‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

I I  qism.
  0 ‘RTA ASRLARDA JURNALISTIKADAN OLDINGI 
KOMMUNIKATSIYA SHAKLLARI
U l  bob.
  IS L O M   R E N E S S A N S I  DAVRIDAGI  O M M A V IY  
K O M M U N I KATSIYALAR
V—X V   asrlarda  M ark aziy   O siyo  hududida  tashkil  to p g a n   q a to r  dav- 
la tla rd a  ilm -fan   keng  ko ‘la m d a  rivojlandi.  Islom  R enessansi  nom in i  oigan 
beq iy o s  ijtim oiy,  siyosiy,  m a ’naviy,  m a ’rifiy,  ilm iy  va  ijodiy  yutuqlar  dav- 
rid a  d av lat  boshqaruvi,  m a m la k atlararo   m unosabatlar va  m adaniy  yuksalish 
o ‘ziga  xos  aloqalar  orqali  ta ra q q iy   etdi.  Z otan  b u tu n   S harqu  G ‘arbda 
m a s h h u r  b o ‘üb,  n o m   q o id irg a n   X orazm iy,  F arg'oniy,  F orobiy,  Ibn  Sino, 
B e ru n iy   kabi  m utaffakirlar,  F irdavsiy,  Rudakiy,  Y usuf X os  H ojib,  A hm ad 
Y ugnakiy  kabi  adiblar sh u   d a v r  farzandlaridir.
Islo m   R enessansi  q a n d a y   p a y d o   b o ‘ldi  va  u   nim aga  asoslangan  edi? 
U n in g   asosiy  m ezonlari  n im a la rd a n   iborat  edi?  R im   im peratori  Y ustinian 
A flo tu n   akadem iyasini  y o p g an d a n   keyin  dunyo  olim lari,  obrazli  qilib 
a y tg a n d a ,  boshpanasiz  q o lib   ketd i.  E ro n   shohi  Xusrav  A nushervon  I  Aflo­
tu n   akadem iyasining  yettita  y e ta k c h i  olim ini  o ‘z  m am lakatiga  ta k lif etd i  va 
u la rg a  ikkita  akadem iya  o c h ib   berdi.  Shunday  qilib,  an tik   m adaniyatning 
to m irla ri  saqlanib  qoldi.  Bu  m asalag a  biz  keyinroq  yana  qaytam iz.  Ijtim oiy 
va  ta b iiy   fanlar  VI—V II  asrla rd a  E ro n d a,  V III  asrdan  boshlab  Bag‘dodda 
k esk in   rivojlanib  ketdi  va  y etti-sa k k iz   asrdan  keyin  Y evropa  Tiklanish 
d av rig a  asos  soldi.
N im a  uchun  aynan  Osiyo  mamlakatlarida  yuksalish  yuz  berdi?  Gap 
shundaki,  Yevropada  nasroniy dini  erkin  fikmi  bo‘g‘ib tuigan  bir paytda,  Osiyoda 
insonning qadri,  uning  hayotdagi o ‘m i va  imkoniyatlariga juda yuqori baho  berildi. 
Badiiy  va  ilmiy  ijod,  fanning  aham iyati  baland  ko‘tarildi.  Bunga  asos  bo‘lib 
Q ur’o n i Karim,  hadisi sharif va ulam ing taßirlari xizmat qildi.
U sh b u   haqiqat  ilm iy  adabiy o tlard a  m a’lum   darajada  o ‘z   ifodasini 
to p g a n ,  albatta.  A yni  ch o g ‘d a   u   paytlardagi  om m aviy  kom m unikatsiya 
usu llari  va  shakllarini  ta rix ch ila r  asarlarida  keltirilgan  ayrim   m anbalarga 
aso slan g a n   h o ld a  m axsus  k u za tish   o ‘sha  davrdagi  ijtim oiy  hayot  m a n - 
z a rasin i  to ‘laqonli  ta s a w u r  qilishga  yordam   berishi  shubhasiz.  Bu  davrda 
h u k m d o rla r  saroylarida  ax b o ro t  alm ashuvi,  jum ladan,  om m aviy  kom m u- 
n ik a tsiy a n in g   og‘zaki  va  y o z m a   turlari  keng  tarqalgan  b o ‘lib,  davlat 
ra h b a rla ri  u la rd a n   o ‘zlarining  b u y ru q lari,  farm onlarini  o m m a g a  yetkazishda 
u n u m li  foydalanganlar.  .Z e ro ,  b u n d a y   vositalar  davlat  rah b ari,  boshqaruv 
tiz im i,  d in   peshvolari  bilan   xalq  o ‘rtasida  m ustahkam   alo q a  o ‘m atishda 
m u h im   aham iyatga  ega  b o ig a n .  A xborotdan  ch etd a  qolgan  aholi  davlat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

siyosatini  tushunm asligini  va  unga  rioya  qilm asligini  rahbarlar  yaxshi  ang- 
lab  yetgan  edilar.
VTTI  asrda  M arkaziy  Osiyo  Yaqin  Sharqda  yangi  vujudga  kelgan  arab 
davlati  —  xalifalik  tom onidan  istilo  etilgach,  keskin  kurashlar,  qarshiliklarga 
qaram ay,  mahalliy  xalq  bosqinchilarga  qaram   b o ‘lib  qoldi.  Arablar  fathi  yerli 
xalqlar  hayotini  ham   moddiy,  ham   m a’naviy  jih a td a n   tubdan  o'zgartirib 
yubordi.  Aksariyat  xalq  Xalifalikka  itoat  va  yangi  yagona  dinga  e ’tiqod 
qildirildi.  N atijada,  m a ’naviy norozilik  kuchaya  b ordi,  xalq  o ‘z mustaqilligini 
tiklash  u chun  kurashga  q o ‘zg‘aldi.  M asalan,  m a ’lu m   darajada  ushbu  kurash 
tufayli  IX  asm ing  oxirlarida  M arkaziy  Osiyoda  S om oniylar  davlati  vujudga 
keldi.  Keyinchalik  esa  Ismoil 
Somoniy
  a m ir  b o 'lishiga  xalifaning  o ‘zi 
fatvo 
va yorliq  bergan.
Arab  yozuvi  va  tiliga  asoslangan  Islom   d in in in g   odam lar,  xalqlar, 
m adaniyatlarni  birlashtiruvchilik  mavqeyi  b u tu n   m intaqada  ustuvor  va 
m ustahkam   b o ‘]ib  qolaverdi.  M azkur  hududdagi  xalq lam in g   keying)  ta ra q - 
qiyoti  shu  tarzda  davom   etdi.  M arkaziy  O siy o d a  b u   davrlarda  bir  necha 
tillarda:  arab,  fors,  lotin,  turkiy  tillarda  ijod  e tilib ,  sh u   yozuvlarda  m u h r- 
langan  tafakkur  m evalari  M ag‘ribu  M ashriqda  k eng  tarqaldi.  Bu  dav rd a 
shaklJangan  om m aviy  kom m unikatsiya  o ‘ziga  x o s  kuchli  g ‘oyaviy  vosita, 
ijtim oiy  tafakkur  hosilasi  m azm unini  kasb  e ta   b ordi.  Shunga  qaram asdan, 
adabiyot,  til,  ax loq-odob,  fan,  ta ’lim  va  b o sh q a  so h alar  tarixidan  farqli 
o 'laro q ,  ju m a listik a  tarixi  ja h o n   m iqyosida,  ay n iq sa,  biz  tahlil  qilayotgan 
diyoriar o ‘ram ida  eng  kam   ishJab  chiqilgan  y o ‘nalishJardan  biridir.
l-fasl.
  0 ‘r ta   asrlarda  ommaviy  kom m unikatsiyalar
0 ‘rta  asrlarda  M arkaziy  Osiyoda  kom m unikatsiyaning  aham iyati 
nechog‘li  m uhim   b o ig a n lig i  aniqlansa,  o ‘sh a   voqelik  sharoitida  davlat  va 
jam iyatni  boshqarishda  yozm a,  og‘zaki  va  b o sh q a  shakllardagi  k o m m u n i­
katsiya  turlari  om m aviy  tarzda  am alga  oshirilganligi  oydinlashadi.  U n in g  
yozm a  turlariga  kitob  va  risolalar  (asl  y o z m a   sh arh lar  va  taijim alar), 
m a’m uriy  hujjatlar  ham da  xatlarni  kiritish  m u m k in .  M asalan,  1499—1500- 
yillarda  Z ah irid d in   M uham m ad  B obur  « B oburnom a»  asarida:  «Ikkinchi 
navbat  S am arqandni  olg‘onda,  A lisherbek  tirik   edi.  Bir  navbat  m a n g a 
kitobati  ham   kelib  edi.  M en  ham   kitobat  yib o rib   ed im ,  orqasida  tu rk iy  
bayt  aytib,  bitib  yiborib  edim»,  deb  y o za d i1.  K o ‘rinib  turibdiki,  kitoblar  va 
m aktublar  orqali  ax borot  almashuv  o ‘sha  p ay tlard a  odatiy  hoi  b o ‘lgan. 
Og‘zaki  kom m unikatsiya  esa  kengash,  su h b a t,  m aslahat,  turli  m a ’rak a lar 
shaklida  am alga  oshiriigan.  0 ‘z -o ‘zidan  yuzaga  chiqadiki,  om m aviy  ta rz d a  
axborot  uzatish  ko ‘proq  bundan  m an faatd o r,  y a ’n i,  m ansab  va  boylikka 
ega  shaxslar  ishl  b o ‘lgan;  ulam i  «kom m unikatsiya  jarayonini  ta sh k il 
etuvchilar*  deb  atash  m um kin.  B unday  k o m m u n ik ato rla m in g   a x b o ro tn i 
tayyorlovchilar,  xabam avislar,  tarixchilar,  ta ijim o n la r va  bevosita  a x b o ro tn i
1 Zahiriddin  Muhammad  Bobur. T.:  1989,  78-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---