Ўзбекистон Республикаси

1 – ilova.

1 – topshiriq. Biologik diktant.

1. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida birga yashaydigan organizmlar bir-biriga hech qanday ta’sir kо‘rsatmaydi? _______________________________________________________

2. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida birga yashaydigan ikki organizmlarning bittasi yoki ikkalasi ham salbiy ta’sir ostida bо‘lishadi? __________________________________________

3. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida bunda ikki organizmlarning har ikkalasi yoki bittasi birga yashashdan о‘ziga foyda oladi? _________________________________________________

4. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida bir organizm ikkinchi organizmdan yashash muhiti va ovqat manbayi sifatida foydalanadi? _______________________________________________

5. О‘simliklar zamburug‘lar yoki bakteriyalar bilan zararlanganda ularga qarshi ishlab chiquvchi antibiotik. ______________________________________________________________________

6. Biotik munosabatlarning bu kо‘rinishida bunda bir organizm о‘z о‘ljasiga hujum qilib, undan ovqat manbayi sifatida foydalanadi, bu munosabat kо‘pincha о‘ljaning о‘limi bilan tugaydi. _______________________________________________________________________________

7. Simbioz munosabatlarning turlari. _________________________________________________

8. О‘zaro biologik bog‘lanishning bir shakli bо‘lib, bunda birga yashash har ikkala organizmga ham foyda keltiradi. ______________________________________________________________

9. О‘zaro munosabatdan bir organizm ikkinchisidan uy – joy sifatida foydalanadi, ikkinchisi bunday munosabatdan hech qanday naf kо‘rmaydi. _____________________________________

10. Bunday о‘zaro munosabatda bir organizm ikkinchisidan asosan ovqat manbayi sifatida foydalanadi, lekin hech qanday zarar yetkazaymaydi. ____________________________________

Biologik diktant javoblari: 1. Neytralizm. 2. Antibioz. 3. Simbioz. 4. Parazitizim. 5. Fitoaleksin. 6. Yirtqichlik. 7. Mutualizm, hamsoyalik, kommensalizm. 8. Mutualizm. 9. Hamsoyalik. 10. Kommensalizm.
2 – topshiriq. Atamalarni ularning ta’rifi bilan juftlang.

1	Ekologik mezon	A	Ma’lum maydon yoki hajm birligida individlar soni yoki biomassasi.
2	Panmiksiya	B	Populyatsiyaning ayrim joylarda haddan tashqari kо‘payib ketishiga yо‘l qо‘ymaydigan cheklovchi omillardan biri.
3	Populyatsiya-ning statistik belgilari	D	Ma’lum joyni egallagan, bir-birlari bilan irsiy axborotni almashish xususiyatiga ega bо‘lgan, bir turga kiruvchi organizmlar guruhi.
4	Populyatsiya-sining zichligi		Individlarining zichligi, tug‘iluvchanligi, о‘limi, yoshi va jinsiy tarkibi, egallagan joyi
5	Kannibalizm	F	Yashash muhitida turga ta’sir kо‘rsatuvchi hamma ekologik omillar yig‘indisi
6	Hududiylik	H	Kam sonli populyatsiyalarga juda kuchli ta’sir kо‘rsatuvchi yong‘in, suv toshqini, ob-havoning keskin о‘zgarishi, dovullar, zilzilalar kabi hodisalar.
7	Populyatsiya		Turning yaxlitligini ta’minlovchi individlar orasidagi erkin urchish xususiyati.
8	Tasodifiy о‘zgarishlar	J	Populyatsiya kattalashib borib, yashash joyi torlik qilib qolganda sichqonlar orasida bir-birini yeb qо‘yish hodisasi.
9	Populyatsiya sonining о‘zgarishi	I	Turning va evolusiyaning boshlang‘ich strukturaviy birligi.
10	Populyatsiya	K	Populyatsiyaning ma’lum vaqt davomida tug‘ilish va о‘lishning miqdori bilan о‘lchanadigan belgisi.

Topshiriqning javobi: 1 – F; 2 – G; 3 – E; 4 – A; 5 – J; 6 – B; 7 – I; 8 – H; 9 – K; 10 – D.

2-ilova.

1 – topshiriq. Quyida berilgan ta’riflar asosida turlarni “Qizil kitob” kategoriyalariga ajrating va tegishli raqamlarni jadvalga yozing.

1. Yо‘qolib ketish xavfi ostida, faqat maxsus choralar kо‘rilgandagina asrab qolish mumkin bо‘lgan turlar.

2. Soni hali ancha kо‘p, lekin yildan yilga juda tez kamayib borayotgan turlar.

3. Yaqin yillarda yо‘qolib ketish xavfi tug‘ilishi mumkin bо‘lgan turlar.

4. Noyob turlar, ularning ayni vaqtda yо‘qolib ketish xavfi yо‘q.

5. Bu turlarning soni uncha kо‘p emas yoki ular juda kam hududlarda tarqalgan.

6. Ular muhitning tabiiy yoki antropogen ta’sirlari natijasida о‘zgarishi, yо‘qolib ketishi mumkin.

7. Biologiyasi ham yetarli о‘rganilmagan turlar.

8. Bu turlarning soni va holati bezovtalantirmaydi, lekin ular tо‘g‘risida ma’lumotlar yetarli bо‘lmagani uchun “Qizil kitob”ga kiritiladi.

9. Maxsus choralar kо‘rilishi natijasida qayta tiklangan, endi xavfsiramasa bо‘ladigan turlar.

10. Bu turlarni ovlash mumkin emas va ularning populyatsiyalarini doimo nazorat qilib borishi zarur.

“Qizil kitob”ga kiritilgan kategoriyalar	“Qizil kitob” kategoriyalari bо‘yicha turlar ta’rifining tartib raqami
I – kategoriya
II – kategoriya
III – kategoriya
IY – kategoriya
Y – kategoriya

II.3. ISHLAB CHIQARISH VA TEXNIK SOHASIDA KASBGA YО‘NALTIRIB О‘QITISH YUZASIDAN TAVSIYALAR

1-dars. Darsning mavzusi: Kirish
Darsning ta’limiy maqsadi: о‘quvchilarni biologiya fanining mazmuni, tekshirish obyekti, ilmiy tadqiqot metodlari, fanlar sistemasi, nazariy va amaliy ahamiyati, biosferada modda va energiyaning davra bо‘ylab aylanishi, ekologik toza manbalar energiyasidan foydalanish, bionika asoslari, tabiiy va sun’iy xom ashyolardan foydalanish, atrof-muhitni muhofa­za qilish, Yer usti va osti tabiiy boyliklari va ulardan unumli foydalanish yо‘llari, chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish muammolari.bilan tanishtirish.

Darsning tarbiyaviy maqsadi: biologiya fanining mazmuni, nazariy va amaliy ahamiyatini tushuntirish orqali о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish hamda ularga ekologik va aqliy tarbiya berish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: о‘quvchilarning biologiya fanidan olgan asosiy biologik tushunchalari, о‘quv adabiyotlari va darslik ustida mustaqil ishlash kо‘nikmalarini rivojlantirish.

Darsni jihozlash: Biologiya fanlari sistemasi, metodlari jadvali.

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Didaktik о‘yin texnologiyasi (taqdimot darsi).

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: Biologiya fanining о‘rganish obyektlari va predmeti, fanlari sistemasi, hayotning tuzilish darajalari, ilmiy – tadqiqot metodlari, muammolar, biologiyaning nazariy va amaliy ahamiyati.

Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism.
   
2. 
   О‘quvchilarning umumta’lim maktabida biologiya о‘quv fanlaridan о‘zlashtirgan bilimlarini faollashtirish (1 – ilova).
   
3. 
   О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi va borishi bilan tanishtirish.
   
4. 
   Yangi mavzuni о‘rganish:
   

Reja:

1. Biologiya fanining о‘rganish obyektlari va predmeti;

2. Hayotning tuzilish darajalari,

3. Biologiya fanlari sistemasi;

4. Biologiyaning ilmiy – tadqiqot metodlari;

5. Biologiyaning nazariy va amaliy ahamiyati;

6. Biologiya fanidagi muammolar.

7.Texnik sistemalar barpo etishda organizmlar hayot faoliyatining о‘ziga xos jihatlaridan foydalanish.

О‘qituvchi ushbu darsni tashkil etishdan avval, о‘quvchilar guruhi bilan muayyan tayyorgarlik ishlarini olib boradi. О‘quvchilarga biologiya fani sohasida ishlayotgan “olimlar” maqomini berib, ular zimmasiga biologiya fanining о‘rganish obyektlari va predmeti, biologiya fanlari sistemasi, biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari, biologiyaning nazariy va amaliy ahamiyati bо‘yicha axborot tо‘plash va о‘quvchilarni tanishtirish vazifasi yuklatiladi.

О‘qituvchi darsning tashkiliy qismidan sо‘ng, о‘quvchilarning avval о‘quv fanlaridan о‘zlashtirgan bilimlarini faollashtiradi, sо‘ngra о‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi. Shundan sо‘ng biologiya fanining taqdimoti boshlanadi.

“Olimlar” maqomini olgan о‘quvchilar navbat bilan о‘quvchilarni biologiya fanining о‘rganish obyektlari va predmeti, biologiya fanlari sistemasi, biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari, biologiyaning nazariy va amaliy ahamiyati bilan tanishtiradi.

Y. О‘qituvchi taqdimot tugagandan sо‘ng darslikda berilgan topshiriqlar asosida о‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etadi.

YI. О‘quvchilar о‘zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash maqsadida topshiriqlar tavsiya etiladi. (2-ilova)

VII. Darsni yakunlash. Uyga vazifa: Mustaqil ravishda 1-§ matnini о‘qib, darslikning 8 – betidagi savollarga javob berish.

“ Kirish” mavzusidagi didaktik о‘yin texnologiyasidan foydalanilgan taqdimot darsning texnologik xaritasi

TEXNOLOGIK BOSQICHLAR	О‘QITUVCHINING FAOLIYATI	О‘QUV CHINING FAOLIYATI
I bosqich. Tashkiliy qism 3-minut	О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi.	Dars mavzusi, maqsadi, borishi va unda bajariladigan topshiriqlarni anglaydi.
II bosqich. О‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish. 5-minut	О‘quvchilarning umumta’lim maktabida biologiya о‘quv fanlaridan о‘zlashtirgan bilimlarini 1 - ilovadagi topshiriqlar asosida faollashtiradi.	1 - ilovadagi topshiriqlarni bajaradi.
III bosqich. Yangi mavzu rejasi bilan tanishtirish. 2-minut.	Taqdimot topshiriqlarining didaktik maqsadi, bajariladigan о‘quv topshiriqlari bilan tanishtiradi.	Taqdimot topshiriqlari­ning didaktik maqsadi, bajarila­digan о‘quv topshiriqlari yuza­sidan kо‘rsatmalarni anglaydi. О‘z о‘quv faoliyatini tashkil etadi.
IV bosqich. Yangi mavzuni о‘rganish. 60-minut	О‘quvchilardan olimlar”guruhlarini va ularning mustaqil ishini tashkil etadi. О‘quv materialini topshiriqlar yordamida mustaqil о‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Har bir guruhning о‘quv materiali yuzasidan tayyorlagan ma’ruzalarini tinglaydi. Har bir ma’ruza yakunida о‘quvchilar bilan savol - javob, о‘quv bahsi о‘tkazadi	“Olimlar” guruhi topshiriqlarini bajaradi. 1-guruh. Biologiya fanining о‘rganish obyektlari va predmeti; 2-guruh. Hayotning tuzilish darajalari; 3-guruh. Biologiya fanlari sistemasi; 4-guruh. Biologiyaning ilmiy–tadqiqot metodlari; 5-guruh. Biologiyaning naza­riy va amaliy ahamiyati; 6-guruh. Biologiya fanida­gi muammolar. Har bir guruh о‘quv materiali yuzasidan ma’ruza tayyorlaydi. О‘quvchilar bilan о‘tkaziladigan savol-javob, о‘quv bah­sida faol ishtirok etadi.
V bosqich. О‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish	О‘quvchilar faoliyatini tahlil qiladi, о‘quvchilarga mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini beradi.	Mustaqil ishlarda ishtirok etadi.
VI bosqich О‘quvchilar о‘zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash.	О‘quvchilar о‘zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash maqsadida 2 - ilovadagi topshiriqlarni beradi.	Egallagan bilimlarini nazorat qilish va о‘z – о‘zini baholash maqsadida 2 - ilovadagi topshiriqlarni bajaradi.
VII. Erishilgan natijani tahlil qilish va yakun yasash. 8-minut	Erishilgan natijani tahlil qiladi, darsga yakun yasaydi.	О‘z о‘quv faoliyati va erishgan natijasini tahlil qiladi va baholaydi.
VI. Uyga vazifa berish. 2-minut.	О‘quvchilarga uyda mustaqil bajarish uchun topshiriqlar beradi.	Mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini oladi.

1 – ilova.

Kirish mavzusiga doir testlar.

1. Uglevodlar tarkibiga qanday elementlar kiradi?

A. , H₂, _2. B. N_2, , H_2. D. N_2, , _2. E. H₂, ₂, S.

2.Uzum shakari deb ataladigan uglevodni toping.

A.Laktoza B.Glyukoza D.Fruktoza E. Riboza

3. Tirik organizmlar tarkibidagi turli-tuman kimyoviy moddalar xilma-xil reaksiyalar natijasida doimiy ravishda о‘zgarib turishi nima deb ataladi ?

A. Metabolizm. B. Anabolizm. D. Katabolizm. E. Energiya almashinuvi

4. Hayotning hujayrasiz shakliga nimalar kiradi?

A. Bakteriyalar. B. Kо‘k – yashil suvо‘tlar.

D. Viruslar. E. Zamburug‘lar.

5.Yadrosi shakllanmagan organizmlar nima deb ataladi?

A. Eukariotlar. B. Avtotroflar. D. Prokariotlar. E. Geterotroflar.

6. Barcha tirik organizmlar energiyani olish turiga qarab qanday guruhga bо‘linadi?

A. Avtotrof va fototrof. B. Saprofit va golozoy.

D.Geterotrof va avtotrof. E. Xemotrof va avtotrof.

7. Quyosh energiyasidan foydalanuvchi organizmlar qanday nomlanadi?

A. Avtotrof. B. Xemotrof. D. Fototrof. E.Saprofit.

8. Jinsiy xromosomalarning о‘zgarishi natijasida sodir bо‘luvchi irsiy kasalliklarni kо‘rsating.

A) Daun sindromi, klaynfelter sindromi. B) Klaynfelter sindromi, Shershevskiy -Terner sindromi.

D) Polidaktiliya, gemofiliya E) Kalta barmoqlilik, sil kasalligiga moyillik.

9.Klaynfelter sindromida jinsiy xromosomalar holatini belgilang.

A. XO, XXY. B. XXX , XXXY. D. XUU, XY. E. XXI, XXXY.

10. Odamdagi dominant belgilarni aniqlang.

1. Jingalak soch. 2. Tо‘g‘ri soch. 3. Qо‘y kо‘z. 4. Sepkillar.

5. Malla soch. 6. PolidaktiliY. 7. Kо‘k kо‘z.

A. 1,2,5,6. B. 2,3,4,7. D. 1,3,4,5. E. 1,3,4,6,

Test javoblari: 1. A. 2. B. 3. A. 4. D. 5. D. 6. D. 7. D . 8. B. 9. E. 10. E.

2 – ilova.

Keys о‘tkazish uchun topshiriqlar

1 – topshiriq. Biologiya fanining ilmiy –tadqiqot metodlari yordamida hal etiladigan muammolarni yozing.

Biologiyaning ilmiy –tadqiqot metodlari	Mazkur metodlar yordamida hal etiladigan muammolar
Kuzatish metodi
Taqqoslash metodi
Tarixiy metod
Eksperimental metod
Modellastirish metodi.

2 – topshiriq. Biologiya fanidagi о‘z yechimini topmagan muammolarni yozing.

Biologiya fanidagi о‘z yechimini topmagan muammolar
1
2
3
4
5
6

3 – topshiriq. Biologiya fani sohalarining tadqiq obyektlarini yozing.

Biologiya fani sohalari
Zoologiya
Mikrobiologiya
Gidrobiologiya
Paleontologiya
Ekologiya
Anatomiya
Fiziologiya
Embriologiya
Sistematika
Biofizika
Biokimy
Bionika
Biotexnologiya

1. Organizmlarning sistematik guruhlarini , о‘zaro qarindoshlik munosabatlarini tadqiq etadi.

2. Tirik organizmlardagi biologik jarayonlarni ishlab chiqarish korxonalarida qо‘llash.

3. Organizmlar, organlar funksiyasini tadqiq etadi.

4. Qazilma holdagi organizmlar tо‘g‘risidagi fan hisoblanadi.

5. Murtak rivojlanishini tadqiq etadi.

6. Organizmlar, organlar tuzilishini tadqiq etadi.

7. Suv muhitidagi organizmlar tо‘g‘risidagi fan.

8. Organizm bilan muhit orasidagi munosabat tо‘g‘risidagi fan.

9. Hayvonlar tо‘g‘risidagi fan.

10. Biologik sistemalarda rо‘y beradigan fizik-kimyoviy jarayonlar haqidagi fan.

11. Organizmlarning kimyoviy tarkibi, ulardagi kimyoviy jarayonlar tо‘g‘risidagi fan.

12. Organizmlar hayot faoliyatining о‘ziga xos jihatlaridan texnik sistemalar yaratishni maqsad qilib qо‘yadi.

13. Mikroorganizmlar tо‘g‘risidagi fan.

4 – topshiriq. Hayotning har bir tuzilish darajasida amalga oshadigan jarayonlarni yozing.

Hayotning tuzilish darajalari	Ushbu darajada nima amalga oshadi?
Molekula
Hujayra
Organizm
Populyatsiya — tur
Biogeotsenoz
Biosfera

1. Har qanday tirik mavjudot murakkab tuzilishga ega bо‘lmasin, u biologik molekulalar — nuklein kislotalar, oqsillar va boshqa organik moddalardan tashkil lopgan.

2. Bu tuzilish darajasida har xil vazifani bajaruvchi organlar sistemasi paydo bо‘ladi.

3. Barcha tirik mavjudotlarning tuzilishi, funksional va rivojlanish birligi hisoblanadi.

4. ... lar birlashib, hayotning biosfera darajasini tashkil etadi.

5. Hayotning shu darajasida shaxsiy rivojlanish, о‘lim kuzatiladi.

6. Shu darajadan boshlab hayotning о‘ziga xos xossalarin - modda va energiya almashinuvi, irsiy axborot berilishi amalga oshadi.

7. Tur tarqalgan arealning ma’lum qismida yashashga moslashgan, о‘zaro erkin chatishib nasl beradigan, shu turga mansub boshqa organizmlar guruhidan nisbatan alohidalashgan, barqaror organizmlar guruhi ... deyiladi.

8. Hayot tuzilishining bu darajasida moddalar va energiyaning davra bо‘ylab aylanishi sodir bо‘ladi.

9. Tuzilishi turlicha murakkablikda bо‘lgan har xil sistematik guruhlarga mansub turlarning tarixiy rivojlanish jarayonida anorganik tabiat bilan tarkib nisbatan barqaror sistema hisoblanadi.

10. Hayot tuzilishining bu darajasi­da faqat moddalar, energiya almashinish, irsiy axborot berilishi rо‘y bermasdan, balki tiriklikning bir butunligi ta’minlanadi.

11. Hayotning ... darajasi Yerdagi hayotning barcha shakl va kо‘rinishlarini qamrab olgan.

12. Bu darajadan boshlab evolusion yangilanish rо‘y beradi.

3 – topshiriq javobi: 4 – topshiriq javobi:

Biologiya fani sohalari	Biologiya fani sohalarining tadqiq obyektlari
Zoologiya	9
Mikrobiologiya	13
Gidrobiologiya	7
Paleontologiya	4
Ekologiya	8
Anatomiya	6
Fiziologiya	3
Embriologiya	5
Sistematika	1
Biofizika	10
Biokimy	11
Bionika	12
Biotexnologiya	2

Hayotning tuzilish darajalari	Ushbu darajada nima amalga oshadi?
Molekula	1, 6.
Hujayra	2, 3. 10.
Organizm	5.
Populyatsiya — tur	7, 12.
Biogeotsenoz	3, 9.
Biosfera	4, 8, 11.