Ўzbekiston respublikasi

2. Xarakterning fiziologik asoslari. 
Xarakter  xislatlari  kelib  chiqishining  mushim  fiziologik  sharoitlaridan  biri-
xarakter  xususiyatlarining  fiziologik  shamda  psixologik  jishatdan  ifodalanishi 
o’rtasidagi  o’xshashlik  bo’yicha  taxminiy  xulosa  chiqarishdir.  Ma'lumki, 
I.P.Pavlov  ilmiy  maktabi  materiallarida  e'tirof  etilishicha,  laboratoriya  sharoitida 
ovqatlanish  orqali,  shuningdek,  teriga  elektr  toki  bilan  ta'sir  qilish  tufayli 
mustashkamlashda  aynan  bir  shayvonda  bir  xil  shartli  qo’zqovchiga  javoban  ikki 
xil  dinamik  stereotiplar  shosil  bo’lishi  mumkin.  Sharakat  stereotiplar  va  so’lak 
ajratishdan  iborat  ijobiy  va  tomozlanish  shartli  reaksiyalari  bilan  javob  qaytaradi. 
Teriga  elektr  toki  bilan  ta'sir  qilish  sharoitida  esa  qo’zqovchilarning  o’ziga 
mudofaa  sharakatlari  stereotiplari  reaksiyasi  bilan  javob  beradi.  Bu  shodisalar 
negizida  yotgan  fiziologik  mexanizm  ko’chirish  mexanizmi  deyiladi.  Ko’chirish 
mexanizmining  moshiyati  shuki,  sharoitda  boqliq  tarzda  markaziy  nerv  tizimsida 
shar xil funksional sholat paydo bo’ladi, chunonchi, ovqatlanishda ovqatlanishning 
markazlarida  kuchli  qo’zqalish  yuzaga  keladi  va  bunday  ovqatlanish  bilan  boqliq 

---

13 
 
daminanta  tuqiladi.  Teriga  elektr  toki  bilan  ta'sir  qilishda  mudofaa  bilan  boqliq 
sharakat  markazlari  kuchli  qo’zqalishi  tufayli  mushofaza  9mudofa)  dominantasi 
vujudga keladi.  
Shayvonlardagi  mazkur  shodisalarning  shaxs  xarakterining  xislatlari 
namoyon bo’lishi bilan o’xshashligi mavjud:  
1) ular shayvonlar va odamlar uchun stereotip xususiyatga ega;  
2)  sharoitga  boqliq  sholda  odamlarda  va  shayvonlarda  bir  qo’zqovchiga 
javoban xilma-xil stereotip xususiyatli reaksiyalar tizimi vujudga keladi;  
3)  funksional  sholatlar  shar  ikkalasida  sham  barqaror  va  doimiy  xususiyat 
kasb etadi.  
 
 
Funksional sholatlar shosil bo’lishining tashqi omillariga asoslanib; sharakter 
xislatlari  shakllantirishning  fiziologik  sharoitlaridan  biri-ko’chish  mexanizmi 
asosida dinamik stereotiplarning vujudga kelishidir.  
Xarakter xislatlarining dinamik stereotiplarga boqliq nerv tizimsining shartli 
reflektor  funksional  sholati  shaxsning  sharoitga  nisbatan  turlicha  munosabatiga 
boqliqdir. Masalan, tajribaga nisbatan tekshiriluvchi munosabati o’zgartirilsa, unda 
nerv  jarayonlarining  qo’zqoluvchanligi,  sharakatchanligi,  to’xtalishi  kuchayadi, 
demak  nerv  tizimsining  funksional  sholati  o’zgaradi.  Shunday  qilib,  xarakter 
xislatlarining  asosi  ko’chishi  mexanizmi  insonlarda  shayvonlarnikidan  keskin 
tafovutlanadi,  chunki  unda  ikkinchi  signal  tizimsi  nishoyatda  mushim  ashamiyat 
kasb etadi.  
Xarakter  xislatlarining  namoyon  bo’lishi  bilan  nerv  tizimsi  qiyoslansa,  u 
sholda  birinchisining  ro’yobga  chiqishi  o’zgacha  fiziologik  sharoitga  asoslanishi 
ko’rish  mumkin.  Sobiq  sovet  psixologiyasida  ta'kidlanishicha,  nerv  tizimsi 
umumiy tipining zid xususiyatlari psixologik jishatdan zid sharakat usullariga mos 
tushadi. B.M.Teplov, V.S.Merlin, Ye.A.Klimovlarning tadqiqotlarida, o’qish, sport 
va  meshnat  faoliyatlarida  sharakat  ususllarining  individual  farqlari  aniqlangan. 
Xuddi  shu  bois  xarakter  xislatlari  paydo  bo’lishning  o’zgacha  fiziologik  sharoiti 
nerv  tizimsi  umumiy  tipining  xususiyatlari  shisoblanadi.  Ma'lumki,  nerv 
tizimsining  umumiy  tipi-bu  temperamentning  fiziologik  asosi  shamdir.  Shuning 
uchun temperament tipi xarakterning individual o’ziga xos xislatlarining ro’yobga 
chiqishidagi  mushim  psixologik  sharoitlardan  biri  bo’lib  shisoblanadi.  I.P.Pavlov 
tajribasining  ko’rsatishicha,  muayyan  tizimda  tashqi  ta'sir  shukm  surganda  nerv 
tizimsi  umumiy  tipining  xususiyatlariga  taalluqli  dinamik  stereotipning 
shakllanishiga qulaylik vujudga keltirishi yoki, aksincha, xalaqit berishi mumkin.