X itoy q o g 'o zin in g dastlab k i nam unalari tu t darax tid an tayyorlangan.
M a m la k at tarix ch ilarin in g fikricha, ushbu ixtiro m ilo d d an aw a lg i II asrda
am alga oshirilgan. Q o g ‘o z kashfiyoti ham , shoyi kabi, uzoq davr sir
saqlandi. F aq at m ilo d iy IV—V asriarga kelib, q o g 'o zd a n foydalanish, eng
a w a lo , X itoyning o ‘zid a om m alash d j. Dunyo b o 'y ich a esa, q o g 'o z Sam ar-
q a n d orqali V III a srd a n key in tarqalgan.
Q o g 'o z, ya’n i a rz o n , te z va k atta m iqdorda tayyorlanadigan axborot
vositasi k ash f e tilg a n id an k eyin yozm a m anbalar h am k o ‘payib bordi.
D e m a k , faqat qo g ‘o z m avjud bo'lgandagina jurnalistikaga asos solgan
m a tb u o t va uning b o sm a u skunalari vujudga kelishi m u m k in edi. Shuning
u c h u n jurnalistikaning d u n y o g a kelishiga Sharq q o ‘shgan hissa beqiyosdir.
U sh b u fikm i yana b ir q a to r a n iq dalillar bilan isbotlash m um kin. XV asrda
Y evropada paydo b o 'Ig a n bosm a stanok ixtirochisi bo'lg an nem is
m atb aach isi Iogann G u te n b e rg shu tufayli ju rnalistika asoschisi deb tan
olingan. G u ten b e rg n in g asosiy yutug'i aloh id a-alo h id a teriladigan va
siljiydigan harflardan fo y d ala n ish d a n iborat bo ‘lgan. A m m o, nem is olim i
F ris F u n k e yozganidek, alo h id a va siljiydigan bosm a qolip lam i ishlatish
K rit orolida hali alifbo p ay d o b o ‘lm asidan ilgari m ilo d d an aw aigi 1600-
yillarda yo ‘lga q o ‘yilgan edi. 0 ‘sha vaqtlarda F est degan jo y d a loydan
yasalgan va alo h id a q o lip la r (shtam plar) yordam ida ideografik, ya’ni,
b u tu n b ir so ‘z yoki tu s h u n c h a n i anglatuvchi yozuv belgilari bo ‘lgan lappak
(disk) topilgan. X uddi sh u n d a y harakatlar o ‘rta asrlarda K oreya va Xitoy
h u n arm a n d lari to m o n id a n h a m am alga oshirilgan.
3-fast.
O m m aviy kom m unikatsiya tashkilotchilari
«O m m aviy k o m m u n ik atsiy a tashkilotchilari* d eg an tu sh u n ch a ancha
keng m a ’noga ega. A slini o lganda, biror b ir m a ’lum ot m uallifsiz yoki
tarqatuvchisiz vujudga kelishi va yoyilishi um um an m um kin em as. A m m o
tash k ilo tch in in g ta sh k ilo tc h id a n farqi bor. U shbu-faslda biz qadim iy
S h arq d a o m m aviy a x b o ro tn i bevosita ishlab chiqish va tarqatishni
boshqaraydigan o d a m la r h a q id a hikoya qilamiz.
Bobdagi boshqa m u a m m o la r qatori m azkur m asalani o'rganishda ham
b iz u ch u n asosiy m e z o n b o ‘lgan jurnalistika va axborotning yetakchi
xususiyati om m aviyiikni b irin c h i o 'ringa q o ‘yib, sh u m ezon nuqtayi
n azarid an so ‘z yuritam iz. C h u n k i jurnalistika kabi protojum alistikada ham
asosiy o ‘rinda a u d ito n y a , y a ’ni, o ‘quvchi, tinglovchi, tom oshabin turadi.
A xborotga ehtiyoj sezilsa va uning iste’m olchilari bo'lsagina, u m anfa-
a td o rla r to m o n id a n m a ’lu m b ir m azm un va shaklda ishlab chiqarilishi
m um kin. Aks ho ld a b u n g a hojat ham bo'lm aydi: zam ondoshlariga va
kelajak avlodlarga keraksiz axbo ro tn i tashkil etish b ilan shug‘ullanuvchi
m u a lliflam ing h arak atlari sa m ara bermasligi aniq. T ashkilotchilarsiz esa
om m av iy k om m unikatsiya b ir kun ham yashay olm aydi.
O m m aviy kom m unikatsiya tashkilotchilarining tasnifi. «Tipik* tashki-
lotchilar. B unday o d a m la r toifasiga yozuvchilar, d in vakillari, jarchilar,
www.ziyouz.com kutubxonasi
yilnom achilar, kotiblar, m e ’m orlar, naqqoshlar, notiqlar, olim lar, im pera-
to rla r, rassomlar, tarjim onlar, tarixchilar, xattotlar, x iz m atch ilar, choparlar,
shoirlar, kohinlar, q o ‘m ondonlar, o ‘qituvchilar va b o sh q a la m i kiritish
m um kin. Axborot ishlab chiqish va tarqatish bilan u la rd a n kim dir xizmat
yuzasidan, kim dir esa ixtiyoriy ravishda shug'ullangan. M asalan, qadim iy
X itoyning laniqli shoir va yozuvchilari dastlabki ta 'lim olay o tg an lar uchun
darsliklar tayyorlashni o ‘zlari u ch u n ortiqcha ish d e b hisoblam aganlar.
Ayrim mutaxassislar fikricha, bu m am lakatdagi b irin c h i sh o irla r profes
sional q o ‘shiqchilardan em as, balki am aliy siyosatchilar, taniqli davlat
arboblaridan chiqqan.
Savdo karvonlari o ‘lkadan-o'lkaga nafaqat shoyi, m e v a va buyumlarnl,
balki shu bilan birga badiiy va ilm iy asarlam i ham tashiganlar. Y o'llar
havfsizligini t a ’m inlash m ahalliy podshohlar vazifasiga kirardi. Suriya va
F alastin
yo‘llari
savdogarlar u ch u n
xatarli
ekanligi
haqida
Bobil
podshohining M isr fir’avniga yozgan norozilik xati tarix iy faktdir.
R.Rahm onaliyevning «Turklar imperiyasi* k itobida sh u n d a y bir m a’-
lum ot bor. Xitoyda bililgan «Tripitak* asarida u sh b u m am lakatga Tarim
(Sharqiy T urkiston)dan kelgan d indorlar sanskrit tilid a yozilgan diniy
yodgorliklarni fors, kuchi va boshqa tillarga ta q im a qilganliklari haqida
s o ‘z yuritiladi va m utaijim lar ro'yxati ham keltiriladi.
Qadim gi dunyoda faoliyat ko ‘rsatgan yuzlab va m in g lab mualliflarning
ism lari shu davrlarda hukm surgan tarixiy a n ’an a sababli bizgacha yetib
kelm agan. C hunki ilgarigi davrlarda m uallif ism ini asard a keltirish sipo-
garchiliktii bilm aslikka, y a ’ni, nokam tarinlikka yo ‘yilgan. S.D .A itam onov
o ‘zining «Qadimgi dunyo adabiyoti» kitobida uch m ing yillik qadim gi Misr
tam adduni birorta sho im in g ism ini qoldirm agan, deb yozadi. Balki shuning
uchun ham biz qadim gi davrlarga taalluqli asarlam i xalq ijodi deb qabul
qilayotgandirm iz.
Tashkilotchilam ing asosiy toifalari. D indorlar va am ald o rlar, aniq-
rog‘i, kohinlar va im peratorlar qadim gi dunyodagi ax b o ro t ishlab chiqa-
nivchilar va tarqatuvchilar orasida asosiy g u ru h larn i tashkil etganlar.
S huning uchun ham ushbu ikkala toifaga ko‘proq e ’tib o r beram iz.
Eng qadim iy zam onlarda b ir vaqtlari m uayyan h u d u d d a diniy va
m a ’m uriy boshqaruvni b ir kishi — kohin am alga oshirgan. N afaqat ibtidoiy
qabilalar, balki b archa davrlar u ch u n bu ideal sh a ro it b o ‘lgan. C hunki
asrlar o ‘tgach, m azkur boshqaruvlar bo'linib ketib, ikki xil (m a ’m uriy va
diniy) rahbarlik tizim lari paydo bo'fganidan keyin u la r
0 ‘rtasida uzoq ming
yilliklar davom ida xalqqa t a ’sirini o ‘tkazish borasida ayovsiz kurash davom
etdi. V a bu kurashning birin ch i qurboni, albatta, o d d iy xalq b o ‘l d i .
H ozirgina ta'kidlaganim izdek. om m aviy ax b o ro tn i tashkil etish va
tarqatishni dastlab k ohinlar boshlab beiganlar. Bu o ‘z -o 'z id a n bo'Im a-
ganligi, m a’lum. 0 ‘s h f davrlardagi dindorlar ja m iy a tn in g eng bilim don v
odam lari edi desak, xato qilrhasak kerak. M asalan, H in d isto n d a xalqning
m a ’naviy hayotini ta ’m inlaydigan vedalarni tu sh u n tirish va ta lq in etish
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |