Ўzbekiston respublikasi


 Qobiliyatlarning sifat va miqdor tavsifi



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/42
tarix11.05.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#86749
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   42
g‘oziyev e. umumiy psixologiya. 2-kitob

2. Qobiliyatlarning sifat va miqdor tavsifi 
Psixologiyada  qobiliyatlar  individual  psixologik  xususiyatlar  sifatida 
tavsiflanadi  va  buning  asosida  bir  insonning  boshqa  insondan  tafovutlanadigan 
xislatlari, fazilatlari yotadi. Shuning uchun shar bir shaxsdan bir xil natija, bir xil 
sifat kutish mumkin emas, chunki insonlar o’z qobiliyatlari bo’yicha bir-birlaridan 
muayyan  darajada  farq  qiladilar,  binobarin,  ular  o’rtasida  farqlar  sifat  va  miqdor 
jishatidan  bir  talay  bo’lish  mumkin.  qobiliyatlarning  sifat  tavsifi  shaxsning  qaysi 
individual  psixologik  xususiyatlari  faoliyat  muvaffaqiyatining  majburiy  sharti 
tariqasida  xizmat  qilishini  anglatadi.  Ularning  miqdori  tavsifi  esa  faoliyatga 
qo’yiladigan  talablarga  shaxs  tomonidan  qay  yo’sinda  bajarish  imkoniyati 
mavjudligini  bildiradi,  ya'ni  mazkur  inson  boshqa  odamlarga  qaraganda  malaka, 
bilimlardan nechoqlik tez, yengil, puxta foydalana olishini namoyish qiladi.  


21 
 
Qobiliyat  xususiyatlarining  sifat  jishatidan  talqin  qilinishida,  birinchidan, 
maqsadga turlicha yo’llar orqali erishishga imkon beruvchi "o’zgaruvchan miqdor" 
to’plami  tariqasida,  ikkinchidan,  faoliyat  muvaffaqiyatini  ta'minlovchi  shaxsning 
individual  psixologik  xislatlari  (fazilatlari)  murakkab  majmuasi  ko’rinishida 
gavdalanadi.  Masalan,  fakultet  dekanati  va  o’qituvchilar  jamoasi  tomonidan 
yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega deb basholangan IV kurs boshliqi ("oqsoli") 
Mashkamda  mana  bunday  psixologik  xususiyatlar  majmuasini  ko’rish  mumkin, 
chunonchi, 
tashabbuskorlik, 
talabchanlik, 
meshribonlik, 
e'tiborlilik, 
kuzatuvchanlik,  tengdoshlarini  tashxis  qila  olishlik,  kashfiyotchilik,  javobgarlik, 
shamdardlik,  jozibadorlik,  shamkorlik,  samiymiylik,  shissiy  yaqinlik  kabilar. 
Mashkamning  qobiliyatini  boshqa  tashkilotchilar  qobiliyati  bilan  qiyoslanganda 
ko’lami keng, moshiyati chuqur bo’lish bilan birga, balki o’zining sifati bilan sham 
ajralib turadi. Xuddi shu fakultetning III kurs boshliqi ("oqsoqoli")  
Adsham  sham  tashkilotchi,  uddaburon  shaxs,  lekin  faoliyatni  amalga 
oshirish, o’zgalarga ta'sir ko’rsatish mutlaqo boshqa omillarga asoslanadi. Shuning 
uchun tashkilotchilik qobiliyati boshqa psixologik xislatlar majmuasini (turkumini) 
tashkil  qiladi,  chunonchi,  zaiflarga  nisbatan  shafqatsizlik,  jamoa  a'zolariga  tazyiq 
o’tkazishlik, uddaburonlik, amalparastlik, maqtanchoqlik va boshqalar.  
 Keltirilgan  misollardan  ko’rinib  turibdiki,  u  yoki  bu  faoliyatni  amalga 
oshirishda  o’zaro  o’xshash  yoki  bir-biri  bilan  farqlanuvchi  turlicha  qobiliyatlar 
turkumi (majmuasi, birikmasi) ishtirok etishi mumkin ekan. Bu psixologik shodisa 
tashlili orqali shaxs qobiliyatlarining mushim jabshalari yaqqol ko’zga tashlanadi, 
jumladan, shaxsdagi bir xislatning  o’rnini boshqasi bosishi (kompensasiya qilishi, 
latincha  compensatio  o’rnini  bosishi,  muvofiqlashtirish  ma'nosini  bildiradi) 
vujudga  keladi,  buning  uchun  inson  o’zi  ustida  sabr-toqat,  chidam  bilan  meshnat 
qilishi tufayli yuksak ko’rsatkichlarga erisha oladi.  
Shaxsning  qobiliyatida  mavjud  bo’lgan  o’rnini  bosish  (kompensator)  lik 
imkoniyati  va  eshitishdan  mashrum  insonlarni  maxsus  o’qitish  orqali  ro’yobga 
chiqadi. Shayotda  ko’r  musiqachi, artist, shoir, rassom, mushandis  va  boshqa  shu 
kabi kasb egalari yetishib chiqqanligi ko’p uchraydi. Shatto eshitish qobiliyati past 
yoki umuman yo’qligi sham kasbiy musiqaviy qobiliyatining rivojlanishiga keskin 
xalaqit bermasligi mumkin. Bu psixologik shodisa (bir qobiliyatni boshqa qobiliyat 
yordami  bilan  o’stirish,  ya'ni  kompleksatorlik  xususiyati)  shar  bir  shaxs  uchun 
kasb  tanlash  va  qayta  kasb  tanlash  (ikkinchi  yoki  uchinchi  kasbni  egallash 
ishtiyoqi)  soshasida  mislsiz  keng  qo’lamdagi  imkoniyatlarni  ochadi.  Ushbu 
voqelikni  tasdiqlovchi  qator  misollarning  o’zida  silliq  duradgor,  moshir  tikuvchi 
bo’lishi;  yirik  fan  allomasi  yirik  san'atkor,  yetuk  sportchi  ekanligi  uchrab  turadi. 
qobiliyatli  shaxslar  ijtimoiy  turmushning  turli  soshalari  shamda  jabshalarida  o’z 
o’rnini  topa  oladilar  shamda  yuksak  yutuqlarga  erishadilar,  shatto  bir  necha 
faoliyat turida tekis muvaffaqiyatlar qozonish sham mumkin.  
Qobiliyatlarning  miqdori  tavsifi  va  ularni  o’lchash  muammosi  psixologiya 
fanida  o’ziga  xos  rivojlanishning  tarixiy  o’tmishiga  ega.  Shozirgi  davrda  fanning 
mumtoz  psixologlariga  aylangan  Spirmen,  Permen  Kettell  va  boshqalar  XIX 
asrning  oxirlari  va  XX  asrning  boshlaridayoq  muayyan  ixtisoslar  uchun  kasb 


22 
 
tanlashni  ilmiy  asosda  yo’lga  qo’yish  zaruriyatidan  kelib  chiqadigan  talablar 
tazyiqida  o’quv  yurtlarida  saboq  olayotgan  shaxslarning  qobiliyati  darajasini 
aniqlashga  kirishdilar.  Ularning  taxminlaricha,  insonning  lavozimiga  loyiqligi, 
uning  meshnat  faoliyatiga  layoqatni,  shuningdek,  oliy  o’quv  yurtlariga,  sharbiy 
xizmatga,  rashbarlik  martabasini  egallashga  nisbatan  layoqatlarini  aniqlash 
imkoniyati mavjuddir. O’tgan asrda qobiliyatlarni o’lchash usuli, mezoni tariqasida 
aqliy iste'dod testlari ishlab chiqildi va AqSh, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda 
o’quvchilarni  saralash,  sharbiy  xizmatga  zobitlarni  tanlash,  ishlab  chiqarishda 
rashbarlik  lavozimiga  tasiya  qilishda  foydalanildi.  Shatto  Buyuk  Britaniyada 
universitetga  krish  shuquqini  beruvchi  test  sinovi  tizimi  sham  yaratildi  "Aqliy 
iste'dod"  testlari  ball  yoki  ochkolar  bilan  basholanib,  echimga  sariflangan  vaqtni 
shisobga  olib  natijalar  yiqindi  sholiga  keltirilar  edi.  Masalan,  Buyuk  Britaniya 
maktablarida  11  yoshli  o’smirga  beriladigan  test  ko’rinish;  "Pyotr  Jemsga 
qaraganda balandroq, Edvard Petrdan pastroq. Kim shammadan ko’ra balandroqq" 
va tanlagan javobning tagiga chizib qo’yish talab qilinadi: 1) Pyotr, 2) Edvard; 3) 
Jeyms;  4)  "ayta  olmayman".  Boshqacharoq  testlar  berilgan  beshta  so’zdan 
boshqalariga  o’xshamaganini  sinaluvchi  tanlab  olish  kerak:  1)  qizil,  yashil,  ko’k, 
sho’l, sariq; 2) yoki, ammo, agar, shozir, garchi va shu kabilar.  
Testlar  murakkabligi  ortib  borish  tamoyili  bo’yicha  "Testlar  batareyasi" 
tizimi yaratiladi. Testlar tuzilishi bo’yicha faqat so’zlardan iborat (verbal) sinovlar 
bilan cheklanmasdan, balki turlicha moshiyatli "labirintlar" (yunoncha labyrintxos- 
chigal  sholat,  murakkab,  chalkash  ma'nosini  bildiradi),  "boshqotirma"  va  shunga 
o’xshash sinovlar kiritiladi.  
Odatda  sinaluvchilar  "Testlar  batareyasi"ni  bajarib  bo’lganlaridan  so’ng 
natijalar  shisoblab  chiqiladi  va  ularda  "aqliy  iste'dod  koeffisenti"  (inglizcha 
intellectual kuotient, OK so’zidan olingandir) aniqlanadi. Misol uchun, 11, 5 yoshli 
o’quvchi to’plangan ballarning o’rtacha yiqindisi 120ga teng bo’lishi lozim. Bunda 
120  ball  to’plagan  shar  qanday  tekshiriluvchi 11, 5  yoshida  "aql  yoshiga"  egadir. 
Xuddi shu yo’sinda "aqliy iste'dod koeffisienti shisoblab chiqiladi: 
Sinaluvchining aqliy iste'dodi koeffisienti 
1K q aql yoshi X 100 sinaluvchining shaqiyqiy yoshi 
 
Mabodo  test  sinovda  11,  5  va  14  yoshli  o’smirlar  120  ochko  to’plagan 
bo’lsalar  u  sholda  tekshiriluvchilarning  "aql  yoshi"  11,  5  ga  tenglashtirilsa, 
quyidagi sholat yuzaga keladi: 
 
1K birinchidan sinaluvchi q 11, 5 X 100 q109, 5; 10, 5 
 
1K ikkinchidan sinaluvchi q 11, 5 X 100 q 82, 1. 14 
Mazkur yo’nalishning namoyandalarining e'tirof etishlaricha, "aqliy iste'dod 
koeffisienti"  qandaydir  o’zgarmas  mezon  sifatida  "umumiy  intellektni"  (inglizcha 
general  intelligence)  ro’yobga  chiqarish  imkoniyatiga  egadir.  Shuni  ta'kidlash 
joizki, "aqliy iste'dod koeffisenti" nazariyasida bashsli jabshalar mavjudkim, bunda 
shaxsning  aqliy  qobiliyatlari  namoyon  bo’ladi.  Rus  psixologi  L.  S.  Vigotskiy 


23 
 
yuqoridagi nazariyaga o’z e'tirofini bildirgan sholda ikki bosqich orqali ya'ni "eng 
yaqin  taraqqiyot  zonasi",  "aktual  faoliyat  zonasi"  qobiliyatni  to’qri  aniqlash 
mumkinliginiko’rsatib bergan edi.  
Shozirgi  zamonda  qo’llanayotgan  test  sinovlari  o’tmishdoshlaridan  ko’p 
jishatdan ajralib turadi, lekin ko’pincha xotira mashsullarini ochishga xizmat qildi, 
ijodiy  tafakkur  natijalari  esa  diqqat  markazidan  chetda  qolib  ketish  shollari 
uchraydi.  
 

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə