Ўzbekiston respublikasi

2. Nerv tizimsi tiplarining kelib chiqishi. 
 
Nerv  tizimsining  umumiy  tiplari  kelib  chiqishi  yuzasidan  muloshaza 
yuritilganda,  albatta  I.P.Pavlovning  ta'limotini  eslash  maqsadga  muvofiq, 
chunonchi irsiyat yo’li bilan shartlangan tip-bu genotip demakdir. Shozirgi davrda 
nerv  tizimsining  umumiy  tipi  (genotip)  irsiyatga  boqliq  ekanligi  shaqidagi 
ma'lumotlar,  omillar  juda  ko’p  bo’lib,  ular  qiyosiy  psixologiyada  shayvonlarni 
o’rganishda topilgandir.  
Masalan,  nerv  tizimsining  kuchi,  epchilligi  shayvonlarni  chatishtirish  yo’li 
bilan yuzaga keltirilgan, lekin barcha xususiyatlar to’qrisida bunday dadil fikrlarni 
bildirish mumkin emas.  
Shorijiy psixologik adabiyotlarda ta'kidlanishicha, temperament nerv tizimsi 
umumiy tipining nerv-fiziologik xususiyatlariga emas, balki: a) tashqi ko’rsatkichi 
badanning  jismoniy  tuzilishiga,  b)  uning  ba'zi  qismlari  o’rtasidagi  aloqaga,  v) 
organizm  turli  tarkiblarining  munosabatlaridan  tuzilgan  organizmning  umumiy 
tuzilmasiga  boqliqdir,  degan  nazariya  jashon  psixologiyasida  ustuvor  o’rin 
egallagandir. Bu nazariyaning asoschilari  
E.Krechmer  (nemis  psixologi)  va  U.Sheldan  (amerika  psixologi)  lar 
shisoblanib,  ularning  talqinicha,  tana  tuzilishi  sham,  temperament  xususiyatlari 
sham  ichki  sekresiya  bezlari  faoliyatidagi  o’zaro  munosabatlarning  naliy 
belgilariga  boqliqdir.  Ularning  fikricha,  tana  tuzilishi  bilan  temperament 
xususiyatlari orasida muayyan mutanosiblik mavjuddir. U. Sheldonning muloshaza 
bildirishicha, 
semez, 
qorin 
bo’shliqi 
takomillashgan 
inson 
shodlikka, 
muloqategandlikka,  to’yib  ovqatlanishga  moyil  (visseraton)  xususiyatga  egadir. 
Shuningdek,  sklet  muskullari  taraqqiy  etgan  shaxslar  qayratli,  faol  (somaton) 
xislatlidir. Shu bilan birga nerv tizimsi, bosh miyasi o’rta rivojlangan o’ta insonlar 
o’ta  sezgir,  seotashvish,  shayolatga  beriluvchang  bo’ladilar,  ya'ni  serebroton 
xususiyatlidirlar.  
Muloshaza  yuritilgan  muammo  mushim  ijtimoiy  ashamiyat  kasb  etadi, 
chunki ichki sekresiya bezlarining tuzilishi sham tashqi sharoitlarga, sham faoliyat 
talablariga  to’la  to’kis  moslasha  olmaydi,  binobarin  u  nerv  tizimsiga  biroz 
muvofiqlashuvi mumkin, xolos.  
Xuddi  shu  omildan  kelib  chiqqan  sholda  Krechmer  bilan  Sheldon  talqiniga 
yondashilsa,  u  sholda  shaxs  temperamentning  xususityalari  tashqi  ijtimoiy 
sharoitlarga  faoliyat  talablariga  muvofiqlashuv  eshtimoli  mavjud.  Mualliflar 
e'tiroficha,  turli  temperamenli  shaxslarga  ijtimoiy  zaruriyat  tufayli  bir  xil  talablar 
qo’yilsa  u  sholda  insonning  temperamenti  imkoniyatlari  bilan  jamiyat  talablari 
o’rtasida murakkab ziddiyatlar, nizoli vaziyatlar vujudga kelishi mumkin emish.  

---

7 
 
Shuni  ta'kidlash  joizki,  Krechmer  bilan  Sheldonning  temperament 
to’qrisidagi nazariyasi bir muncha bashslidir, chunki temperamentning nerv tizimsi 
umumiy 
tipining 
xususiyatlariga 
boqliqligini 
aks 
ettiruvchi 
omillarni 
tushuntirishga zayiflik qiladi.  
Shuningdek, 
mazkur 
ta'limot 
temperamentining 
kelib 
chiqishini 
tushuntirishga roliga biryoqlama orttirma basho beoadi. Shuni unutmaslik kerakki, 
organizmning  umumiy  tuzilishi  darshaqiqat  nerv  tizimsining  tipiga  va 
temperamentga  muayyan  darajada  ta'sir  o’tkazishi  mumkin.  Chunki  nerv 
tizimsining  xususiyatlari  modda  almashish  ichki  sekresiya  bezlari  faoliyatining 
individual xususiyatlariga muvofiqdir. Demak, temperamentning vujudga kelishida 
organizmning  umumiy  tuzilishi  emas, balki nerv  tizimsining genotipi  yoki umuiy 
tipi mushim ashamiyat kasb etadi.  
Shunga qaramay temperamentning fiziologik asosi nerv tizimsining umumiy 
tipidan  iborat  bo’lsa-da,  lekin  uning  psixologik  tavsifini  tashlil  qilish  uchun  nerv 
tizimsining  xususiyatlarini  bilish  shozirgi  davr  talabig  javob  bermaydi.  Misol 
uchun,  qayratlilik,  barqaror  kayfiyat,  yuqori  faollik,  sharakat  tezligi  qo’zqolish 
kuchiga  boqliqdir, lekin  unga  shar  xil  psixik  xususiyatlar  sham  taalluqlidir  (sezgi 
xususiyatlari,  xayol  obrazlari  yorqinligi  va  shokazo).  Temperamentning  muayyan 
xususiyati nerv tizimsi umumiy tipining birorta xususiyatiga aloqador bo’lmasdan, 
bilki  bir  turkim  xususiyatiga  boqliqdir.  Psixologiyada  biror  tobe  o’zgaruvchi  bir 
nechta  mustaqil  o’zgaruvchilarga  aloqador  bo’lsa  yoki  tansho  (yolqiz)  mustaqil 
o’zgaruvchi  bir  turkim  tobe  o’zgaruvchiga  boqliqligi  o’rnatilsa,  bunday  tobelik 
ko’pyoqlama  tobelik  deyiladi.  Xuddi  shu  bois,  temperamentning  psixologik 
xususiyatlari nerv tizimsi umuman tipining fiziologik xususiyatlariga ko’pyoqlama 
tobedir.  Nerv  tizimsi  umumiy  tipi  xususiyatlarining  fizologik  tadqiqotlari 
temperament  paydo  bo’lishi  qoniniyatlarini  tushunishga  kamlik  qiladi,  shuning 
uchun  bu  soshada  fiziologik  izlanish  o’tkazish  uning  psixologik  moshiyatini 
tekshirishni taqazo etadi.  
Tepmerament  tipalogiyasi  mabodo  insonlar  temperamentlari  bo’yicha 
qiyoslansa,  u  sholda  uning  xususiyatlari  jishatidan  o’zaro  o’xshash  shaxslarning 
gurushi  mavjudligi  namoyon  bo’ladi.  Bu  asnoda  eramizdan  oldingi  davrda  sham 
temperament  tiplari  to’qrisida  materiallar  to’plangan.  Ularda  temperament  tipi 
deyilganda, 
insonlarning 
muayyan 
gurushlarini 
tavsiflovchi 
psixik 
xususiyatlarning 
yiqindisi 
(majmuasi) 
anglashinilgan. 
Shozirgi 
davrda 
temperament  tipi  deganda,  ma'lum  insonlar  gurushi  uchun  umumiy  bo’lgan 
xususiyatlarning  sodda  majmuasi  emas,  balki  mazkur  xususiyatlarining  qonuniy, 
zaruriy 
o’zaro  boqliqligi  tushuniladi.  Temperament  tipini  tavsiflovchi 
xususiyatlarning  qonuniy  tarzda  o’zaro  boqliqligi  turlicha  aks  etishi  mumkin. 
Temperamentning  ayrim  xususiyatlarini  u  yoki  bu  tashqi  ko’rinishiga  qarab 
o’lchash  mukin.  Shaxsning  shiddatlik  (tezlik,  impulsivlik)  darajasini  ikkita 
xarakatdan  bittasini  tanlanmaydigan  xarakatga  nisbatan  qancha  vaqt  mobaynida 
qaror  chiqarishga  qarab  aniqlash  mumkin. Agar ushbu  yo’sinda  temperamentning 
bir  nechta  xususiyatlari  o’lchansa,  u  xolda  uning  bir  xususiyati  qancha  ko’p 

---

8 
 
miqdorda  ifodalansa  temperamentning  boshqa  xususiyatining  shuncha  ko’p  yoki, 
aksincha oz aks ettishi kuzatiladi.  
Shar  qaysi  tip  uchun  o’ziga  xos  xususiyatlarining  o’zaro  aloqasi,  xar  bir 
aloxida xususiyatning sifat tavsifi temperament tipining boshqa xususiyatlari bilan 
boqliqligi  sham  aks  etadi.  Masalan,  o’zini  tuta  bilmaslik  yoki  o’zini  tuta  bilish 
temperamentning  bitta  tipi  uchun:a)  extiroslik  shiddat,  b)  jazava  va  jarajadagi 
munozanatsizlikdir;  bir  xil  tip  uchun  o’zini  tuta  bilish-emosional-irodaviy  bir 
meyorda tutish bo’lsa, boshqa uchun u uluqvorlik va vazminlik namunasidir.  
Temperament tiplarini psixik xususiyatlar  o’rtasidagi  qonuniy munosabatlar 
tarzida  tushunish  Gippokrat  tomonidan  talqin  qilingan  temperament  tuqrisida 
tushuncha  ma'nosiga  mos  tushadi.  Lekin  u  ushbu  tushunchani  yunoncha  krasis 
so’zi bilan belgilangan va u latincha temperament atamasiga mos bo’lib, nisbatan, 
munosabat  degan  ma'noni  anglatadi.  Nerv  tizimsining  umumiy  tiplari  bilan 
fiziologik jishatdan temperament tiplari I.P.Pavlovdan keyin gippokrat tiplari, ya'ni 
sangvinik,  xolerik,  flegmatik,  melanxolik  deb  atala  boshlangan.  Lekin  bu 
tushunchalar  shozirgi  zamon  psixologik  ma'lumotlar  munosabati  bilan  yangicha 
mazmun  va  moshiyat  kasb  etgan.  Shu  boisdan  nerv  tizimsining  to’rtta  tipi 
temperamentning  to’rtta  tipiga  boqliq  deb  e'tirof  etishimizga  shaqqimiz  yo’q, 
chunki ular gippokratcha tiplarning ayrimlari, xolos.  
Shuning  uchun  yangi  omillar  mazkur  tiplarning  psixologik  tavsifini  qayta 
tashlil qilishni taqozo etadi.  
Tempirament  tiplarining  psixologik  tavsifi  quyidagi  mushim  xususiyatlar 
yordami bilan aniqlanishi mumkin: 
1.  Senzitivlik  (lotincha  sensus  sezish,  shis  qilish  degan  ma'no  anglatadi). 
Senzitivlik  yuzasidaninsonda  bironta  psixik  reaksiyani  shosil  qilish  uchun  zarur 
bo’lgan o’ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab muloshaza yuritiladi jumladan, 
sezgilarning  paydo  bo’lishi  uchun  kerak  qo’zqovchining  ozgina  kuchi  (ularning 
quyi  chegarasi),  eshtiyojlar  qondirilmasligining  sezilar-sezilmas  darajasi  (shaxsga 
rushiy azob beruvchi) mujassamlashadi  
2.  Reaktivlik.  Bu  to’qrida  aynan  bir  xil  kuch  bilan  ta'sir  etuvchi  tashqi  va 
ichki  taassurotlarga  shaxs  qanday  kuch  bilan  emoksional  reaksis  qilishiga  qarab 
munosabat  bildiriladi.  Reaktivlikning  yorqin  ro’yobga  chiqishi  -emotsionallik, 
ta'sirlanuvchanlik ifodalanishidir.  
3. Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta'sir 
etishi  va  maqsadlarni  amalga  oshirishda  ob'ektiv  shamda  sub'ektiv  qarama-
qarshiliklarni faollik bilan yengishiga qarab fikr yuritiladi.  
1. 
Reaktivlik  bilan  faollikning  o’zaro  munosabati.  Odamning  faoliyati 
ko’p jishatdan nimaga boqliqligiga binoan, chunonchi tasodifiy tarzdagi tashqi va 
ichki sharoitlarda (kayfiyatga, favquloddagi shodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu 
niyatlarga, xoshish-intilishlarga ko’ra fikr bildirish nazarda tutiladi.  
2. 
Reaksiya tempi. Turli xususiyatli psixik reaksiyalar va jarayonlarning 
kechishi  tezligiga,  binobarin,  sharakat  tezligiga,  nutq  sur'atiga,  farosatlilikka,  aql 
tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi.  

---

9 
 
3. 
 Sharakatlarning  silliqligi  va  unga  qarama-qarshi  sifat  rigidlik  (qotib 
qolganlik).  Shaxsning  o’zgaruvchan  tashqi  taassurotlarga  qanchalik  engillik  va 
chaqqonlik  bilan  muvofiqlashishiga  (silliqlik  bilan  moslashishga),  shuningdek, 
uning  xatti-sharakatlari  qanchalik  sust  va  zaifligi  (rigidligi-qotib  qolganligi) 
nisbatan basho berishdan iboratdir.  
4. 
Ekstravertirovanlik  va  intravertirovanlik.  Shaxsning  faoliyati  va 
reaksiya  ko’p  jishatdan  nimalarga  boqliqligiga,  chunonchi  favquloddagi  tashqi 
taassurotlarga  (ekstravertirovanlik)  yoki,  aksincha,  timsollarga,  tasavvurlarga, 
o’tish  shamda  kelajak  bilan  uyqunlashgan  muloshazalarga  (introvertirovanlik) 
taalluqligiga asoslangan sholda munosabat ifodasidir.  
Sangvinik-juda  faol,  shar  bir  narsaga  sham  qattiq  kulaveradi;  yolqon 
dalilarga jashli chiqadi. Atrofdagi narsalar, ma'ruzalar diqqatini tez jalb etadi. Imo-
ishoralarni  ko’p  ishlatadi,  cheshrasiga  qarab  kayfiyatini  anglab  olish  qiyin  emas. 
Juda  sezgir  bo’lishga  qaramay,  kuchsiz  ta'sir  (qo’zqatuvchilar)  ni  seza  olmaydi, 
serqayrat,  ishchan,  toliqmas.  Faollik  bilan  reaktivlik  munosanati  muvozanatida, 
imtizomli  o’zini  tiya  biladi,  boshqara  oladi.  Xatti-sharakati  jo’shqin,  nutq  sur'ati 
tez,  yangilikni  tez  payqaydi,  aql  idroki  tirak,  topqir,  qiziqishlari,  kayfiyati, 
intilishlari  o’zgaruvchan.  Ko’nikma  va  malakalarni  tez  egallaydi.  Ko’ngli  ochiq, 
dilkash,  muloqatga  tez  kirishadi.  Xayolati  (fantaziyasi)  yuksak  darajada 
rivojlangan: tashqi ta'sirlariga shozirjavob va shokazo.  
Xolerik-sust  senzitivlik  xususiyatiga  ega.  Juda  faol  va  reaktiv.  Ko’pincha 
reaktivligi faollikdan ustun keladi. Betoqat, serzarda, tinimsiz.  
Sangvinlikka qaraganda silaroq, lekin ko’proq qotib qolgan(rigidroq).  
Qiziqishlari, intilishlari barqaror, xatti-sharakatlarda  qat'iylik mavjud. Biroq 
diqqatni bir joyga to’plashda qiynaladi. Nutq sur'ati tez va shokazo.  
Figmatik-sentizivligi  sust,  shis-tuyqusi  (emosiyasi)  kam  o’zgaruvchan, 
shunga ko’ra bunday shaxsni kuldirish, jashlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin.  
Ko’ngilsiz  shodisa  shaf-shatar  shaqidagi  xabarga  xotirjamlik  bilan 
munosabatda bo’ladi. Vazmin, kam sharakat.  
Imo-ishorasi,  mimikasi  ko’zga  yaqqol  tashlanmaydi.  Lekin  serqayrat, 
ishchan,  faol,  chidamli,  matonatli.  Nutq  vasharakat  sur'ati  sust.  Farosati  qiyiqroq. 
Diqqatni  to’plashi  osoyishta.  qotib  qolgan  (rigit).  Diqqatni  ko’chirish  qiyin. 
Interavertiravonlashgan,  kam  gap,  ichimdan  top.  Yangilikni  qabul  qilishi 
murakkab. Tashqi taassurotlarga sustlik bilan javob beradi( qaytaradi).  
Melanxolik-sentizivligi  yuksak.  Tortinchoq,  qayratsiz.  Arazchan,  xafaxon. 
Jimgina  yiqlaydi, kam  kuladi.  Qat'iyligi  va  mustaqilligi  zaif.  Tez  toladi. Ortiqcha 
ishchan emas. Diqqati barqaror. Shis-tuyqusi sust o’zgaradi. qotib qolgan (rigid).  
Interavertirovanlashgan.  Psixologik  ma'lumotlar  etirof  etilishicha,  irsiyat  va 
turmush  sharoitlari  temperament  tiplari  o’rtasidagi  tafovutlarining  sababchisidir. 
Shuning  uchun  irsiy  fiziologik  xususiyatlari  bir  xil  va  bitta  tuximdan  yaralgan 
(gomozigot)  egizaklarning  temperament  xususiyatlarini  ikkita  tuximdan  vujudga 
kelgan (geterozigot) egizaklarning temperament xususiyatlari bilan  qiyoslansa, bu 
omil  tasdiqlanishi  mumkin.  Ma'lumotlarga  qaraganda  getrozegot  egizaklardan 
farqli  o’laroq,  gomozigot  egizaklar  temperament  xususiyatlari  shunchalik 

---

10 
 
o’xshashki,  xatto  ular  irsiyat  yo’li  bilan  berilish  omillarini  85%  tasdiqlash 
imkoniyatiga  ega.  Tarbiyaviy  mushit  turlicha  bo’lishiga  qaramay,  o’xshashlik 
saqlanib qolishi tajribalarda ko’p marta tekshirilgan. Lekin temperamentning ayrim 
xususiyatlari  o’zgarishi  to’qrisidagi  ma'lumotlar  inkor  etilmaydi,  unga 
favquloddagi  tashqi  shamda  ichki  sharoitlar  keskin  ta'sir  o’tkazadi  (masalan,  toq 
sharoiti, xavf-xatar mavjudligi va shokazo).  
Shuni  esda  saqlash  joizki,  tempearment  ayrim  xususiyatlarning  turmushi 
sharoiti  bilan  tarbiyaviy  ta'sirida  o’zgarishi  jarayoni  temperament  tiplarining 
takkomilashtiruvidan  farqlay  olish  shart.  Ma'lumki,  temperament  tipi  unga 
mutanosib  xususiyatlari  birdaniga  paydo  bo’lgan  narsa  emas,  chunki  nerv 
tizimsining  takomillashuvi  umumiy  qonuniyatlari  temperamentga  sham  ta'sir 
o’tkazib,  o’z  izmini  qoldiradi.  Shaxsning  kamolotigabinoan,  temperament 
xususiyatlari  renv  tizimsining  takomillashuvi  bilan  boqliq  razda  ro’yobga  chiqa 
boradi va mazkur jarayon temperament rivojini uzil-kesil shal qiladi.  
Shuni  ta'kidlash  o’rinliki,  temperamentni  faoliyat  talablariga  moslashtirish 
(muvofiqlashtirish)  imkoniyati  mavjuddir.  Chunki  shar  qanday  faoliyat  psixik 
jarayonlari dinamikasiga muayyan talablar tizimini qo’yadi. Chunonchi:  
1)  kasb-shunarlarning  insonlar  temperamentiga  mos  turini  tanlash  kerak, 
chunki ularning psixik xususiyatlariga mutanosib kasbni tanlash professinal tanlash 
deyiladi;  
2) shaxslarning individual xususiyatlarini shisobga olish joiz;  
3) temperamentga xos kamchiliklarni (salbiy illatlarni) bartaraf etish lozim;  
4) insonlarda individual uslubni shakllantirish zarur.  
Shaxsning  faoliyatiga  ongli,  faol  va  ijodiy  munosabatda  bo’lishi 
muvaffaqiyatlar garovidir.  
Faoliyatning  individual  uslubi  insonda  o’zidan  o’zi  vujudga  kelmaydi,  u 
shaxs  kamolotining  barcha  bosqichlarida  (boqcha  yoshidan  e'tiboran  to  kasbiy 
mashorat  egallangunga  qadar)  shakllanib  boradi.  Insonning  temperamentini 
faoliyatning  zarur  talablariga  moslashtirish  orqali  unda  individual  uslub  tarkib 
toptiriladi.  Xuddi  shu  boisdan,  faoliyatning  individual  uslubiy  deyilganida,  shaxs 
uchun  o’ziga  xos  va  muvaffaqiyatga  erishishning  maqsadga  muvofiq  yo’llari 
individual tizimi tushuniladi.