Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi



Yüklə 0,74 Mb.
səhifə1/10
tarix17.01.2023
ölçüsü0,74 Mb.
#98695
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Kurs jumisi zam fizika


ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI


ÁJINIYAZ ATÍNDAĠÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK
PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ


Magistratura bólimi
Aniq hám tábiyiy pánlerdi oqitiw metodikasi
(Fizika hám astronomiya ) tálim baġdari
Zamanagóy fizika hám astronomiyanıń fundamental tiykarları páninen


KURS JUMÍSÍ
Tema: Quyash sisteması
Kafedra baslıġı: f-m.i.d., prof. A.B.Kamalov

Qabılladı: f-m.i.d., doc. B.Yavidov


Orınladı: A.J.Saypnazarova


Nókis 2023 –jıl

Rejesi:




  1. Kirisiw

  2. Tiykarǵı bólim

    1. Quyash sistemasınıń dúzilisi

    2. Quyash sistemasındaǵı planetalar

    3. Tábiiy joldaslar hám kishkine planetalar

Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw
XVIII ásirde dáslep I.Kant Quyash sisteması suwıq túrindegi mayda qattı bólekshelerden payda bolǵanlıǵın, Laplas bolsa, ol úlken massalı hám aylanıwshı dumanlıqtıń jılısıwınan payda bolǵanın moyınlaydı.


Aqırǵı jıllardaǵı maǵlıwmatlar, Quyash sisteması bir qatar sebeplerge qaray Kant hám Laplas aytqan jol menen quralmaslıǵı belgili boldı. Biraq, soǵan qaramastan, Kant hám Laplastıń Quyash sistemasınıń payda bolıwı, Quyash teoriyaları Álemniń rawajlanıw processin túsindiriwde materialistlik idealardı qollawı menen áhimiyetli bolıp esaplanadı.
Ótken ásirdiń 40-jıllarında bul kosmogonik túsinik ústinde tanıqlı rus alımı O.Shmidt shuǵıllandı. Onıń pikirinshe, protoplanetalar bulıtı Quyash tárepinen shań dumanın uslap qalıwdan dúzilgen. Eger uslap qalıw oraylıq bolmasa, onda bul dumanlıq aylana baslaydı hám onıń háreket muǵdarı momenti júdá úlken boladı. Alımnıń bunday pikirge keliwine protoplanetalardıń juwapkershiligine háreket muǵdarı momenti úlken bóleginiń tuwra keliwi tiykar bolǵan edi. (1-a súwret). Onıń gipotezası boyınsha, gaz-shań ortalıǵında bólekshelerdiń háreketi hám dúgisiwi nátiyjesinde Quyash átirapında aylanıp atırǵan hám gaz-shańnan quralǵan iri bult, ekvator tegisligine shekem qısılǵan jaǵdaydaǵı formasın payda etken. Endi tap usı máselede bir waqıtları Quyash átirapın orawshı gaz-shań bulıtlarınıń ózi qanday payda bolǵanlıǵı mashqala bolıp esaplandı. O.Shmidt hám basqa da alımlar áyyemgi dáwirde ózi de usınday ortalıqta payda bolǵan Quyash, iri gaz-shań dumanınan bir bólegi tartısıw kúshi tásirinde óz átirapında uslap qalǵanlıǵı tuwralı pikirdi qollap-quwatlaydı.
Quyash nurlanıwınıń onı orawshı gaz hám shań massasın qızdırıwı nátiyjesinde Jer tipinde dúzilip atırǵan protoplanetalardıń ximiyalıq quramı differenciyalanıwı nátiyjesinde, awır elementleri orayında tıǵızlanıp yadronı, jeńilleri kóterilip, olardıń mantiya hám qabıqların payda etken dep qaraydı. Bunda vodorod hám geliyden quralǵan jeńil elementler bolsa, Quyashtan úlken uzaqlıqqa ılaqtırılıp, olardan gigant protoplanetalar payda bolǵanlıǵı túsindiriledi. Bul Quyashtan uzaqta jaylasqan gigant planetalar qıyın eriwshi zatlardan basqa, suw, metan hám ammiaktan «muzlarınan» dúzilgeni kórinedi. Jer tipindegi planetalar tek ǵana qıyın eriwshi ushpaytuǵın (puwlanbaytuǵın) zatlarda ǵana koncentraciyalanıwı múmkin bolıp, olar gaz-shań bult quramında «muzlarǵa» qaraǵanda az muǵdardı quraydı. Sonıń ushın da Jer tipindegi planetalar Quyash qasında ǵana payda bolǵan degen pikir ilgeri súriledi (1-b súwret).
Sonday-aq, soqlıǵısıwlar nátiyjesinde bóleksheler óz ara birlesip, bul shaqapta úlken-kishi quymalardı payda etken. Payda bolǵan bul quymalardıń orbitaları Quyash átirapında kórinis alıp, hámmesi shama menen bir orbita tegisligine jaqın jatıwı menen tastıyıqlanǵan hám aqır-ayaǵında aytılǵan quymalar orbitalar tásirinde arasındaǵı pútin zattı ózlerinde jámlep, planetalar kórinisin alǵanlıǵı haqqında alımnıń pikiri jańa teoriyada óz dáliylin tapqanlıǵı menen áhimiyetke iye (1-d súwret).
Gravitaciyalıq tartısıw tásirinde bunday jańa zattıń planeta dárejesine jetiwi ushın júdá kóp waqıt talap etiledi. Ásirese, Jer óziniń házirgi ólshemi úlkenligine shekem qısılıwı ushın ketken waqıt, esap-kitaptıń kórsetiwinshe, 100 mln jıldan az bolmaǵan.
Bul gipoteza tartısıw nızamınıń esap-kitabı boyınsha payda bolǵan planetalar arasındaǵı aralıqlar da, Quyash sisteması dúzillisinde baqlanǵanlıǵı sıyaqlı Quyashtan uzaqlasqan sayın bir tegis kóbeyip barıwın kórsetiwi menen kosmogoniyada óz dálilin taptı.



    1. Yüklə 0,74 Mb.

      Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə