Ўzbekiston respublikasi



Yüklə 1,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/42
tarix11.05.2022
ölçüsü1,08 Mb.
#86749
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   42
g‘oziyev e. umumiy psixologiya. 2-kitob

3. Qobiliyatlar tuzilishi 
Shaxs  egallashi  shart  shisoblangan  faoliyat,  u  xosh  ta'lim,  xosh  meshnat, 
xosh  o’yin,  xosh  sport  bo’lishidan  qat'i  nazar  uning  bilish  jarayonlariga,  aqliy 
xislatlariga,  xissiy-irodaviy  jabshalariga,  sensomotor  soshasiga,  xarakterologik 
xususiyatlariga muayyan talablar qo’yadi va ularning shamkorlikdagi sa'i-sharakati 
tufayli  muvaffaqiyatlarga  erishiladi.  Psixologik  ma'lumotlarga  qaraganda, 
insondagi  yuksak  ko’rsatkichga  erishgan  sifat  sharchand  ustuvorlikka  ega 
bo’lmasin,  u  talablarni  qondirish  imkoniyatiga  ega  bo’lmaydi.  Ayrim  shollarda 
aloshida  namoyon  bo’lgan  psixik  xususiyat  (xislat)  faoliyatining  yuksak 
mashsuldorligi  va  samaradorligini  ta'minlash  qurbiga  ega,  u  qobiliyatlar  uddalay 
oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch quvvat tariqasida vujudga keladi degan 
faraz  o’zini  oqlamaydi.  Shuning  uchun  qobiliyatlar  murakkab  tuzilishga  ega 
bo’lgan psixik sifatlar (xislatlar) majmuasidir deyish juda o’rinlidir.  
Qobiliyatlar  sifatida  ro’yobga  chiqadigan  psixik  xislatlar  majmuasining 
tuzilishi  yaqqol  va  aloshida  faoliyat  talabi  bilan  belgilanganligi  tufayli  shar  qaysi 
turdagi  faoliyatlar  uchun  o’ziga  xos  tarzda  qo’yilishi  turgan  gap.  Buning  uchun 
ayrim misollarni tashlil qilib o’tamiz: 
1) 
Mamavzutik  qobiliyat:  Mamavzutik  materiallarni  umumlashtirish, 
muloshaza  yuritish  jarayonini  qisqartirish, mamavzutik  ish-amallarni  kamaytirish, 
masalani  idrok  qilish  bilan  natijasi  o’rtasida  aloqa  o’rnatish,  to’qri  va  teskari  fikr 
yuritishdan engil o’tishlik, masala yechishda fikr yuritishning epchilligi kabilar; 
2) 
adabiy  qobiliyat;  Nafosat  shislarining  yuksak  taraqqiyot  darajasi, 
xotirada  yorqin  ko’rgazmali  obrazlarning  jonliligi,  "til  zeshni",  beshisob  xayolot, 
rushiyatga  qiziquvchanlik,  o’zi  ifodalashga  intiluvchanlik  va  boshqalar.  Ajratib 
ko’rsatilgan  qobiliyatlar  tarkibidan  ko’rinib  turibdiki,  mamavzutik  va  adabiy 
qobiliyatlar o’zaro bir-biriga o’xshamagan talablari bilan tafovutga egadir. Bundan 
shunday xulosa chiqarish mumkinki, pedagogik, musiqaviy texnik, konstruktorlik, 
tibbiy  qobiliyatlar  va  shunga  o’xshash  qobiliyatlar  tuzilishi  maxsus  xususiyatga 
ega  bo’lib,  kasbiy  ashamiyat  kasb  etishi  mumkin.  Yaqqol  qobiliyatlar  tuzilishini 
tashkil  qiluvchi  shaxsning  xislatlari,  fazilatlari  orasida  ustuvorlik  qilsa,  ayrimlari 
yordamchilik  vazifasini  bajaradi.  Ma'lumki,  pedagogik  qobiliyatlar  tuzilishida 
yetakchi  xislatlar  sifatida  pedagogik  odob  (takt),  bolalarni  sevish,  o’quvchilar 
jamoasini tashkil qilish va uni boshqarish, kuzatuvchanlik, talabchanlik, bilimlarga 
chanqoqlik, bilimlarni uzatishga uquvchanlik va shunga o’xshashlar tan olinadi.  
O’qituvchilik 
qobiliyatining 
yordamchi 
(qo’shimcha) 
fazilatlariga 
quyidagilar  kiradi:  artistlik,  nutqiy  qobiliyat,  diqqatni  taqsimlash,  akademik 


24 
 
qobiliyatlar  va  shokazo.  Pedagogik  qobiliyatlarning  yetakchi  (asosiy)  va 
yordamchi  (qo’shimcha)  tarkiblari,  jabshalari  ta'limjarayoni  muvaffaqiyatini 
ta'minlaydigan birlikni (birikuvni) yuzaga keltiradi shamda o’qituvchi shaxsi bilan 
boqliq  bo’lgan  shamkorlik  individual  faoliyatini  tashkillashtiradi.  Qobiliyatlardan 
muayyan  darajada  umumiy  va  torroq  ma'noda  maxsus  sifatlarni  ajratish  orqali 
ma'lum  turkum  tizimini  yuzaga  keltirish  mumkin.  Bundan  kelib  chiqqan  sholda 
qobiliyatlar  gurushiga  ajratish  maqsadga  muvofiq.  Umumiy  qobiliyatlar  (sifatlar) 
maxsus qobiliyatlarga (sifatlarga) zid tarzda taqin qilish mumkin emas. Shaxsning 
umumiy qobiliyatlari ularni shosil qiluvchi omillar yaqqol psixologik shodisa yoki 
voqelikdir.  Maxsus  qobiliyatlar  ko’lam  jishatdan  torroq  bo’lishiga  qaramay, 
chuqurroq  moshiyatni  o’zlarida  mujassamlashtiradi.  Rus  olimi  I.  P.  Pavlov  o’z 
ta'limotida  "  badiiy",  "fikrlovchi",  "o’rta"  tiplarga  ajratilgan  shaxslarning  ana  shu 
uchta  tipdan  bittasiga  taalluqli  ekanligini  tavsiflab  beradi.  Muallif  ushbu 
tipologiyani  yaratishda  oliy  nerv  faoliyatining  birinchi  va  ikkinchi  signal 
tizimsidan  iboratligi  to’qrisidagi  ta'limotiga  asoslanadi.  Birinchi  signallar  va 
ikkinchi  signallar  tizimsi  esa  obrazlar  shaqida  so’zlar  orqali  signal  berishdan 
iboratdir.  Ikkinchi  signallar  tizimsi  I.P.Pavlov  tomonidan  "signallarning  signali" 
deb  nomlangan  edi.  Ushbu  tipologiyani  osonroq  qilib  quyidagicha  tushuntirish 
mumkin: 
1) 
shaxs  psixik  faoliyatida  birinchi  signallar  sitizimsining  signallari 
nisbatan ustunlik qilsa inson "badiiy" tipga taalluqlidir;  
2) 
mabodo  "signallarning  signali"  nisbatan  ustuvor  bo’lsa-bu  shaxs 
"fikrlovchi tipga" munosibdir; 
3) 
agarda  shar  ikkala  signallar  aralashib  ketgan  bo’lsa  (birortasining 
ustunligi sezilmasa)-bu inson "o’rta tipga" mansub odamdir.  
4) 
Tipologiyaning  o’ziga  xos  tomonlari  qisqacha  ifodalanganda  yoki 
tavsif qilinganida quyidagilar namoyon bo’ladi: 
1. 
"Badiiy  tip"  uchun  bavosita  taa'ssirot,  taassirotlar,  jonli  tasavvur, 
yorqin idrok, shis-tuyqular (emosiyalar) natijasida vujudga keladigan obrazlarning 
yorqinligi xosdir.  
2. 
 "Fikrlovchi  tip"  uchun,  mavshumlarning,  mantiqiy  tizilmalarining, 
nazariy muloshazalarning, metodologik muammolarining ustunligi muvofiqdir.  
Badiiy  tipning  mavjudligi  aqliy  faoliyatning  zaifligi  yoki  aqilning 
yetishmasligini  bildirmaydi,  lekin  bu  o’rinda  gap  psixikasining  obrazlari 
jabshalarini  fikrlovchi  tomonlari  ustidan  nisbatan  ustuvorligi  shaqida  borada, 
xolos.  Biroq  shuni  ta'kidlash  joizki,  shaxsning  ikkinchi  signallar  tizimsi  birinchi 
signallar tizimsidan ustunlik qiladi va bu ustuvorlik mutlaqlik xususiyatiga egadir.  
Ma'lumki,  insonlarning  shayot  va  faoliyatlarida  til  bilan  tafakkurning  o’rni 
shal qiluvchi ashamiyat kasb etadi, shaxs tomonidan borliqni aks ettirish jarayoni 
so’zlar, fikrlov vositasida ro’yobga chiqariladi.  
Signallar tizimsi orasidagi munosabatni mamavzutik tarzda  quyidagicha aks 
ettirish mumkin: 
A) C > C, C-ikkinchi signallar tizimsi, C- birinchi signallar tizimsi; 


25 
 
B)  birinchi  signallar  tizimsining  ikkinchi  signallar  tizimsidan  nisbatan 
ustunligi  ("  badiiy  tip"):  C>  C  qM  (m-mazkur  tip  namoyandalarining  borliqni 
emosional va obrazli bilish xususiyati jishatidan ajratuvchi belgisi);  
V) "fikrlovchi tip" mana bunday ifodalanishi kuzatiladi: 
Cq  n  >C  (n-  mazkur  tip  namoyandalarini  boshqalardan  ajratuvchi  olamga 
mavshum munosabatning xususiyati).  
Shunday  qilib,  shaxsning  u  yoki  bu  faoliyatiga  tayyorligi  tariqasida  yuzaga 
keladigan  shar  qaysi  yaqqol  qobiliyatlar  tuzilishi  o’z  tarkibiga  yetakchi  va 
yordamchi,  umumiy  va  maxsus  nomdagi  majmua  sifatlarni  (xislatlarni)  qamrab 
olgan bo’lib, murakkab tizimdan iboratdir.  
 

Yüklə 1,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   42




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə