonuniyatlaridan  sanalardi.  P er 
A belyam ing  « H a  va  y o ‘q»  deb  nom langan  kitobi  ham   savol-javob  tarzida 
yozilgan.  B u n d a y   b a y o n   shakü  o ‘rta  asrlar  sxolast-faylasuflari  orasida  keng
tarqalgan  o d a tiy   h o l edi.
O 's h a   p ay tla rd a   qism an  b o ‘lsa-da,  dem okratiyaga  am al  q ih n p n k i, 
buni  h am   o ‘rta   asrlarga  xos  yana  b ir  qon u n iy at  deyish  m um kin.  X o 'sh ,  u *  
davrda  d e m o k ra tiy a   q an d ay   ko‘rinishda  n am o y o n   b o ‘lgan?  0 ‘shanda  ikki 
xil  m adaniyat  m avjud  edi:  to r  m adaniyat  va  xalq  m adaniyati.  B irinchi 
(keng  ilm iy  m a ’n odagi)  m adaniyat-bu  oliy  tabaqa  vakillariniki  bo  lib, 
uning  asosiy  tili  lo tin   tili  edi.  Bu  tilda  bitilgan  asarlarni  esa  faqat  o ‘qim ishli 
kishilar,  y a ’n i,  d in   arboblari,  olim lar,  faylasuflar,  qirollar,  saroy  ahli  o ‘qiy 
olardi.  B u n d a n   ta sh q ari,  om m aviy  xalq  m adaniyati,  m uayyan  bir  xalq
m adaniyati  h a m   m avjud edi.
Bu  m a d a n iy a tla r  bir-biriga  q ara m a-q arsh i  turardi.  D em okratik  g oya- 
lar  yuqori  m a d a n iy a tlila r  doirasida  qola  olm asdi,  chu n k i  bunda  u la r  yo ‘q 
b o ‘lishga  m a h k u m lig id an   um um iy  om m aviy  m adaniyatga  singib  o ‘tardi. 
Y uksak  g ‘oy alar,  id eallar  esa,  om m aviy  d em o k ratik   tus  olish  orqali  xalq 
diliga  jo   b o ‘Ub,  u n in g   m ulkiga  aylanar  edi.  0 ‘ita   asrlarning  dem okratik 
y o ‘nalishi  x u d d i  a n a   shu  xususiyatda  m ujassam   ifodasini  topdi.  M asalan, 
o ‘sha  d av r  un iv ersitetlarid a  kafedra  «kom m una»,  y a ’ni,  «jamiyat*  deb 
atalardiki,  b u  ja m iy a t,  o m m a ,  guruh,  ittifoq  m a ’nolarini  anglatardi.  K afed- 
raning  k o m m u n a   d eb   atalishiga  y an a  bir  sabab  aynan  kafedradan  turib
xalqqa  m u ro ja at  q ilin a r edi. 
( 
,
Va  n ih o y a t,  o ‘rta   asr  Yevropasiga  m u su lm o n   dunyosining  ta   sin   ju d a  
kuchli  boU gan.  Ib n   S ino,  Ibn  R ushdning  yevropaük  davom chilari  haqida 
gapiradigan  b o 'ls a k ,  b u   bilan  biz  S harqni  G ‘a ib   orqali  tanishtirgan  b ° ‘la” 
m iz.  K o ‘pg in a  yevropalik  olim lar  arab,  aslida  esa,  m usulm on  m ualliflan 
o ‘rta  asr  Y evropasi  taraqqiyotiga  shubhasiz  hissa  qo'shganliklarini  ta ’kidlab 
o ‘tishgan.  A rab  m am lak atlari  va  M arkaziy  O siyoni  o ‘z   ichiga  oigan  o ‘rta  
asr  m u su lm o n   d u n y o si  G retsiya  va  R im n i  qam rab  oigan  Y evropadan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

allaqachon  o ‘zib  ketgandi.  Yevropani  xristian -d in iy   reaksiya  azobga  sola- 
yotgan  bir  paytda,  S harqda  fan,  ijtimoiy  .fikr,  davJatchiük  va  ijtimoiy 
hayotning boshqa  sohalari guUab  yashnayotgan  edi.
Jum ladan,  arab  falsafasining  ta ’siri  tan  o lin g a n   va  keng  ko'lam da 
o ‘rganÍlgan.  M asalan,  dinshunoslik  m agistri  p ro to irey   lo n n   Arsentevning 
1913-yili  M oskvada  n ash r  etilgan  «Buyuk  K arld a n   to   Reformatsiyagacha* 
nom li  kitobining  bir  bobi  «Arab  falsafast,  u n in g   X III  asr  sxolastikasi  va 
jamiyaü
  yo‘naJishlariga  l a ’sin*  deb  nom Jangan  edi.  PoJyak  olimi  Y uzef 
Borgosh  ftkrícha,  A rastu  falsafasi  uning  izdoshlari  to m o n id an   asi  nusxada 
o'rganiüshi  oson  ish  em as  edi,  chunki  G ‘a rb d a  q adim gi  grek  tilini  yaxshi 
bilishmasdi.  S huning  u c h u n   G 'a rb   qadim gi  g rek   ilm ini  arab  m anbalari 
orqali  o'rgana  boshladi.
M a ’lum ki,  XIV— XVI  asr  Yevropa  universitetlarining  dinshunoslik  va 
falsafa  fakultetlarida  A rastudan  keyin  Ibn  S ino  va  Ib n   R ushd  asosiy  nom lar 
hisoblanardi.  A rastu  t a ’lim oti  uning  asarlariga  Ib n   S ino  yoki  Ibn  Rushd 
yozgan  sharhlar  va  izohlar  orqali  talqin  e tila rd i,  o ‘rganilardi.  (Akadem ik 
M uzaffar Xayrullaev  ular  qatoriga  Forobiyni  h am   kiritadi).  Ammo  G ‘arbga 
ham on  din  xalal  berardiki,  ham m a  gap  ham   a n a   sh u n d a   edi.  Ibn  Sino  va 
Ibn  Rushd  fikrlari  shunchaki  sharh  yoki  izoh  yoxud  tushuntirishlar 
bo'lm asdan,  A rastu  t a ’lim otini  rivojlantirishga  h a m   xizm at  qildi.
Buni  o ‘rta  asrlam ing  m ashliur  faylasufi  F o m a   Akvinskiy  ham   ta n  
oígan  edi.  0 ‘zining  «liohiyot  um um lashm asi»  d e b   atalgan  kitobida  u  quyi- 
dagilarni  yozadi:  «Ibn  S ino  borliqni  m ulohazalash  qobiüyati  va  ta sa w u r 
etish  qobiliyati  orasida  joylashgan  beshinchi  potensiya  deb  ta ’riflaydi. 
U ningcha,  ushbu  potensiyaga  ta saw u rd a  h osil  qilinadigan  shakllam i  b o ‘- 
laklash  (taqsim lash)  va  chog‘ishtirísh  kiradi.  B u n d a  biz  oltin  va  to g ‘ 
shaklini  ta s a w u r  etib ,  ulardan  hech  q ach o n   k o 'rilm a g a n   yagona  oltin  to g ‘ 
shaklini  hosil  qilam iz».
B undan  tash q ari,  Ibn  Sino  va  Ibn  R u sh d n in g   o 'rta   asrdagi  Yevropa 
publitsistikasi  g'oyalarining  taraqqiyotiga  q o ‘shgan  hissasi  haqida  ham , 
qisqacha  b o ‘lsa-da,  aytib  o 'tishim iz  iozim .  Ib n   S ino  A rastuning  m etafizika, 
gnoseologiya  va  m an tiq   sohalaridagi  a n ’a n a la rin i  davom   ettirdi.  U ning 
Sino  fikricha,  d u nyoning  yaratilishi  vaqt  bilan   b o g ‘liq  em as,  dunyo  X u- 
doning  vaqtdan  tashqari  em onatsiyasi,  ya’n i,  ru h   va  ta n a   (vujud)  ongining 
intihosi,  universal  tafakkur  va  dunyoviy  ruh  alo h id a-alo h id a  ong  va  ru h - 
larga  b o lin a d i.  Bu  fikr  biroz  b o ‘lsa-da,  d ahriylikka  yaqin  turadi,  shuning 
u chun  m usulm on  dinshunoslari,  ju m lad a n   E ro n   faylasufi  g'azzoliy  Ibn 
Sinoni  dinsizlikda  va  koflrlikda  ayblaydi.  U m u ra a n   olganda,  Ibn  Sinoning 
falsafiy,  ilm iy  asarlari  Sharqda  ju d a  m a sh h u r  ed i,  shuning  uchun  ular 
G ‘arbga  ham   te z d a   ko ‘chib o ‘tdi.
0 ‘rta  asrlarda  Yevropa  universítetlari  aso san   Ibn  Sino  va  Ibn  R ushd 
g ‘oyalariga  tayanardi.  Ib n   Sino  fikricha,  ta b jat  X u d o   tom onidan yaratilgan, 
uning  ibtidosi  X udo  bilan  bog‘liq,  keyinchalik  esa,  tabiat  o ‘z  qonunlariga 
asosan  rivojlangan.  A ynan  m ana  sh u   dahriylik  u n su ri  m usulm on  din sh u - 
noslariga  ham ,  xristianlaiga  ham   yoqm asdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---