Shunday qiiib, « n e m is sa n ’ati» deb nom oigan m atbaachilik ishi
paydo b o ‘lgach, b irin c h i o ‘n yilliklardayoq nafaqat ne m is aholining, balki
b u tu n Y evropa va ja h o n m adaniyatining m ulkiga aylandi. Buni keyingi
asrlarda so d ir b o ‘lgan v o q e a la r ham tasdiqlaydi.
2-fasl. QoMyozraa varaqalar
G arch i XV a s rd a b o sm a uskuna ixtiro qilingan b o ‘lsa ham , barcha
yangiliklar asosan q o ‘lyozm a usulda tarqatilar edi. Jurnalistika shaklla-
nishining ilk b o sq ic h la rin i uning bozor iqtisodiyoti davrida butunlay
shakllanib ulgurgan aso siy taraqqiyot mayllari belgilab berdi. M a ’lum ki,
dastlab yorqin tijo riy x ara k terg a ega b o ‘lgan ju rn alistik a o ‘sha vaqtda yangi
tashkil topayotgan b a n k va ishlab chiqarish kapitali bilan uzviy bog'liqlikda
rivojlanib bordi. XV—X V I asrlarda axborot ta rq a tish havaskorlik m ashq-
laridan n ihoyatda o b r o i i va sam arali tadbirkorlik, kasb turiga aylandi.
Y angiliklar savdosining avj olishi Venetsiyada «Avizo» deb atalagan
qo'lyozm a gazetad an b o sh la n g an va bu turdagi n ashrlam ing ilk bora tar-
qatilishi 1566-yilga t o ‘g “ri kelib, faqat V enetsiyada em as, balki G erm a-
niyada h am k u zatilgan. Leypsig, Nyiirnberg, Strasburg, Augsburg, F ra n k
furt nafaqat G e rm a n iy a n in g yirik savdo va universitet (oliy t a ’lim ), balki
axborot m arkazlariga h a m aylandi. Nyurnbergni «G erm aniyaning ko‘zi va
qulog‘i* deb a tag a n d a L y u te r aynan shuni nazarda tu tg an b o ‘lishi ehtim ol.
0 ‘sha • davrda q o ‘lyozm a yangiliklar axborotnom asi (vedom osti)ni
tarqatuvchi F ugerlar b y u ro si nihoyatda shuhrat q ozondi. U lar tom onidan
ko ‘chirilgan, hozirgi k u n d a g i gazetalam ing o ‘sha davrdagi k o ‘rinishlari deb
baholash m um kin b o ig a n q o iy o z m a varaqalar 1568—1605-yillar oralig'ida
Y evropaning b arc h a qism larig a keng tarqalar edi. F ugerlam ing Leypsigda
joylashgan savdo uyi a m a ld a Yevropaning b arc h a davlatlari, qirollar
qarorgohlari, k n yazlildar, savdo tashkilotlari va h atto k i R im dagi patritsiylar
u ru g 'i birlashm asi (k en g a sh i — Р им ская кури я) bilan tijoriy aloqalarni
keng y o ‘lga q o ‘yishga erishgandi. Bu, shubhasiz, o ‘sha davrda Fugerlar
axborot tarq atish x iz m ati yuqori darajada bo ‘lganini k o ‘rsatadi. M azkur
byuroning rahbarlari, ishchi-xizm atchilari Y evropa siyosiy va tijoriy
hayotiga oid b arc h a v o q ea la rd a n boxabar b o ‘lishga intilishardi.
0 ‘sha vaq tlard a h a m ax borot tadbirkorlar to m o n id a n sotiladigan
asosiy tovarga aylanib ulgurgan edi. Leypsigda yashovchi xattotlarning
asosiy qism i b arc h a x a b a rlarn i ko ‘chirib yozishardi va u n i m azkur tovar
u ch u n har yili m axsus m ablag‘ to 'la b turadigan obunachilarga yetkazib
berishardi. F ugerlar b y u ro sin in g m ehnati bugungi kundagi axborot ag en t-
Hklari faoliyatm ing ilk k o ‘rinishi edi desak, xato b o ‘lm aydi. S hu n d an kelib
ch iq ib aytish m u m k in k i, b u n d a y axborot tarqatish bilan maxsus shu g 'u l-
lanuvchilar faoliyatiga X V asrdayoq asos solingan h a m d a ushbu ishning
asosiy tam oyillari ishlab chiqilgan.
U yg'onish d av rid a G erm a n iy ad a «lyuter* deb nom lan g an va fanda
«uchar varaqalar* a ta m a si bilan m ashhur boMgan q o ‘lyozm a yangiliklar
varaqalari n ihoyatda k en g tarqalgan. Qiziqarli jih a ti shundaki, u lam ing
www.ziyouz.com kutubxonasi
b a ’zilari bosm axona egalari tom onidan c h o p etish uskunasida ko‘paytirilib,
yarm arkalar (bozo.r joylari)da tarqatilardi.
X o‘sh, b u varaqalarda nim a haqida y o zilar edi? U larda, birinchi
navbatda, d in iy kelishmovchiliklar, siyosiy hodisalar, epidem iyalar, ro ‘y
berishi m um kin bo'lg an g‘ayrioddiy yangiliklar, tabiiy ofatlar, tabobatga
oid va boshqa turdagi axborot o ‘rin o la r edi. A xborot tahJil etilm ay,
qanday bo'Isa, shunday yoritib berilardi. S hov-shuv unsurlari ju rn alistik a
tarixiy taraqqiyotining o ‘sha pallasidayoq tijo riy m uvaffaqiyatning eng
m uhim shartiga aylanib ulgurgandi.
U slub, m u a llif ti!i va uning shaxsi ju m a lis t ijodining m uhim un su ri
hisoblanm asdi. T il va uslub jih a td a n n ih o y a td a jo ‘n bo ‘lgan «uchar
varaqalar* m a zm u n a n ham sayoz va sodda b o ‘lardi. Bu, ayniqsa, mablag*
orttirish m aqsadida chiqarilgan yangiliklarga xos edi. Siyosiy ju rn alisti-
kaning dastlabki nam unalari sifatida M y u n ser va’zlarini ham da G u tte n
qalam iga m ansub «Yovuz odam larning m aktublari»ni tilga olish m um kin,
chunki b unday varaqalarda publitsistik
m a h o ra t
nishonalari ko ‘zga
tashianib turardi. Biroq G erm aniyadagi qoM yozma varaqalar san o atin in g
asosiy qism i til va ijodiy uslub bobida hali yaxshi sayqal topm agan edi.
X uddi shuningdek, m ualliflarning xolisligi va haqiqatgo'yiigiga to 'Iiq
ishonishning o ‘zi h am xavfdan xoli em asdi.
V araqalardan ayrim larining n om lariyoq u lam in g m azm uni q an d a y
bo ‘lganini ko ‘rsatadi: «Bern shahrida misli k o 'rilm ag an suv toshqini t o ‘g ‘-
risida ajoyib yangilik. Bu Fransiyadan b o sh lan d i va hokazo... N y u rn b erg d a
N iklas K n o r to m o n id a n chop etildi* yoki «M aastrixt va boshqa jo y la rd an
(yana bir q a n c h a shaharJar ro‘yxati keltiriladi)da jo riy yilning 1 1 iyuligacha
bo ‘lgan va o ‘zida qahram onona hu ju m lar, otishm alar, to ‘q nashuvlar,
shturnilar va bosh q a qattiq qam al q ilish d an boshlangan qiziqarli h o d i-
salarni jam lovchi ishonchli yangi xabar. A xen sh ah rid an 1 iyulda bir yaxshi
tanish (og‘ayni)im dan olingan. 1579-yilda K yolnda nashr etildi*. Y ana b ir
misol: «M yunsterdagi anabaptist haqida e n g yangi xabar. V ittenberg. Io sif
Kler. 1535-y.» va b oshqalar1.
Shular singari q o ‘lyozma varaqalar
m axsus kishilar-xabarchiiar
to m o n id an tarqatilardi. H am m a joyda yashab, xab ar tarqatuvchilar m a ’lu -
m otlarni boy savdogarlar, yirik am aldorlar, universitet va rohibxona u c h u n
maxsus xat shaklida ham tayyorlashardi. Y evropaning turli b u rch a k larid a
va undan olis h ududlarda yashaydigan x ab a rch ila m in g xizm at haqini sh u
joydagi h om iy kishilar yoxud tashkilotlar to 'la s h a r edi. Bu x abarchilarni
tashqi xususiy muxbirlarga qiyoslash m u m k in . O ddiy axborotni y ig 'ish ,
qayta ishlash va xabarchilar yordam ida egalariga yetkazish u ch u n u larg a
o ‘z atroflarida biror turdagi m uxbirlik p u n k tin i tashkil qilib olish z a ru r
bo ‘lardi.
X abarchilam ing bunday uyushm alari x u d d i hozirgi aloqa sohasi s in
gari kom m unikatsiyaning eng m u h im k an a li hisoblanardi. XV asrda S e n -
1 Salamon L. Всеобщая история прессыСПб., 1909. «История прессы.
Антология* kitobida М.: «Аспект Пресс*, 2001, 74-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |