Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
2
Azərbaycn Milli Elmlər Akademiyası
Folklor Ġnstitutu Elmi ġurasının
qərarı ilə çap olunur
Çağatayca, türkcə və rusca
nəşrlərindən çevirən,
ön sözün, qeydlərin və izahların müəllifi:
Ramiz ƏSKƏR
Redaktoru:
Prof. Dr. Hüseyn ĠSMAYILOV
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR. BABURNAMƏ.
Bakı, Nurlan, 2011, 424 s.
Böyük türk hökmdarı və dövlət xadimi, ümumtürk ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndəsi Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Baburun (1482-1530) «Baburnamə»
əsəri türk və islam ədəbiyyatında memuar janrında yazılmış ilk əsərdir. Müəllif bu-
rada öz keşməkeşli həyatını qələmə almış, Mərkəzi Asiyanın, Əfqanıstanın və Hin-
distanın tarixinə, mədəniyyətinə, etnoqrafiyasına, flora və faunasına dair qiymətli
məlumatlar vermişdir. Kitab 31 mart - 4 aprel 2009-cu ildə İstanbulda TürkSOY tə-
rəfindən təşkil olunan «Türk Ləhcələri Arasında Uyğunlaşdırma Çalışmalarının Bu-
günkü Durumu və Qarşılaşılan Problemlər» mövzusunda Beynəlxalq simpoziumun
tövsiyələrinə və yekun bəyannaməsinə uyğun olaraq nəşr edilir.
ĠSBN: 978-9952-29-041-7
Ramiz Əskər
Folklor Ġnstitutu
BABURNAMƏ
3
QAZĠ ZƏHĠRƏDDĠN MƏHƏMMƏD BABUR:
HƏYATI, ġƏXSĠYYƏTĠ VƏ ƏSƏRLƏRĠ
1
«Bütün Şərq fatehlərindən fərqli olaraq o çox-çox insan-
pərvər idi... Adamlar onun barəsində başqa mənada nə düşünür-
lərsə düşünsünlər, biz bu böyük qəlbli və ünsiyyətcil nəhəngə
dərin rəğbətlə yanaşmaqdan başqa onun haqqında heç nə düşünə
bilmərik».
B.N.Morlend.
«Müsəlman Hindistanının aqrar sistemi» kitabından.
Məlum olduğu kimi, dünyanın ən zəngin, köklü dillərindən biri olan
türk dili üç böyük qrupa – oğuz, qıpçaq və qarluq qruplarına ayrılır. Hər
qrup da öz tarixi inkişaf mərhələsindən asılı olaraq özlüyündə bir neçə qola
bölünür. Məsələn, qarluq qrupuna hazırda özbək, uyğur, sarı uyğur, salar və
sair dillər daxildir. Vaxtilə mövcud olmuş qaraxani və çağatay dilləri isə
qarluq türkcəsinin tarixi etaplarıdır. Üstəlik, bu dillərdə zəngin ədəbiyyat
yaranmışdır. Qaraxani dönəmində Mahmud Kaşğari «Divanü lüğat-it-türk»ü,
Yusif Balasağunlu isə «Qutadğu bilig»i yazmışdır. Bunlar ortaq türk ədə-
biyyatının və türk dünyasının təməl əsərləridir. Çağataycada da türklük üçün
böyük önəm daşıyan əsərlər qələmə alınmışdır.
XX əsrdə qardaş Türkiyənin humanitar elmlər sahəsində yetirdiyi ən
böyük şəxsiyyət olan ordinarius professor Məhmət Fuad Köprülü çağatay
türkcəsini «Monqol istilasından sonra Çingizin övladları tərəfindən qurulan
çağatay, elxani və Altın Ordu imperatorluqlarının mədəni mərkəzlərində
XIII-XIV əsrlərdə inkişaf edən və teymurilər dövründə, bilxassə XV əsrdə,
klassik bir mahiyyət alaraq zəngin bir ədəbiyyat yaradan ədəbi Orta Asiya
ləhcəsi» kimi səciyyələndirmişdir. Türkcənin bu qolunda Şəkkaki, Lütfi,
Ətai, Xocəndi, Sarayi, Xarəzmi, Hüseyn Bayqara, Qütbi, Əlişir Nəvai, Bay-
ram xan, Əbülqazi Bahadır xan və onlarca qələm sahibi ölməz əsərlər yarat-
1
Bu ön söz bizim Zəhirəddin Məhəmməd Babur. Seçilmiş əsərləri. Bakı, MBM, 2011,
328 s. kitabına yazdığımız ön sözün genişləndirilmiş variantıdır. Burada Baburun poetik
yaradıcılığından bəhs edən qismlər çıxarılmış, yerinə «Baburnamə» əsərinin məziyyətləri
haqqında düşüncələr və təhlillər əlavə edilmişdir.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
4
mışlar. Bunların arasında şanlı türk hökmdarı və dövlət xadimi, baburilər
dövlətinin və ya Böyük Moğol imperiyasının banisi, şair, nasir, tarixçi, coğ-
rafiyaçı, etnoqraf, ensiklopedik zəka sahibi Qazi Zəhirəddin Məhəmməd
Babur şahın xüsusi yeri var.
Babur 14 fevral 1483-cü ildə Əndicanda anadan olmuşdur. Onun atası,
Fərqanə hakimi Ömər Şeyx Mirzə böyük Əmir Teymurun nəticəsi, anası
Qutlu(ğ) Nigar xanım isə Çingiz xanın on dördüncü nəsildən törəməsi idi.
Babur anadan olanda Ömər Şeyx Mirzə Səmərqəndə məşhur sufi şair Xoca
Nəsrəddin Übeydullah Əhrarın yanına gələrək körpəyə ad qoymasını xahiş
etmişdir. O, əvvəlcə «Zəhirəddin Məhəmməd» adını təklif etmiş, sonra bir
az düşünərək «Bu ad tələffüz baxımında avam dili üçün ağırdır, qoy onlar
«Babur Mirzə» desinlər» demişdir. Babur sözü əski türkcədə bəbir, pələng
mənasına gəlir.
Baburun anası Qutlu Nigar xanım Sultan Mahmudun böyük bacısı,
Monqolustan xanı Yunusun qızı idi. Babur ana nənəsi İsən Dövlət bəyimin
yanında böyümüş, ondan tərbiyə almışdır. Bu qadın bütün Orta Asiyada
qeyrətli, ağıllı bir şəxs kimi məşhur idi. Bir dəfə əri ilə birlikdə düşmənə əsir
düşəndə şahzadələrdən biri ona təcavüz etmək istəmiş, İsən Dövlət bəyim
kənizlərinin köməyi ilə harın şahzadəni öldürərək meyidini sarayın həyətinə
tullamışdı. Səhər məsələ məlum olanda o, hamının hüzurunda belə demişdi:
«Bu adam şəriəti pozaraq mənim namusuma toxunmaq istədi, mən də onu
öldürdüm. Buna görə bir suçum varsa, çəkməyə hazıram». Öldürülən şah-
zadənin atası dərin xəcalət hissi keçirərək bəyimin günahkar olmadığını bil-
dirmiş və bütün əsirləri azad etmişdi.
Dövlət idarəçiliyini öyrənməsi üçün atası Baburu hələ on yaşında ikən
Əndicana vali təyin edir. Bundan iki il sonra bir qəza nəticəsində, daha doğ-
rusu, Axsi qalasında uçurumun üstündə göyərçinləri seyr edərkən müvazi-
nətini itirərək uçuruma yuvarlanan Ömər Şeyx Mirzə həlak olur və Babur 12
iyun 1494-cü ildə 12 yaşında Fərqanə taxtına çıxır.
Həmin dövrdə Orta Asiyada və civarında siyasi mənzərə belə idi: Sə-
mərqənddə Baburun əmisi Sultan Əhməd Mirzə, Hisarda və Bədəxşanda
dayısı Sultan Mahmud Mirzə, Monqolustanda babası Yunus xan, Kabildə II
Uluğ bəy Mirzə, Heratda Hüseyn Bayqara hökm sürürdü. Qızılbaşların ba-
şında Şah İsmayıl Xətai, özbəklərin başında Şeybani xan dururdu. Hindis-
tanda isə hər vilayətdə, hətta hər şəhərdə bir mirzə (bu söz əmirzadə sözü-
nün qısaldılmış variantı olub, əsasən, Əmir Teymurun törəmələrinə şamil
edilirdi), xan və ya bir racə hakim idi.
Babur hökmdar olduqdan qısa bir müddət sonra taxtını əmisindən və
dayısından qorumaq məcburiyyətində qalır. Ağlı-fərasəti və ətrafındakı ya-
xın adamlarının köməyi sayəsində əmisi ilə dil tapır, Kasan bölgəsini dayı-
sına güzəştə getməklə təhlükəni sovuşdurur. Yavaş-yavaş güclənən Babur